Müqəddəs İsaak kafedralı

Kafedral Dalmatiyalı İsaakın şərəfinə təqdis edilmişdir.

1706-cı ildə Admirallıq tərsanələrində 10 mindən artıq insan işləyirdi, lakin onların öz dini ibadətlərini yerinə yetirmələri üçün ətraf ərazidə heç bir kilsə binası mövcud deyildi. Bu problemin həll edilməsi üçün, I Pyotr gələcək kilsə üçün uyğun yerin tapılmasını əmr edir. Bunun üçün Admirallığın qərb tərəfində, daha doğrusu su kanalından 15–20 metr məsafədə (kanal Admirallığın ətrafından keçirdi), Neva çayının sahilindən isə 40–50 metr aralıqda yerləşən böyük çertyoj anbarının binası seçilmişdir.[2]

Həm birinci, həm də sonrakı İsaak kafedralların tikintisi müstəsna olaraq dövlət xəzinəsinin hesabına aparılırdı. General-admiral və qraf F. M. Apraksinin rəhbərliyi altında Admirallıq binası üçün ayrılan pul vəsaitinin bir hissəsi ilə ərazidə birinci kilsə binası inşa olunur; zəng qülləsini bəzəmiş şpilin quraşdırılması üçün o vaxtlar tanınmış holland memarı Harmen van Bolos dəvət edilmişdir. İsaakiyev kilsəsi adlandırılmış birinci taxta məbəd 1707-ci ildə müqəddəsləşdirilmişdir. Onun sadəliyi Pyotrun hakimiyyət illərində paytaxt Peterburqda tikilmiş birinci tikintilər üçün çox tipik idi. Bu, uzunluğu 18 metrə qədər olan yumru tirlərdən hazırlanmış çatıvari bina idi; onun eni 9 metr, dama kimi olan ümumi hündürlüyü isə 4–4,5 metrə bərabər idi. Xarici divarlara isə, eni 12 sm-ə qədər olan üfüqi lövhələrlə üz çəkilmişdir.

Birinci İsaak kafedralı

Qarın və yağışın yaxşı enişini təmin etmək üçün, kilsə damı ən azı 45 dərəcəlik əyilmə bucağına malik idi. Taxta materiallardan hazırlanmış damı qara-qəhvəyi rəngli və su keçirməyən mum-bitum tərkibli maddə ilə örtürlər (o dövrün dəniz ustaları bu məhlulla həmçinin gəmilərin döşəməaltı hissələrini də qatranlayırdılar).

1709-cu ildə imperator I Pyotr kilsədə bərpa işlərinin keçirilməsi haqqında xüsusi göstəriş verir. Bu qərar kilsənin ümumi görünüşünün yaxşılaşdırılması, həmçinin istismarın gedişatı üzrə yaranmış bir sıra problemlərin həll edilməsi istəyi ilə şərtləndirilmişdir (qeyd edilirdi ki, kilsənin daxilində daim soyuq və nəmişlik olurdu, bu isə təbii ki, zamanla taxta konstruksiyaların dağıdılmasına gətirib çıxarırdı).

Sadə görkəminə və ölçülərinə baxmayaraq, bu kilsə şəhərin ən əsas dini tikililərindən biri hesab olunurdu. Məhz burada 19 fevral (1 mart) 1712-ci ildə I Pyotr və gələcək çariça Yekaterina Alekseyevna arasında təntənəli nikah mərasimi keçirilmişdir. Yürüş jurnalında həmin gün haqda kiçik bir yazı qeyd edilmişdir:

Növbəti il, artıq heç bir hadisəni gözləməyən I Pyotr çərşənbə axşamı günü Yekaterina Alekseyevna ilə evləndi. Zati-ailələrinin nikah mərasimi İsaak kafedralında baş tutdu. Petropavlovski və Admiralteyski qalalarından saat 10-da açılan yaylım atəşindən sonra cütlük qış evinə yola düşdü.[3]

İmperatorun 1723-cü ildə imzaladığı fərmana əsasən, Baltik donanmasının dənizçiləri və Admirallıq xidmətçiləri öz andiçmə mərasimlərini yalnız İsaak kafedralında yerinə yetirə bilərdilər.

