Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm

Məhəmmədhəsən xan Hacı Əli xan oğlu 1843-cü ildə Marağa şəhərində andan olmuşdu. Tehran Darülfünunu bitirmişdi. O, Iran dövlətinin böyük şəxsiyyətlərindən biri idi. Cənubi Azərbaycanda və Iranda еlmi dərnəklərin təşkilində, rəsmi qəzеtlərin yaradılmasında, yayılmasında, maraqlı əsərlərin tərcüməsində, yеni əsərlərin yazılmasında onun böyük xidməti vardı. Iyirmi bеş il ərzində mətbuat və maarifin ağırlığı Məhəmmədhəsən xanın çiyninə düşmüşdü.

Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm 1869-cu ildə Səniüddövlə ləqəbini almış, dövlət nəşiriyyat idarəsinə, еləcə də saray tərcümə idarəsinə başçılıq еtmişdi. 1871-ci ildə dövlət, milli və еlmi qəzеtlərin nəşri ona tapşırılmışdı. Məhəhəmmədhəsən xan sonralar Еtimadüssəltənə ləqəbini daşıyırdı.

XIX yüzilin 80-ci illərində İranda kitab nəşrinin yeni mərhələsi başladı. Ölkədə ziyalıların maarifçi fəaliyyətləri və Avropa ilə əlaqələrin qurulması nəticəsində bir çox sahələrə mütəxəssis kadrlar hazırlamaq üçün elmi biliklər tədris edən kitabların tərcüməsinə və nəşrinə böyük ehtiyac vardı. O dövrdə tərcümə və nəşriyyat naziri Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənənin bu sahədə böyük xidmətləri oldu. Müqəddəm Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənə dövrünün mütərəqqi şəxsiyyətlərindən idi. İctimai xadim adını qazanmış Məhəmmədhəsən xan tarixçi-alim kimi tanınırdı, Qacarların rəsmi tarixçisi olmuş, sonralar mətbuat və çap işləri naziri təyin edilmişdi. O, İranda və Cənubi Azərbaycanda maarifin, o cümlədən elmin, kitab çapı və qəzet nəşrinin inkişafında əvəzsiz xidmətlər göstərib. Layiqli qiymətini almamış, xalqı tərəfindən az tanınmış istedadlı, cəfakeş ziyalı Məhəmmədhəsən xan haqqında daha ətraflı məlumat vermək yəqin ki, yerinə düşərdi. Məhəmmədhəsən xan Cənubi Azərbaycanın qədim və sənət ocaqlarından olan Marağa şəhərində əsl-nəcabətli ziyalı ailəsində doğulub. Gənc yaşlarında orduda xidmət edib, sonra sarayda diplomat kimi çalışıb. Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm Tehran darülfünunun ilk məzunlarından biri, istedadlı tələbə kimi qızıl medalla təltif olunub. 1863–67-ci illərdə Fransada təhsilini davam etdirməklə yanaşı, İran səfirliyində attaşe kimi çalışıb. Bir çox Şərq və Avropa dillərini yaxşı bildiyi üçün uzun illər Nasirəddin şah Qacarın (1831–1896) şəxsi mütərcimi, tərcümə və nəşriyyat naziri olub. Məhəmmədhəsən xan əvvəl "Sani-əd-daulə" (Dövlət sənətkarı), sonralar "Etimad-üs-səltənə" (ölkənin etimad yeri) ləqəblərini daşıyıb. 1871-ci ildə Nasirəddin şah Qacarın göstərişi ilə İranda çap və tərcümə işlərini mərkəzləşdirən (Darültəba və Darültərcümə) – Mətbuat və Tərcümə evinin əsası qoyulur və bu elmi müəssisəyə Məhəmmədhəsən xan rəhbərlik etməyə başlayır. Onun başçılığı ilə çalışan bütöv bir işçi heyəti elmi nəşriyyat işləri ilə məşğul olur, dövlət qəzetlərini, rəsmi sənəd və fərmanları çap edirdi. İdarədə Məhəmmədhəsən xanın əsərlərinin və hazırladığı, materialların qaydaya salınmasında, üzünün köçürülməsində ona yaxından kömək edən şəxslər olurdu. Bütün sadalanan bu işlərə, əsasən darülfunun əməkdaşları cəlb edilirdi. Elə buradan