Mərdavic ibn Ziyar

Ata-baba tərəfindən Ari kökənli Gillilərin (Cili) Daxil bölgəsində yaşayan əsil bir qoluna, ana tərəfindən Royan ispəhbədlərinə mənsubdur. Zamanın diğər xanədanları kimi Ziyarilər də sonraları, İslam öncəsi tanınmış bir nəsəbə bağlanmak istəyiylə Ziyarın atası Vardanşahın Sasani imperatoru Xosrov zamanında Gilan kralı olan Arquş Fərhadanın soyundan gəldiyini iddia etmişdir.

Zeydilər hökmdarı Həsən əl-Utruşun (914-917) ardından çıxan iç savaşlar əsnasında Təbəristanı ələ gəçirmək istəyən Əsfar ibn Şirəveyh, o sıralarda Samanilərin yanında olan Mərdavic ibn Ziyardan xidmətinə girməsini istədi. Beləcə Əsfarın ordu komandanı olan Mərdavic (315/927) Təbəristana yürüdü və Reydən gələn Dai Həsən ibn Qasımı Amül yaxınında yenərək öldürdü (316/928). Əsfar ilə Mərdavic, Təbəristanın böyük bir qismini işğal etdikdən sonra arxasından Rey, Qəzvin, Zəncan, Əbhər, Qum və Kərəc kimi digər bəzi Cibal vilayətlərini zəbt etdilər. Eynı il içərisində Mərdavic, Əsfarın xalqa aşırı şəkildə zülm etməsinin yol açdığı təpkiyi öz lehinə dəyərləndirərək Zəncanda müstəqilliyini elan etdi və Əsfarı Qəzvindən uzaqlaşdırıb (ehtimalən 319-cu (931-ci) ildə ortadan qaldırıb) taxtını ələ keçirdi. Daha sonra cənubi-qərbi İrandakı Abbasi xəlifəliyi torpaqlarına hakim olmak üçün girişimdə oldu və xəlifə Müqtədir-Billahın göndərdiyi ordunu Həmədanda mağlub edərək Dinəvər, Karmisin (Kirmanşah) və İsfahana hakim oldu (319/931). Ardından xəlifə Müqtədir-Billaha elçi yollayıb bu torpaqların müqataa (iqta) yoluyla ona verilməsini istədi. Etdiyi təklif bəzi şərtlərlə qəbul edildi və xəlifə onun hakimiyətinə razılıq verib, xələt və bayraq göndərdi. Bu önəmli bacarıqlardan cəsarət alan Mərdavic 321 (933) ildə Deyləmli lider Makan b. Kakinin üzərinə yürüdü və onu yənərək Təbəristanın gəri qalan kısımlarını və Cürcanı ələ keçirdi. Bunun üzərinə, qısa bir müddət sonra Buveyhi dövlətini quracak olan Əbülhəsən Əli ibn Buveyh ilə (İmadüddövlə) qardaşı Əbu Əli Həsən (Rüknüddövlə), Makan ibn Kakinin ordusundan ayrılıb Mərdavicin xixmətinə daxil oldular. Eyni il Mərdavic, Samani əmiri Nəsr ibn Əhməd ona qarşı harəkətə gəçincə Reyin əlində qalması şartıyla Cürcanı ona buraxmağı və illik vergi ödəməyi qəbul etdi [1].

Mərdavic Samanilərlə uğraşırkən Kərəcə vali təyin etdiyi Əbül-Hasan əli ibn Büvəyh xəlifəyə bağlı Fars bölgəsinə hakim olarak Şiraza yerləşib müstakil harəkət etməyə başladı (322/934). Bunun üzərinə Mərdavic Reydən İsfahana gəldi və Xuzistanı ələ keçirmək üçün buraya bir ordu göndərdi. Mərdavicin amacı Əli ibn Büvəyhin İraqa keçip xəlifəylə buluşmasını əngəlləmək və onu Xuzistandakı əsgərləriylə onu qüvvətləri arasında sıxışdıraraq etkisiz hala gətirməkti. Ramhürmüzə girən Mərdavicin qüvvətləri Abbasi komandanı Yakūtu yenib bölgənin mərkəzi Əhvazı ələ keçirdi (Şəvval 322 / sentyabr-oktyabr 934). Fəqət Əli ibn Buveyh, Mərdavicin Əhvazı ələ keçirdiğini duyunca təhlükəni anladı və onun adına xütbə oxudub onu mətbu, de fakto tanıdı; illik vergi ödəməyi qəbul etdiyi kimi ayrıca təminat olarak qardaşı Əbu Əli əl-Həsəni də İsfahana rəhn, girov göndərdi.