Daşlı ikinci İsaak kilsəsinin əsası 1717-ci ildə qoyulmuşdur, həmin dövr üçün köhnə kilsənin bir hissəsi artıq yararsız vəziyyətə düşmüşdür. 6 (17) avqust 1717-ci ildə imperator I Pyotr Dalmasiyalı İsaakın şərəfinə yeni kilsənin fundamentinə öz əli ilə ilk təməl daşını yerləşdirir. İkinci İsaak kilsəsi Peterburq şəhərində 1714-cü ildən xidmətdə olmuş, Pyotr dövrünün ən görkəmli memarı G. İ. Mattarnovi tərəfindən "petrov barokkosu" üslubunda inşa edilmişdir. 1721-ci ildə onun ölümündən sonra tikinti işlərinə N. F. Gerbel başçılıq etdi. Ancaq üç ildən sonra bu memar da vəfat edir və inşaat işlərini faktiki olaraq daş işləri üzrə usta Yakov Neupokoyev tamamlayır.[4]

1727-ci ildə tikilmiş kilsə planda bərabər sonlu yunan xaçının formasına malik idi (kilsə transeptlərinin uzunluğu 28 sajına (60,5 m) yaxın idi). Cənub qapılarından şimala doğru kilsənin eni təxminən 15 sajın (32,4 m), digər yerlərində isə 9,5 sajın (20,5 m) idi. Kilsənin günbəzi dörd sütuna söykənirdi və bayırdan sadə dəmirlə örtülmüşdür. Zəng qülləsi 12 sajın və 2 arşın (27,4 m), qülləni taclayan şpil isə 6 sajın (13 m) hündürlüyə malik idi. Günbəz və zəng qülləsinin təpəsi mis və qızıl suyuna salınmış xaçlarla bəzədilmişdir (onların hündürlüyü 7 fut 8 düym, eni isə 5 fut idi). Kilsənin qübbələri taxta materiallardan hazırlanmışdır. Pəncərələrin arasındakı fasadlar nəfis pilyastrlarla bəzənmişdir.[5]

Zahiri görünüşə görə o, şəhərin simvolu hesab edilən Petropavlovski kafedralını xatırladırdı. Bu oxşarlıq qamətli zəng qülləsi və onu bəzəyən kurant-saatlar sayəsində daha da güclənirdi (həmin saatlar imperator I Pyotr tərəfindən Amsterdam şəhərindən gətirilmişdir). Həkkak və heykəltaraş İvan Zarudnı tərəfindən kilsə üçün oyma və qızıl suyuna salınmış ikonostas yaradılmışdır (o, öz ornamentləri ilə Petropavlov kafedralının ikonostasına çox bənzəyirdi).[6]

Kilsə Neva çayının sahilində, hazırda Bürünc atlı heykəlinin yerləşdiyi ərazidə inşa olunmuşdur. Kilsə üçün yer açıq-aydın uğursuz seçilmişdir, yüksəktəzyili su, sahili yuyub aparır, kərpic hörgüsünü dağıdır və bünövrəyə təsir göstərirdi. Bundan başqa 1735-ci ilin mayında baş vermiş ildırım çaxması nəticəsində kilsədə yanğın hadisəsi baş verir və onun interyeri ciddi zərər çəkir. Öz xəstə arvadı üçün şəxsi malikanəsində "ev kilsəsinin" təşkil edilməsi və həmin kilsəyə keşişin təyin olunması məqsədilə, 1735-ci ilin 28 may (8 iyun) tarixində Sinoddan icazəni əldə edən kabinet-naziri və qraf A. İ. Osterman İsaak kilsəsində işlərin durumunu bu cür təsvir edirdi:

Dalmasiyalı İsaak kilsəsi, hansının prixod nəzdində ki, mənim malikanəm yerləşir, bir müddət öncə güclü yanğından zərər çəkmişdir və buna görə də onda təkcə liturgiyalar deyil, həmçinin veçeren, və gündəlik səhər ibadətləri daha keçirilmirdi.[7]

Artıq həminki ilin iyununda kilsənin yenidən bərpa edilməsi üçün geniş smeta təşkil edilmişdir. Bu məqsədlə dövlət xəzinəsindən iki min rubl vəsait ayrılmışdır, yenidənqurma işlərlə rəhbərlik etmək qismində mayor Pustoşkin təyin edilmişdir. Buna dair müvafiq fərmanda deyilirdi:

Dalmasiyalı İsaak kilsəsinin bərpasını bütün vəcdlə və tez-tələsik şəkildə başlamaq, səcdəgahın üstünü isə taxta lövhələrlə örtmək lazımdır. Həmçinin bütün dini mərasimlərinin yerinə yetirilməsi üçün kilsənin bütün tavan hissəsinin çatılarla bərkidilməsinə ehtiyac duyulur.[7][8]

Təmir nəticəsində divarlar və qalereyalar yenidən tikilir, dəmirin yerinə günbəz mislə örtülmüş, hündür qübbələr isə daş materialla əvəz edilmişdir. Beləliklə kilsədə yenidən dini ibadətlər keçirilməyə başlanıldı. Ancaq yenidənqurma işlərinin gedişatı zamanı, torpağın çökməsi ilə əlaqədar məbədin ciddi düzədilmə və ya mükəmməl yenidən inşaat işlərinə ehtiyac duyduğu məlum olur.

Kilsənin hansı vəziyyətdə olduğunu müəyyən etmək üçün Senat memar S. İ. Çevakinskini həmin əraziyə yönəldir və əsaslı araşdırma işlərini həyata keçirən memar, qəzalı vəziyyətdə olan binanın saxlanılmasının qeyri-mümkünlüyünü təsdiqləyir. Bundan sonra şəhər hakimiyyəti kilsə binasının demontaj olunmasına və onun sahildən daha aralı bir yerdə təkrar ucaldılmasına dair yekdil qərar qəbul edirlər.[9]

Kafedralın A. Rinaldi tərəfindən hazırlanmış layihəsi

Senat tərəfindən 15 iyul 1761-ci ildə imzalanan fərmana əsasən yeni İsaak kafedralının tikintisinə rəhbər qismində S. İ. Çevakinski təyin edilmişdir. Lakin tikinti-bərpa işləri ciddi şəkildə uzadılır. 1762-ci ildə II Yekatrinanın Moskva şəhərində təntənəli tacqoyma mərasimi keçirilir (Yekaterina hakimiyyəti ikiqat şəkil öz əlinə keçirmişdir: ərindən hakimiyyəti almış və onu yeganə xələfi olan oğluna ötürməmişdir). İmperatriça ümumilikdə I Pyotrun adı ilə bağlı olan İsaak kafedralının yenidən yaradılması ideyasını bəyənir. Tezliklə S. İ. Çevakinski istefa verir və tikinti işləri digər məşhur memar A. Rinaldiyə tapşırılır. 1766-cı ildə S. İ. Çevakinski tərəfindən nişanəyə götürülmüş yeni inşaat meydançasında işlərin başlanğıcı haqqında fərman dərc edilmişdir. Binanın təntənəli əlfəcini 8 avqust 1768-ci ildə baş tutdu və bu mühüm hadisə barəsində xatirə sikkələri satışa buraxılmışdır.[9]

