Maliki məzhəbi
Maliki (ərəb. مالكي) məzhəbi — Sünni İslamın içərisində İslam hüquqşünaslığının dörd böyük məktəbindən biri.[1] Onun əsası 8-ci əsrdə Malik ibn Ənəs tərəfindən qoyulmuşdur. Maliki fiqh məktəbi ilkin mənbə kimi Quran və hədislərə əsaslanır. Digər İslam fiqhlərindən fərqli olaraq Maliki fiqhi də Mədinə əhalisinin icmasını İslam hüququnun etibarlı mənbəyi hesab edir.[2]
Maliki məzhəbi sünni müsəlmanların ən böyük qruplarından biridir, tərəfdarlar arasında Şafi məzhəbi ilə müqayisə oluna bilər, lakin Hənəfi məzhəbindən daha kiçikdir.[3][4] Maliki doktrinasına əsaslanan şəriətə əsasən Şimali Afrikada (Şimali və şərqi Misir istisna olmaqla), Qərbi Afrikada, Çadda, Sudanda, Küveytdə, Bəhreyndə,[5] Qətərdə,[6] Dubay Əmirliyində (BƏƏ) və Səudiyyə Ərəbistanının şimal-şərq hissələrində mövcuddur.[3]
Orta əsrlərdə Maliki məktəbi həmçinin Avropanın İslam hakimiyyəti altında olan bölgələrində, xüsusən də İslam İspaniyası və Siciliya Əmirliyində mövcud olub.[7] 9-cu əsrdən 11-ci əsrə qədər Maliki təliminin əsas tarixi mərkəzi Tunisin Uqbə məscidində olmuşdur.[8][9]
Yaranması
İslamın sünni qolunun dörd hüquq məktəblərindən biri də Maliki fiqh məzhəbidir. Onun qurucusu Malik ibn Ənəs (712–796) görkəmli mütəfəkkir və hüquqşünas olmuşdur. O, Mədinədə yəmənli tacir soyundan olan ailədə dünyaya gəlmişdir. Bu nəsildə Quran və hədis elmləri ilə məşğul olan insanlar çox idi. Malik uşaq ikən bu elmləri onlardan öyrənmişdir. Onun ilk müəllimlərindən biri doğma əmisi Əbu Süheyl olmuşdur. Sonra isə o, dövrün görkəmli alimi İbn Hürmüzün dərnəyində on üç il dərs almışdır.
Bir çox tanınmış şəxsiyyətlərdən öyrəndiyi biliklər sayəsində Malik ibn Ənəs peyğəmbər hədislərinin və səhabə fətvalarının mahir bilicisinə çevrilmişdir. Lakin o, təkcə hədis elmlərilə kifayətlənməmiş, fətvaların verilməsində hüquqi metodları ərsəyə gətirib sistemləşdirməyə çalışmışdır. Beləliklə İslam irsinə istinadən hüquq elmini inkişaf etdirərək keçmiş, ənənəvi və yeni metodları bir-biri ilə uyğunlaşdırmışdır.
Onun tələbələri öz müəllimləri haqqında çox yazmışlar. Lakin bu böyük şəxsiyyətin tam təsvir edildiyi ən tanınmış əsər Abdulla ibn Vəhbanın (vəfatı 819) "əl-Mucəsəlat" kitabıdır. Müəllif uzun müddət onun tələbəsi olmuş və Malik ibn Ənəsdən eşitdiyi hədisləri, onun ozünün yüksək əxlaqi keyfiyyətləri və hüquq sahəsində gördüyü işlər haqqında yazmışdır.
Malik ibn Ənəsin əsərlərinə gəldikdə, onun etiqad və hüquq problemlərinə dair bir neçə kitab yazdığı bildirilir. Lakin bu əsərlərin müəllifinin onun olması bəzi tənqidçilər tərəfindən şübhə ilə qarşılansa da, "əl-Müvətta" adlı hədislər toplusunun məhz Malik ibn Ənəsin qələmindən çıxdığı qətidir. Bu əsərdə o, ilk dəfə olaraq, həm hədisləri toplamış, həm də onların sistemləşdirilməsinə cəhd etmiş, fətvalar verilərkən işlədilən "mədinəlilərin icması" və "tabiunların rəyləri" kimi bəzi hüquqi metodlara da əl atmışdır.
Özəllikləri
Malik ibn Ənəs hüquqi mühakimə və mülahizələri aşağıdakı mənbələr əsasında verirdi:
- Quran. O, hüquqi mülahizələr irəli sürərkən hər Qurani-Kərimin aydın və birmənalı ayələrinə (nasslara) istinad etmişdir.
- Sünnə. Alimə görə, Məhəmməd peyğəmbərin (əleyhisəlləmin) davranışı və dedikləri, səhabələrinin verdikləri hüquqi göstərişlər (fətvalar), eləcə də "mədinəlilərin icması" Sünnədir. O hər şeydən öncə çoxlu ötürücüsü olan və hamı tərəfindən bilinən hədis və rəvayətlərə arxalanmışdır. Bu cür rəvayətlərdə şübhəyə yer qalmadığını düşünən Malik İbn Ənəs bir-iki rəvayətçi tərəfindən ötürülən xəbərləri də tamamilə inkar etməmişdir. Bəzi qaynaqlara əsasən o, əhəd (bir rəvayətçisi olan) hədislərdən daha çox bənzətmə metoduna üstünlük vermişdir. Hər hansı əhəd hədis Quranın aydın anlamı (nasslar) ilə, eləcə də mütavatir və məşhur hədislərlə ziddiyyət təşkil edərsə, ona əhəmiyyət verilməməlidir. Beləcə o, fətvalar verilərkən əqli düşüncədən irəli gələn dəlillərin də tətbiqinə nail olmuşdur.
