Kiş kilsəsi

Tədqiqatçıların Yeliseyin kilsə tikmiş olduğu Kiş kəndi haqqında da müxtəlif fərziyyələri var. Z. N. Yampolski həmin yaşayış məntəqəsinin Şəkidə yerləşən Kiş kəndi,[16] R. B. Göyüşov isə bu kəndin Xocavənd rayonundakı Kiş kəndi[17] olduğunu iddia edmişdilər.

Strabon qədim albanların dini haqqda məlumat verərkən, onların Helios, Zevs və Selenaya sitayiş etdiklərini, Selenaya isə xüsusi rəğbət olduğunu yazmışdır. "Selena məbədi İberiya sərhədləri yaxınlığında yerləşir. Buranın kahini çardan sonra ikinci adamdır. O, geniş və yaxşı məskunlaşmış müqəddəs torpaqları və məbəd qullarını idarə edir."[18]

Z. N. Yampolski e.ə. V əsr – b.e. II əsrlərinə aid mənbələri tədqiq edərək Albaniyada məbəd, Allaha həsr olunmuş vilayətin olduğunu[19] qeyd etmişdir. A. E. Krımski Selena məbədinin Şəki vilayətində yerləşdiyini[20], K. V. Trever[21] isə Şəki vilayətinin e.ə. I əsrdə İberiya sərhədlərindən uzaqda yerləşdiyini və bu məbədin Qum bazilikasının yerində olduğunu söyləmişdir.

Selena məbədinin yerində Kiş kilsəsini inşa etdirmiş, Şəki yaxınlığında şəhid edilmiş həvari Müqəddəs Yelisey, ikona, Cotaari kilsəsi

Şəki vilayətinin indiki Şəki–Zaqatala bölgəsinin ərazisini əhatə etdiyini nəzərə alındıqda, bu müqəddəs vilayətin məhz Şəki vilayəti olduğu güman edilir.[22] Şəki vilayəti cənub-şərqdə Qəbələ, qərbdə və cənub-qərbdə Kambisenayla, şimal-şərqdə Lpina ilə həmsərhəd idi. Onun şimal sərhədi İberiyaya kimi uzanırdı. Şəki vilayətinin müqəddəs vilayət olması fikrini təsdiq edən bir fakt da keçmiş Şəki vilayətinin ərazisinə aid olan Şəki – Balakən bölgəsində Qum bazilikası (IV – V əsrlər), Ləkit kilsəsi (V – VI əsrlər),[23] Zəyzid (VI–VII əsrlər)[24] və s. kimi məbədlərin olmasıdır ki, onlar da əvvəllər dini mərasimlər keçirilən köhnə məbəd qalıqlarının yerində inşa edilib. Bu proses Ermənistan və Gürcüstanda da eyni tərzdə baş vermişdir. Ərəblər Azərbaycanı işğal etdikdən sonra onlar da paqan və ya xristian məbədlərinin üzərində məscidlər tikir və ya onları məscidə çevirirdilər. Bunlara misal olaraq İçərişəhərdəki cümə məscidini[25] və Katuk monastrını (V–XII əsr) göstərmək olar.[26]

Kiş məbədinin tikilməsi haqda da tədqiqatçıların bir-birilə ziddiyyət təşkil edən fikirləri mövcuddur. 2000 – 2001-ci illərdə Kiş məbədində aparılmış arxeoloji qazıntılarda arxeoloq – məsləhətçi kimi Norveç tərəfini təmsil edən professor Bernar Sturfiel məbədin XI – XII əsrlərdə tikildiyini iddia edir. O, öz fikrini aşağıda göstərilmiş üç mülahizə əsasında sübüt etməyə çalışmışdır:

I. Kiş məbədinin tikintisi zamanı bünovrə qazılmış torpaq qatından götürülmüş nümunələrin radiokarbon analizinin nəticələrinin 990–1160-cı illərə aid olduğunu əsas gətirərək məbədin bünövrəsinin ən aşağı qatının da bu vaxt salındığını;
II. Məbədin ən aşağı qəbirlərinin bu əraziyə gəlmiş ilk xristianlara məxsus olduğunu və bu qəbirlərdəki insan sümüklərinin radiokarbon analizinin nəticələrinin 980–1060-cı illər olduğuna əsaslanaraq Kişə xristianların göstərilən tarixdə gəldiklərini;
III. Mehrabın arxeoloji tədqiqindən əldə olunan nəticələr Kiş məbədinin 3 mərhələdən ibarət fəaliyyət dövrünün I mərhələsində diofizit, II–III mərhələlərində isə monofizit təriqətinə riayət etdiyinə əsaslanaraq məbədin apostollar tərəfindən deyil, XI–XII əsrlərdə gəlmə xristianlar tərəfindən tikilmişdir.[27]

Digər Norveç alimi Byon Veqqi Kişdə xristianlığın mövcudluğunu təsdiqləyən yazılı mənbənin V əsrdən qədim olmadığına əsaslanaraq məbədin də tikilməsini bu tarixdən sonraya aid olduğunu qeyd etmişdir.[28]

2000–2001-ci illərdə Kiş məbədində aparılan arxeoloji qazıntılara rəhbərlik etmiş memarlıq doktoru Vilayət Kərimov arxeoloji qazıntıların nəticələrinə əsaslanaraq Kiş məbədinin sadə təknefli bazilikadan günbəzli memarlığadək 5 tikinti mərhələsini müəyyənləşdirmişdir. Prof. V. Kərimov qeyd edir ki, Kiş məbədinin memarlıq xüsusiyyətləri Qafqaz Albaniyası memarlığının ilkin xristian mərhələsinə aiddir.[29]

Kilsənin gümbəzaltı hissəsinin görünüşü və ümumi interyeri

2000-ci illərdə Azərbaycan və Norveç tədqiqatçı-arxeoloqları tərəfindən həyata keçirilmiş "Kiş" layihəsi əsasında kilsə memarlıq, arxeologiya və tarixi baxımdan tədqiq edilmiş, restavrasiya və muzeyifikasiya işləri həyata keçirilmiş, əsas inşaat mərhələləri müəyyən edilmişdir. Bu qazıntılar məhdud ərazidə aparılmasına baxmayaraq, Kiş məbədinin fəaliyyəti dövrünün bütün mərhələlərini izləməyə imkan vermişdir. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Kiş kilsəsi I–II əsrlərdə, tunc və erkən dəmir dövrünə aid materiallarla zəngin qədim ibadət yerinində inşa edilmişdir. Kiş məbədi sadə təkzallı bazilikadən günbəzli memarlığadək 5 tikinti mərhələsi keçmişdir. Məbədin ən aşağı qatlarının arxeoloji tədqiqi mübahisələrə səbəb olan onun ilkin tikinti tarixinin təyin etməyə imkan yaratmışdır. Abidə dövrümüzə yeniləşdirilmiş görkəmində gəlib çatmışdır. Məbədin divarları həm içəridən, həm də çöl hissədən qismən suvaqlanmışdır (B. Strufyel də gəldiyi qənaətdə məhz bu suvaq qatının radiokarbon analizinə əsaslanırdı).

Qapı və pəncərələrə görə yenidənqurma işlərinin əsasən tikilinin yuxarı hissəsində aparıldığını müəyyənləşdirilmişdir. Adi təkzaldan ibarət olan kilsə özündə ilkin və sonrakı tikililərin maraqlı detallarını saxlayır. Kiş məbədi əhəngdaşından tikilmişdir. Məbədin daxili cüt sütunla 2 hissəyə bölünür ki, şərq hissəsi qərb hissədən kiçikdir. Məbədin divarlarında heç bir yazı yoxdur. Kilsə divarlarının çıxıntısı nalabənzər olub, 2 dərin deşiyi var. Mehrab mərkəzdə yerləşib və düzbucaqlı formasındadır. Məbədin orta hissəsində dəyişikliklər baş verib ki, bu da onun bütün həcmini örtən 2 sütun və mehrabın çıxıntısı üzərində dayanan günbəzin qoyulmasıyla əlaqədardır. Bütün bu dəyişikliklərə görə, həmin dövrdə xristian memarlığında konstruksiya probleminin artıq həll olunduğunu və alban xristian məbədi nümunəsində dini binaların tikildiyi fikrini söylənmişdir. Kiş məbədi qədim bünövrə üzərində tikilib. III – V əsrlərdə onun üzərində kiçik təkzallı bazilika tipli kilsə tikilib və VI – VII əsrlərdə həmin kilsə memarlıq formasını dəyişib.[32]