A. Rinaldinin layihəsinə uyğun olaraq, kafedral kilsə beş ədəd mürəkkəb görünüşlü günbəzə və hündür qamətli zəng qülləsinə malik idi. Divarların bütün səthi mərmərlə üz çəkilirdi. Həmin layihənin maketləri və çertyojları hal-hazırda İncəsənət Akademiyasının muzeyində saxlanılır. Həmin dövrdə olduqca çətin iqtisasi vəziyyət yaranır və Rinaldi artıq başlanılmış işi qurtara bilmədi. Bina yalnız karniz səviyyəsinə qədər tamamlanmışdır, imperatriça Yekaterinanın qəfil insultdan vəfat etməsindən sonra isə tikinti işləri tamamilə dayandırılmışdır və bundan məyus olan Rinaldi tezliklə xaricə üz tutur.[10][11]

Təzəcə taxta əyləşmiş və hakimiyyəti əlinə almış imperator I Pavel memar Brennaya təcili olaraq işləri qurtarmağa tapşırır. Çarın arzusunu yerinə yetirməyə çalışan memar, Rinaldi tərəfindən tərtib edilmiş layihəni təhrif etməyə məcbur olur; o, binanın yuxarı hissəsinin, eləcə də əsas günbəzin ölçülərinin azaldır və kilsə barabanında dörd əlavə kiçik günbəzin quraşdırılmasından imtina edir. Kafedralın yuxarı hissəsinin üzlənməsi üçün nəzərdə tutulmuş mərmər plitələr I Pavelin iqamətgahı sayılan Mixaylov qəsrinin tikinti sahəsinə təhvil verilmişdir. Tələsik şəkildə inşa edilmiş kilsə bədii estetika baxımından olduqca yöndəmsiz və alçaqboylu görünüşə malik idi — təmtəraqlı mərmər bünövrənin üzərində eybəcər kərpic divarlar ucalırdı.[12]

Bu tikili öz bərbad görkəmi ilə istehzalara və müasirlərin acı ironiyalarına səbəb olurdu. Məsələn, İngiltərədə uzun müddət yaşadıqdan sonra Rusiyaya geri qayıdan donanma zabiti Akimov kilsə haqda məzhəkə ilə dolu epiqram yazır:

Bu iki çarlığın abidəsidir,
Hər ikisi üçün o qədər münasibdir
Mərmər altlığında
Səmaya doğru kərpic ucalıbdır[13].

Üzərində həmin rübai yazılmış kağızı kafedralın fasadına bərkitməyə çalışan zabit Akimov asayiş keşikçiləri tərəfindən həbs olunur. Beləliklə, hazırcavablığı gənc zabitə çox baha başa gəlir: türmədə onun dili kəsilir və az keçmədən uzaq Sibir çöllərinə sürgün edilir.[13][14]

Hər zaman öz inqilabyönümlü ovqatı və əfval-ruhiyyələri ilə seçilən Peterburq sakinləri öz aralarında təhlükəli epiqramı müxtəlif variantlarda danışırdılar:

Bu məbəd bizə göstərəcək,
Kim nəvazişlə, kim qamçıyla,
O mərmərlə başlanmışdır,
Və kərpiclə tamamlanmışdır.

Daha sonralar, yəni imperator I Aleksandrın hakimiyyət illərində memar Monferranın yekun layihəsinin təsdiqi və icrası ilə əlaqədar olaraq köhnə kərpic hörgünün sökülməsi zamanı, yerli folklor ustadları yeni epiqramla bu hadisəyə öz münasibətlərini bildirdilər:[15]

Bu məbəd üç hökmranlığın bariz təsviridir:
O, qranit, kərpic və sökülmədir.

30 may 1802-ci ildə üçüncü İsaak kafedralı təntənəli şəkildə təqdis olunur.