- "Mədinəlilərin icması". Malik ibn Ənəs hüquqi göstərişlər vermək üçün "mədinəlilərin icmasına" (peyğəmbərdən sonra onun irsi əsasında Mədinə əhalisi arasında formalaşmış ənənələr) böyük əhəmiyyət vermiş, hətta onu bir-iki ötürücüdən gələn əhəd hədislərdən üstün və daha güvənilir dəlil saymışdır. Bu məsələdə o, müəllimi Rəbiə ibn Əbu Əbdürrəhmanın "min nəfərin min nəfərdən aldığı xəbərlər, bir nəfərin dediyindən daha üstündür" fikrini dəstəkləmişdir.
- Səhabələrin fətvaları. Malik ibn Ənəs Həzrət Peyğəmbərin (s) səhabələrinin fətvalarını hüquqi mənbə saymışdır. Məsələn, o, həccin bəzi problemləri barədə fətvalar verərkən, səhabələrin fətvalarını əhəd hədislərin hökmündən üstün tutmuşdur. Buna dəlil kimi səhabələrin o zaman bilavasitə Həzrət Peyğəmbərlə (s) olmasını və ondan həccin incəliklərini öyrənmələrini göstərmişdir. Deməli, onların icma ilə dedikləri Rəsulullahın (s) həcc etməsi barədə bir nəfərin verdiyi xəbərdən üstündür. Lakin bu mövqe başqa müsəlman hüquqşünasları arasında birmənalı qarşılanmamışdır. Malik ibn Ənəsin hüquqi problemlərin həllində bəzi görkəmli tabiunların (səhabələrdən sonrakı nəsil) fətvalarına istinad etməsi barədə də bilgilər var lakin alim onları peyğəmbər hədislərinə bərabər tutmayaraq, "mədinəlilərin icmasına" zidd olmamaq şərti ilə qəbul edirdi.
- Qiyas, istislah. İctihadın bu kateqoriyaları da Malik ibn Ənəs tərəfindən qəbul edilmişdir. Amma bunu özünəməxsus tərzdə başa düşən alimin fikrincə, əgər hər hansı problem barədə vəhylə endirilmiş Quran ayələrində aydın ifadə olunmamışdırsa, onda, qiyasın tətbiq edilməsi imkanlarından asılı olmayaraq, bu durum üçün daha üyğun hökm vermək lazımdır. O bu metodu "istislah" adlandırmışdır. Məsələ burasındadır ki, bəzi hallarda qiyasla (analogiya metodu ilə) verilmiş hüquqi hökmlər şübhəli nəticələrə gətirib çıxara bilər. Buna görə də Malik ibn Ənəs daha çox istislaha üstünlük vermişdir. 6. Səddüz-Zərai. Bu icra olunduğu təqdirdə böyük bir ehtimalla günaha, yaxud hər hansı bir ziyana gətirib çıxara biləcək əməllər anlamına gəlir. Malik ibn Ənəsə görə, günaha gətirib çıxaran hər hansı bir şey günah və yasaq, amma xeyirə gətirən əməl isə təqdir olunandır
Yayılması
Malik ibn Ənəsin hüquqi metodları İslam dünyasında əhəmiyyətli mövqe tuturlar. Onun tələbələri bu irsi davam etdirərək, müsəlman hüququnun ən nüfuzlu məktəblərindən (məzhəblərindən) birini formalaşdırmış və onun bir çox ölkələrdə yaymışlar. İslam dünyagörüşünün prinsiplərini Aristotelin irsi ilə anlatmağa çalışmış görkəmli müsəlman filosofu İbn Rüşd də maliki hüququnun tərəfdarı olmuşdur. Amma Mədinədə və Hicazda bu məzhəb geniş yayılmamışdır. Bir zamanlar onların mövqeyi Misirdə möhkəm olmuş, lakin sonra orada şafiilik daha çox yayılmış və bu məzhəbi sıxışdırmışdır. Şimali Afrikanın digər bölgələrində isə maliki fiqhi çoxsaylı ardıcıllar toplamışdır. Hazırda Afrikanın şimalında malikilik daha çox yayılmış məzhəbdir. Keçmişdə bu məzhəb müsəlman dünyasının qərbində, xüsusilə İspaniya müsəlmanları arasında da yayılmışdır.
Həmçinin bax
Mənbə
- Müəllif: Aydın Əlizadə- "Cəmiyyət və din" qəzeti
İstinadlar
- Ramadan, Hisham M. Understanding Islamic Law: From Classical to Contemporary. Rowman Altamira. 2006. 26–27. ISBN 978-0-7591-0991-9.
- Vincent J. Cornell (2006), Voices of Islam, ISBN 978-0275987336, pp 160
- Jurisprudence and Law – Islam Arxivləşdirilib 2019-06-29 at the Wayback Machine Reorienting the Veil, University of North Carolina (2009)
- Abdullah Saeed (2008), The Qur'an: An Introduction, Routledge, ISBN 978-0415421256, pp. 16–18
- Larkin, Barbara. International Religious Freedom (2000). July 2001. ISBN 9780756712297. 2022-06-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-16.
- Anishchenkova, Valerie. Modern Saudi Arabia. 2020. səh. 143. ISBN 978-1440857058.
- Bernard Lewis (2001), The Muslim Discovery of Europe, WW Norton, ISBN 978-0393321654, p. 67
- Wilfrid Scawen Blunt and Riad Nourallah, The future of Islam, Routledge, 2002, page 199
- Ira Marvin Lapidus, A history of Islamic societies, Cambridge University Press, 2002, page 308