görünür ki, Asiyada II Darülfünun kimi məşhur olan bu ali təhsil ocağı (ilk darülfünunun əsası Türkiyədə qoyulub) tək maarif və tədrislə bağlı işlərlə kifayətlənmirdi. Bu elmi müəssisəni idarə etmək üçün Elmlər Nazirliyində xüsusi kitabxana, saraya məxsus teatr zalı və başqa mədəni-maarif müəssisələri də yaradılmışdı. Orada dərs deyən avropalı müəllimlərlə yanaşı Parisdə təhsil almış və Avropa inqilabının şahidi olmuş iranlı müəllimlər də vardı. Tanınmış Çex şərqşünası Yan Ripka qeyd edir ki, darülfünunun ilk müəllimləri dərs vəsaitinin tərtibi ədəbiyyatların tərcüməsi zamanı özləri də hiss etmədən müasir elmi fars dilinin terminologiyasının əsasını qoydular. Hərçənd ki, Qaimməqamın öncələr dildə apardığı bir sıra islahatlar onların işini xeyli yüngülləşdirmişdi. Avropa ədəbiyyatının xüsusilə o zaman hakim dil sayılan fransızcadan A.Düma (ata), Jül Vern, J.Molyerin əsərlərini çevirən mütərcimlər, orijinalın tələbinə uyğunlaşmaq üçün o zamankı fars dilinə xas olan köhnəlmiş şərtilikdən, ibarəli ifadələrdən, artıq sözlərdən vaz keçməyə məcbur olurdular. Bu çox əzablı iş idi. Amma məhz tərcüməçilər sadə və hər kəsin anladığı bir yazı üslubunun da təməlini qoyurdular. Məhəmmədhəsən xanın elmi irsinin araşdırıcısı, tədqiqatçı Tahirə Həsənzadə yazır ki, "Darültərcümədə Avropa dillərindən hərbi və diplomatik işə aid kitablar, coğrafiya, kimya, fizika, tarixə dair dərsliklər tərcümə olunurdu. İranda Avropa mədəniyyətinin yayılmasında bu idarənin rolu çox böyük idi". Məhəmmədhəsən xan Qacarların tarixinə, ictimai elmlərə, həmçinin İranın, eləcə də Azərbaycanın tarixi və coğrafiyasına aid 30-dan artıq kitabın müəllifidir. Avropa ədəbiyyatından etdiyi tərcümə kitablarının sayı 10-u keçir. Həmin əsərlərin çoxu İranın, eləcə də Cənubi Azərbaycanın mədəniyyət tarixindən və coğrafiyasından bəhs edən gözəl mənbələrdir. "Mənbələr göstərir ki, Məhəmmədhəsən xan böyük zəhmət bahasına irihəcmli elmi əsərlər yazmaqla bərabər, özü təşəbbüsçü olduğu halda digər alimləri də yazmağa cəlb etmişdir". Onun saraydakı rəqiblərinin canfəşanlığı nəticəsində, təəssüf ki, bəzi mənbələrdə onun əsərlərinin kollektiv əməyin məhsulu olduğu fikrini irəli sürənlər də tapılırdı. Məhəmmədhəsən xan Darültərcümə və Darültəba (Dövlət nəşriyyat və tərcümə idarələri) rəisi kimi 1881-ci ilədək çalışıb, 1882-ci ildən ömrünün axırınadək həmin idarənin naziri vəzifəsində qalaraq, İranda nəşriyyatın inkişafında əvəzsiz rol oynayıb. Bu görkəmli şəxsiyyət 10-a yaxın qəzetin çapında iştirak edir, bir çoxunun redaktoru olur. "Ruznameye milli", "Ruznameye dövləti", "Ruznameye elmi", "İran", "Mərrix" və başqaları belə qəzetlərdəndir. İlk nömrələrindən biri M.F.Axundovun əlinə yetən və böyük mütəfəkkirin ürək yanğısı ilə "xalqa və millətə heç bir faydası olmayan qəzet" adlandırdığı "Ruznameye milli" ("Millət qəzeti"), sonralar Məhəmmədhəsən xanın publisistik fəaliyyəti nəticəsində maraqlı və geniş oxucu kütləsi toplayan bir mətbuat nümunəsinə çevrilir. Səhifələrində rəsmi saray xəbərləri ilə yanaşı, elmi və ədəbi xarakterli yazılar görünməyə başlayır. "Ruznameye milli" 1866–67-ci illərdə çap olunmağa başlayıb. Məhəmmədhəsən xan 1871-ci ildən etibarən bu qəzetə