İsaak kafedralının Peterburqun mərkəzi və parad görkəminə uyğunsuzluğu, artıq 1809-cu ildə yeni məbədin qurulmasına dair müsabiqənin elan edilməsinə ehtiyac yaratdı. Mövcud kilsənin üç müqəddəsləşdirilmiş altarının saxlanılması əsas şərt idi. İmperator I Aleksandr tərəfindən təsdiq edilmiş müsabiqə proqramının mündəricatını və məzmununu İncəsənət akademiyasının prezidenti A. S. Stroqanov təşkil etmişdir. Həmin proqramda deyilirdi:

...Zəngin mərmər əlbisələrin bağlanılmaması şərti ilə, məbədin bəzədilməsi üçün vəsaitin tapılması, eləcə də bu cür məşhur binaya əzəmət və gözəlliyi verməyə layiq olan günbəz formasının axtarıb tapılması lazımdır... məhz bu məbəd üçün aid olacaq meydan sahəsinin uyğun şəkildə bəzədilməsinə ehtiyac duyulur... bu addım onun ətrafındakı dairəvi ərazinin lazımi qaydaya salınmasına yardımçı olacaq...[16]

Müsabiqədə o dövrün ən məşhur və sözükeçər memarları — A. D. Zaxarov, A. N. Voronixin, V. P. Stasov, D. Kvarengi, Ç. Kameron və başqaları iştirak edirdilər. Amma bütün layihələr I Aleksandr tərəfindən rədd edilmişdir, çünki müəlliflər kilsənin yenidən qurulmasını deyil, onun tamamilə başqa yerdə və başqa ölçülərdə inşa edilməsini təklif edirdilər. Həminki şərtlər əsasında 1813-cü ildə şəhərdə yeni müsabiqə elan edilmiş, ancaq yenə də layihələrdən heç biri imperator tərəfindən bəyənilməmişdir. İsaak kilsəsinin yenidən qurulması məqsədilə I Aleksandr elə həmin ildə təsis edilmiş "Avadanlıqların və hidravlik qurğuların işləri üzrə komitənin" sədrinə, yəni mühəndis A. Betankura layihə işlərinin tərtib edilməsi və inşaat işlərinin hesablanması ilə məşğul olması üçün xüsusi tapşırıq verir. Betankur layihəni həmin dövrdə Fransadan Rusiyaya təşrif buyumuş gənc entuziast memar O. Monferrana tapşırmağı təklif edir. Öz bacarığını göstərmək üçün, Monferran müxtəlif memarlıq üslublarından istəfadə edərək, gələcək kilsə binasının 24 qrafik təsvirini yaratdı, hansıları ki, Betankur daha sonra I Aleksandra təqdim etdi. Qrafik rəsmlər imperatorun çox xoşuna gəlir və tezliklə Monferranın "imperator memarı" olaraq təyinatı haqqında fərman imzalanır. Eyni zamanda ona mövcud kilsənin altar hissəsinin saxlanılması şərti əsasında, İsaak kilsəsinin yenidən qurması layihəsinin hazırlığı tapşırılmışdır.[17][18]

Ogüst Monferranın Yevgeni Plüşar tərəfindən çəkilmiş portreti

1818-ci ildə Monferranın I Aleksandrın tapşırığına əsasən hazırladığı layihədə altar hissəsi və günbəz altı pilonların saxlanması nəzərə alınmışdı. Zəng qülləsi, altar çıxıntıları və qərb divarı sökülməli, şimal və cənub divarları isə saxlanılmalı idi. Kilsə uzunluğa doğru böyüyürdü, onun eni isə əvvəlki tək qalırdı və beləliklə, bina planda özünün düzbucaqlı formasını əldə edir. Qübbələrin hündürlüyü də heç bir dəyişikliyə uğramır. Şimal və cənub tərəflərindən sütunlu əlavə portiklərin ucaldılması planlaşdırılırdı. Kafedralı planda ümumi böyük və dörd daha kiçik ölçülü künc günbəz taclamalı idi.