Mərdavic Rəbiüləvvəl 323-cü (fevral 935-ci) ildə İsfahanda, əski İran bayramlarından Səzakın qutlanması sırasında xidmətində olan bir qrup Türk əsgəri tərəfindən öldürüldü. Sui-qəsdin düzənlənməsində onun, ordusunda sayıları 4000-i keçən Türklərə karşı son dərəcə kötü davranmasının, birçoklarını öldürtüp ([2];[3];[4];[5]) kəndilərini Deyləmli və Gilli askərləri korumak için savaşlarda ön saflara yərləştirməsinin ətkili olduğu rəvayət edilməkdədir ([6]). Sui-qəsddə yer alanlar arasında sonraki yıllarda Bağdadda əmirül-üməra olan Tüzün və Bəckəmin də bulunduğu bəlirtilməktədir ([7];[8];[9];[10];[11];[12]). Mərdavicin katlinin hilafət sarayında planlandığına dair söylənənlər isə İbn Miskəvəyhin də bəlirttiği gibi böyük bir ihtimallə uydurmadır ([13]).

Başarılı bir kumandan və fırsatları dəğərləndirməsini bilən bir lidər olan Mərdavic özəlliklə Dəyləmli askərlər üzərində ciddi bir otoritə kurmuş və onları kəndisinə bağlamayı başararak ([14]) Dəyləmdəki hakimiyətini Günəy İrana kadar gənişlətmiştir. Bir ara Rəydə ikən Dai Əbu Hatim ər-Razinin təsiriylə İsmaililiği bənimsəmişsə də daha sonra bundan vazgəçmiş və İsmaililəri şiddətlə tənkit ətmiştir ([15];[16]). Mərdavicin Abbasi karşıtlığının arkasında Zəydi-Şia kültürünün ətkisindən çox Dəyləmlilərin IV. (X əsr) yüzyıla kadar İslama girməmələri səbəbiylə əski İrana və onun ihtişamına dair bilinçlərinin canlı kalmasının rol oynadığını söyləmək gərəkir. Bununla bərabər Mərdavic iktidarını kurarkən gərçəkçi bir politika uygulayarak Abbasi hilafətini tanımış və sikkələrində halifələrin isminə yər vərmiştir. Çağdaşları tarafından son dərəcə gaddar bir kişi olarak nitələndirilən Mərdavicin Cibal vilayətlərinin zaptı sırasında binlərcə insanı öldürttüğü söylənməktədir ([17];[18]). Gərək çağdaşı olan gərək daha sonra gələn tarihçilər, onun Abbasi hilafətini yıkıp əski İran Dəvlətini canlandırmak için planlar yaptığını yazmaktadır. Fakat ani ölümü hayallərinin də sonu olmuştur. Onun ölümü, Bağdat Abbasi sarayında inşad ədilən bir şiirdə Məcusilik atəşinin sönməsi şəklində dəğərləndirilmiştir ([19]).

Mərdavic, uzun sayılmayacak iktidarı sürəsində yoğun bir askəri faaliyət içində bulunduğundan ilim və kültürlə fazla ilgilənəməmişsə də Əbu Bəkir ər-Razi ilə İsmaili alimlərindən Əbu Hatim ər-Razi arasındaki məşhur tartışmanın Rəydə Mərdavicin huzurunda yapıldığı rivayət ədilir ([15];[16]). Mərdavicdən sonra qardaşı Vəşmgir və bunun soyundan gələnlər Ziyari xanədanını Xəzər dənizi bölgəsində bir güç olarak tutmağa davam etdilər.

• Ziyarilər xanədanı