nəzarət edib. Zəkaül-mülk bu qəzetin, ayda bir dəfə olmaqla, cəmi 33 nömrəsinin çıxdığını göstərir. Qəzetdə vaxtaşırı Məhəmmədhəsən xanın klassik fransız ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr verilirdi. "Ruznameye elmi" ("Elm qəzeti") 1876-cı (1293 h.q.) ildən etibarən çap edilib. Redaktoru Məhəmmədhəsən xan idi. 1863–70-ci illərdə Elm naziri Əliqulu Mirzə Qacarın rəhbərliyi ilə çıxan, İranda ilk elmi orqan olan "Ruznameye-elmiyyə-dövləte-aliyyə-İran" qəzetinin bir növ davamı idi. Qəzetin 64 sayı işıq üzü görüb. E.Braun "Millət" və "Elm" qəzetləri haqda yazır ki, qədim məhkəmə xəbərləri, rütbə və vəzifələrə təyin olunma və çıxarılma, şah fərmanları, ov səfərləri, dini məsələlər və başqa dövlət funksiyalarını əks etdirirdi. Qəzetdə məhkəmə işləri, dövlətin tərəqqisi ölkənin təhlükəsizliyini təmin etməyi genişləndirmək və digər mövzuda yazılar da olurdu. Bu səbəbdən də qəzet daha çox İran liberallarının və nəşr olunan başqa qəzetlərin tənqidinə məruz qalırdı. İlk dövrlərdə bu qəzetin müasir elmlərdən bəhs edən şöbəsi də vardı. Səhifənin aşağı hissəsində Məhəmmədhəsən xanın tərcüməsində "Kapitan Hatterin macəraları" adlı bir rubrikası da vardı. "Ruznameye dövləti" ("Dövlət qəzeti") 1868-ci (1285 h.q.) ildən nəşr olunur, bu qəzetdə yerli, xarici və Məhkəmə ilə bağlı xəbərlərə geniş yer ayrılırdı. Əldə olan 622-ci sayının 1-ci səhifəsində bir çox rəsmi qəzetlərdə olduğu kimi "Şir və günəş" təsviri verilib, onun çap olunduğu yer "Darül xilafə, Darülfünun kolleci, mişkatül-xazar" kimi göstərilib. "İran" qəzeti dövlətin rəsmi orqanı olub, 1871-ci (1288 h.q.) ildə nəşrə başlayıb. Məşhur çex şərqşünası Yan Ripka bu qəzetin Məhəmmədhəsən xanın rəhbərliyi ilə həftədə 3 dəfə çıxdığını qeyd edir. Yazır ki, orada rəsmi dövlət və saray həyatı ilə bağlı xəbərlərlə bərabər ədəbi və elmi materiallar da çap olunub. Görkəmli İran alimi Məlik Sasan yazır ki, avropalılar Məhəmməd xanı o qədər də sevmirdilər. Çünki o, bacardıqca onların əlində oyuncaq deyildi və Qərbin Şərq ölkələrinə aid tədqiqatları ilə o qədər razılaşmırdı. M.Sasan göstərir ki, XX əsrin II yarısında İranda Məhəmmədhəsən xan Etümadülsəltənə qədər elm yolunda cəmiyyət üçün çalışan ikinci bir şəxs olmayıb. Məhəmmədhəsən xan fitnə-fəsadlara baxmayaraq, mühüm məsələlərdə öz düzgün mövqeyini saxlayıb, ictimai-siyasi mübarizədə iştirak edib. Xarici inhisarın ölkədə fəaliyyətinə etiraz ifadə edərək, Nasirəddin şaha yazdığı məktublarından birində çar Rusiyası və İngiltərə kimi imperialist dövlətlərin İran haqqında planlarını açmağa çalışırdı. O ingilispərəst baş nazirin yürütdüyü səhv xarici siyasəti tənqid edərək yazırdı: "Siz İranı ingilis və rusların arasında bölmək istəyirsiniz. Allah şahı və İranı cahil vəzirin şərlərindən qorusun". Qeyd edildiyi kimi, İranda ilk rəsmi qəzet Mirzə Tağı xanın təşəbbüsü və Nəsrəddin şahın "İran xalqının mədəniyyətinin inkişafı, daxili və xarici xəbərlərdən məlumatlandırılmasına" göstərdiyi sayğı sayəsində 1851-ci ildə işıq üzü görüb. Cənubi Azərbaycanda teleqrafın təsis olunması da həmin ilə təsadüf edir. Dövlət siyasətini təbliğ edən bu qəzet "Ruznameyi-Vaqayi-İttifaqiyyə" adlanırdı və oradakı siyasi məqalələri Mirzə Tağı Əmir Kəbir hazırlayırdı. Qəzetin redaktoru isə Xoylu Mirzə Cabbar Təzkirəçi idi. E.Braun qəzetin həftədə bir dəfə çıxdığını, 4–8 səhifədən ibarət olub müntəzəm çap edildiyini bildirir. Qəzetdə əsasən ənənəvi saray xəbərləri, şahın səfərləri və ova çıxması haqda məlumatlar, şahın fərmanları, dövlət tədbirləri ilə bağlı yazılar verilirdi. 