Monferran kafedralın ümumi tərtibatının və divar səthinin mərmər materialla üzləmək, günbəzin daxili məkanının isə fresk, heykəl və qızılı suya salınmış ornamentlərlə bəzəmək niyyətində idi. Layihə 20 fevral 1818-ci ildə I Aleksandr tərəfindən təsdiq edilmişdir. Tikinti üzərində rəhbərlik xüsusi komissiyaya qoyulurdu (həvalə edilirdi). Tikinti üzrə rəhbərlik tezliklə xüsusi komissiyaya həvalə edilmişdir. Dövlət şurasının üzvü qraf N. N. Qolovin onun sədri, daxili işlər naziri O. P. Kozodavlev, mənəvi işlərin və xalq maarifinin naziri knyaz A. N. Qolisın və mühəndis A. Betankur bu layihənin baş üzvləri idilər. Komissiyada həmçinin A. P. Brüllov, R. Veyqelt, V. A. Qlinka, N. E. Yefimov, D. V. Şebuev, A. İ. Ştakenşnayder, K. A. Moldavskiy və bir çox digər savadlı və istedadlı memarlar işləyirdilər. Komissiya təsis edildikdən sonra köhnə kafedralın ətrafı hasarlanır və onun sökülməsinə başlanılır.

26 iyun 1819-cu ildə yeni kilsənin təntənəli təməlqoyma mərasimi baş tutur. Düz dirəklər üzərinə birinci təməl qranit daşı və ona bərkidilmiş tunc qızıl suyuna salınmış lövhə qoyulur (lövhənin üzərində kilsənin əlfəcin tarixi yerləşdirilir).

1820-ci ildə Monferran gələcək kilsənin fasadlarını və planlarını təsvir edən çox gözəl və nəfis qravyur albomunu nəşr edir.

Keçmişdə "Tikililərin və Hidravlik Qurğuların İşləri üzrə Komitənin" üzvlərindən biri olmuş memar A. Modüi yeni layihəni kəskin şəkildə tənqid edir. 1820-ci ilin oktyabrında o, Monferranın layihəsinə dair Peterburq İncəsənət Akademiyasına yazılı formada öz irad və mülahəzələrini təqdim edir. Modüi mülahizələrinin mahiyyəti üç əsas bəndə əsaslanırdı: bünövrənin möhkəmliyində dair şübhələr, binanın qeyri-bərabər çökmə təhlükəsi və günbəzin yanlış planlaşdırması; bu üç ehtiyat tədbirlərin vaxtında həyata keçirilməməsi, ölçüləri mümkün hüdudları ötən günbəzin pilonlar üzərinə quraşdırılması zamanı yuvarlanaraq uçma ehtimalını gücləndirirdi. Bundan sonra kilsənin tikintisi dayandırılır və Modüinin iradlarının müzakirəsi üçün xüsusi komitə yaradılır.[19] Monferran komitəyə verdiyi izahatlarda imperatorun şərtlərindən öz asılılığını vurğulayırdı: "Bir halda ki, təqdim etmək şərəfinə nəsib olduğum layihələr içərisindən üstünlük daha çox inşası hazırda həyata keçirilən modelə verilmişdir, məsələnin məhz mənimlə müzakirə etməyiniz bir qədər yersizdir; mənə saxlanılması tövsiyə edilən hər bir detalı mühafizə etməyə borcluyam". Ş. Persyeyə yazdığı məktubda isə Monferran artıq səmimi şəkildə etiraf edirdi: Mən imperatorun əmrinə tabe olaraq, günbəzi kifayət dərəcədə qənaətbəxş şəkildə həll etmək imkanında olmadığımı görmək asandır. Beləliklə 1818-ci ilin layihəsi təkcə komitə üzvləri tərəfindən deyil, həm də layihə müəllifi tərəfindən uğursuz olaraq tanınmışdır. Komitə həmçinin memarın həmin dövrə qədər tərtib etdiyi başqa məlum layihələrin cari inşaat ərazisində tətbiq olunmasının mümkünsüzlüyünü müəyyən edir.[20]