1,08 – 1,12 sm dərinlikdə, məbəd binasının ən aşağı qatında qədim bünövrə aşkara çıxarılmışdır ki, onun da üzərində Kiş kilsəsinin erkən divarları ucaldılmışdır. Bünövrə böyük olmayan qaya və çay daşlarından hörülmüşdür. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində üzərində məbəd ucaldılmış bu bünövrənin e.ə. IV əsrdə salınması məlum olmuşdur. Qədim bünövrə düzbucaqlı planda tikilmiş və divarın qərb hissəsində nəzərə çarpan ovalşəkilli forma əmələ gətirmişdir. Bünövrənin dərinliyi 110 sm-dir.[33]

III tikinti mərhələsi VI – VIII əsrləri əhatə edir ki, bu zaman da məbədin yuxarı hissəsində yenidənqurma işləri aparılmış və ona çadırlı örtüyü olan baraban əlavə olunmuşdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində məbədin giriş qapısının altında qədim bünövrənin qalıqları aşkar olunmuşdur ki, onun da üzərində e. I – II əsrində Kiş məbədi ucaldılmışdır.[34]

A. S. Xaxanova Qafqaza səfərləri haqqında məlumat verərkən provaslav Kiş məbədinə qriqoryan ermənilərin iddia etdikləri və məbədin gürcü – erməni memarlığında tez – tez rast gəlinən günbəzinin olduğunu qeyd etmişdir. O, yazır ki, "…məbədin mehrabı yarımdairə formasındadır və görünür ki, elə də uzaq olmayan dövrdə erməni mehrabına oxşadılaraq məbədin quruluşunun qəsdən dəyişdirilməsinə cəhd edilmişdir."[35]

B. Sturfielin məbədin fəaliyyəti dövrünün I mərhələsində diofizit sonuncu 2 inkişaf mərhələsində monofizit təriqətinə riayət etdiyi fikrini belə izah edilir ki, VI əsrin əvvəllərində, VII əsrdə cənubi Qafqazda Bizansın siyasi təsirinin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq, alban və gürcü kilsələri diofizit cərəyanına qoşuldular. Bu dövr məbədin III tikinti mərhələsinə uyğun gəlir ki, bu zamanda məbəd diofizit təriqətinin ehkamlarına uyğun yenidən qurulmuşdur. 705-ci ildə Ərəb Xilafəti siyasi məqsədlərlə öz tabeliyində olan xristian əhalisinin, kilsənin fəaliyyətini əlaqələndirməyə və nəzarət altında saxlamağa cəhd göstərərək, erməni kilsəsinin bilavasitə yaxından köməyilə alban kilsəsini monofizit kilsəyə çevirdi və iyerarxik baxımdan onu monofizit məzhəbli erməni kilsəsinə tabe etdi.[36]

Bu zamanda da məbəd monofizit təriqətinin ehkamlarına uyğun olaraq yenidən qurulmuşdur. B. Sturfielin təyin etmiş olduğu III mərhələ isə A. Xaxanovanın qeyd etdiyi "elə uzaq olmayan dövrdə edilmiş yenidənqurma işləri ilə" həmdövrdür. Belə güman edilir ki, bu yenidənqurma işləri 1836-cı ildə Rusiya hakim dairələrinin qərarı ilə Alban kilsəsinin ləğv olunmasından sonra Kiş məbədinin erməni memarlığına uyğunlaşdırılması məqsədilə edilmişdir. Arxeoloq Nəsib Muxtarovun verdiyi məlumata görə, 1864, 1930-cu illərdə kilsə ermənilər tərəfindən təmir olunmuş və nəticədə onun görünüşü əsaslı şəkildə dəyişdirilmişdir.[37]