1860–61-ci illərdə qəzet "Ruznameyi-doulate aliye-İran" adlanırdı. Qəzetin redaktoru Mirzə Əbülhəsən Nəqqaşbaşı idi. Təxəllüsündən göründüyü kimi, həm də gözəl rəssam kimi ad qazanmışdı. Onun qəzetdəki illüstrasiyalarında Avropa təsiri aydın duyulurdu. İranda ilk qəzetlər Mətbuat Nazirliyinin nəzdində olan xüsusi nəşriyyat idarəsi tərəfindən hazırlanıb, məqalə və məlumatlar əsasında tərtib olunurdu. Bu qəzetlərdə yenilik və həyati həqiqətlər az əks olunduğundan oxucuları cəlb edə bilmirdi. İranın tanınmış mətbuat tədqiqatçısı M.Barzin yazır: "Əhali çox nadir hallarda qəzet alıb oxuyurdu. Ona görə də dövlət onları rəsmi orqanlara göndərib, dövlət qulluqçularına zorla abunə etdirirdi. Elə bu səbəbdən o zaman qəzetləri "zornamə" (fars dilindəki ruznamə – qəzet sözünə eyhamlı qarşılıq olaraq) adlandırırdılar". 1858-ci ildə Təbrizdə "Azərbaycan" adlı ilk rəsmi qəzet nəşr olundu. Bununla, Cənubi Azərbaycanda dövrü mətbuatın əsası qoyuldu. "Əxbari-darülsəltəneyi-Azərbaycan" və başqa adlar altında çıxan bu qəzetin səhifələrində, o dövrün rəsmi qəzetlərinə xas olan saray xəbərləri, şahın və vəliəhdin səyahət və səfəri ilə bağlı məlumatlar, ölkə daxili və xaricində baş verən hadisələrin qısa xülasəsi verilirdi. Təbii ki, bu qəzet də digərləri kimi texniki tərtib və məzmun baxımından çox zəif olur, özünə oxucu toplaya bilmirdi. Nəşr olunan qəzetlərdə ölkədəki sosial-siyasi məsələlərə toxunmaq qadağan edilmişdi. Hətta xarici mətbuatı tərcümə zamanı, belə mövzulara toxunmaq olmazdı. Bəzən də tərcüməçiləri sözü dəyişdirməyə vadar edirdilər. İranda qanun haqda fikir yalnız XIX əsrin sonunda yaranmağa başlayır. Kəsrəvi yazır ki, bu tarixə qədər iranlılar arasında belə bir fikrin olması haqda heç bir məlumat və xəbər yox idi. Tanınmış alim Zəkaülmülkü məcbur etmişdilər ki, öz tərcümələrində, artıq qanun adını çəkməsin. O da qanun əvəzinə qayda kəlməsi işlətməyə məcbur olurdu. Məsələn, yazırdı ki, filan adam Londonda qayda üzrə üç il həbsə məhkum olunub. İnformasiyaların əksər hissəsi o vaxtlar "Röyter" agentliyinin Avropada hazırlanan, Şərq ölkələrindəki qəzetlər üçün nəzərdə tutulan "İctimai yeniliklər"indən götürülürdü. Rəsmi xarici teleqraf xəbərləri, Avropa ölkələrinin elmi nailiyyətləri, xarici ölkələrin mədəniyyət və tarixi ilə bağlı məsələlər ixtiyarsız olaraq, oxucuların maarifləndirilməsinə xidmət edirdi.

Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm II dərəcəli "Şiri-Xurşid" ordeni almışdı.

• Ənvər Çingizoğlu, Müqəddəm eli, "Soy" dərgisi, 5 (25), 2008.
• Ənvər Çingizoğlu, Marağa xanlığı, Bakı, "Şuşa", 2011,-səh.218.

• Müqəddəm eli
• Hacı Əli xan Müqəddəm

1. MOḤAMMAD-ḤASAN KHAN MOQADDAM MARĀḠAʾĪ EʿTEMĀD-AL-SALṬANA // Encyclopædia Iranica (ing.). / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany USA: Columbia University, 1982. ISSN 2330-4804