Nəticələr haqqında öyrənən I Aleksandr, təcili surətdə komitəyə layihənin düzəldilməsi ilə məşğul olmalarına dair əmr verir; komitə üzvlərinə həm də "mövcud divarların, eləcə də köhnə və yeni bünövrələrin mümkün qədər ehtiyatlı mühafizə edilməsi" həvalə olunmuşdur. Həmçinin Monferran layihəsinin əsas xüsusiyyətlərinin — dörd zəng qülləsinin, əsas günbəzin və sütunlu portiklərin saxlanılmasına göstəriş verilmişdir. Kilsənin daxili sahəsinin, əsas günbəzin quraşdırılması həlli, həmiçinin binanın işıqlandırılma dərəcəsi komitənin mülahizəsinə verilirdi. Monferrana gəldikdə isə, ona ümumi şərtlər əsasında inşaat işlərində iştirak etmək icazəsi verilirdi. Yeni müsabiqəyə Monferranın özündən başqa, həmçinin V. P. Stasov, A. İ. Melnikov, A. A. Mixaylov-ata və digər memarlar da qatılmışdılar.

Monferran Rusiyanın ən böyük memarlarının, mühəndislərin, heykəltaraşların və rəssamların məsləhətlərini və qeydlərini nəzərə aldı. Onun yeni layihəsinə görə, kilsə artıq dörd sütunlu portiklə tərtib olunurdu (1818-ci ilin layihəsində isə onlar yalnız iki ədəd idilər və cənub və şimal istiqamətləri boyunca yerləşirdilər). Kilsənin mərkəzi hissəsi dörd yeni dayaq pilonun köməyi ilə yaradılmış günbəzaltı kvadratla daha da vurğulanırdı (onlar yandakı sütunlara nisbətən daha enli formada quraşdırılmışdılar). Bunun sayəsində əsas günbəz pilonların kvadratına aydın yazılırdı və onun vizual sallanması istisna edilirdi. Əsas kilsə binasının hər küncünə sanki divarların daxilinə oyub yerləşdirilən dörd zəng qülləsi quraşdırılmışdır. Onlar əvvəlki layihədən fərqli olaraq, mərkəzi günbəzə daha yaxın şəkildə yerləşirdilər.[21] Bununla da kafedralın kvadrat düzülüşü güclənirdi.[22]

3 aprel 1825-ci ildə Monferrananın yeni layihəsi təkrarən təsdiq edilmişdir.[23] Məhz belə görkəmdə də müasir İsaak kilsəsinin tikintisinə start verilmişdir.

Monferranın kafedral üzərində iş planları: Sütun kapiteli (solda) və kafedral qübbəsi (sağda) üçün dizayn

Monferrananın birinci layihəsi üzrə kilsə bünövrəsinin tikintisi hələ 1818-ci ildə başlanılmışdır. O öz qarşısına olduqca mürəkkəb məsələni qoydu; yeni plana uyğun olaraq, köhnə bünövrə ilə yeni böünövrə arasında tam həmahənglik yaradılmalı idi. Bu işdə mühəndis A. Betankur fəal iştirak edirdi. Nijni Novqorod şəhərində ezamiyyətdə olarkən, o, Monferrana bunları yazırdı: "Peterburqda çalışdığım son günlər ərzində mən elə məşğul idim ki, Sizinlə İsaak kafedralının əlfəcini və onun bünövrəsinin hörülmə üsulları haqqında danışmaq imkanına malik deyildim. Xahiş edirəm məni hər iki həftədən bir kilsənin inşaat işləri barəsində məlumat verəsiniz. Öz tərəfimdən kilsənin möhkəm olması üçün bütün lazımi məsləhətləri əsirgəməyəcəm". Betankur tərəfindən yazılmış ikinci məktubda isə bunlar deyilirdi: "…Cənab, mən İsaak kilsəsinin tikintisi üzrə görülən işlər haqqında Sizin üç məktubunuzu nəhayət aldım və binanın mənim Sizə öz öncəki məktublarımda təklif etdiyim üsulda inşa edildiyini bildikdən sonra çox sevindim…"

İsaak kafedralının bünövrəsinin altında dərin səngərlər qazılır və oradan bütün su üzə çıxarılırdı. Bundan sonra, suyu qurudulmuş torpağa diametri 26–28 santimetr və uzunluğu 6,5 metr olan qatranlanmış şaquli şam dirəkləri yeridilirdi.[24] Dirəklərin arasındakı məsafə eynilə onların diametrinə uyğun gəlirdi. Dirəklər torpağa atlar tərəfindən hərəkətə gətirilən yaxaların ağır çuqun döyəclərin köməyi ilə vurulurdu. Hər dirəyin üzərinə on zərbə vurulurdu. Əgər bundan sonra dirək torpağa daxil olmurdusa, onu gözətçinin icazəsi ilə kəsirdilər. Bundan sonra bütün səngərlər öz aralarında birləşdirilmişdir və su ilə doldurulmuşdur. Suyun qış aylarında donduğu zaman dirəklər buzun səthindən hesablanmış bir səviyyə altında mişarlanmışdılar.[25] Bünövrənin altına ümumilikdə 10 762 dirək vurulmuşdur.

İsaak kafedralının bünövrəsinin qurğusu vaxtı Monferran "bütöv hörmə" üsulundan istifadə etmişdir, çünki hesab edirdi ki, böyük binaların bünövrələri üçün bütöv hörmə istənilən başqa inşaat növündən daha üstündür, xüsusilə əgər bina yastı və bataqlıq torpaqda tikilirsə…. Bu, həmçinin köhnə Rinaldi layihəsinin yeni bünövrə ilə ən yaxşı qaydalarda birləşdirilməsinə imkan yaratdı və binaya çökmənin yetərincə təhlükəli nəticələrindən zəmanət verirdi.

Toplam olaraq bünövrənin tikintisi təxminən beş il davam etdi. Tikinti işlərinə 125 min bənna, dülgər, dəmirçi və digər peşələrdən olan işçilər cəlb edilmişdir.

Kilsənin sütunları üçün qranit monolitlərinin kəsilməsi Vıborq şəhərinin yaxınlığında yerləşən Püterlaks daş karxanasında aparılırdı. Bu torpaqlar mülkədar xanım fon Eksparreyə məxsus idi. Qranit materialının böyük ehtiyatı, dərin farvarterli Fin körfəzinin bilavasitə yaxınlığı və poçt yolunun yaxınlıqdan keçməsi bu ərazilər üçün böyük üstünlük idi. Karxanaya birinci dəfə təşrif buyurmuş Monferran, daha sonralar öz qeyd dəftərində bunları yazmışdır; "Qranit qayalarını gördüyümüz zaman keçirdiyimiz təəccüb hisləri əlbəttə ki, sözlə ifadəedilən deyildi… Daha sonra birinci karxanada hələ tamamlanmamış yeddi sütuna tamaşa etdiyimiz an, bizim təəccüb hissimiz qəflətən heyranlıqla əvəz olundu…".

Karxana işlərinə podratçı Samson Suxanov rəhbərlik edirdi, o, həmçinin Rostral sütunların və məşhur Kazan kafedralının yaradılmasında fəal iştirak edirdi. Püterlaksda olarkən, o, monolit qayaların yeni parçalama metodunu tətbiq etmişdi. Sıldırımlı qranit qayaların səthində gələcək tədarük konturlarının işarələnməsi həyata keçirilirdi. Daha sonra həmin xətt üzrə dərin dəliklər oyulur və onların daxilinə dəmir pazlar yerləşdirilirdi. Güclü işçilər şərti nişanlara uyğun olaraq pazların üzərinə eyni zamanda ağır gürzlərlə zərbə vururdular. Əməliyyat bir neçə dəfə təkrarlanırdı və materialın üzərində çatların əmələ gəlməsinə kimi davam edirdi. Pazların üzərinə üzüklərlə dəmir linglər yerləşdirilir və xüsusi möhkəm kanatlarla bərkidilirdi. Hər kanatı qırx insan öz öhdəsinə götürür və onları müxtəlif tərəfə dartaraq, sütunu yavaş-yavaş yuxarıya doğru çəkirdilər.

Daş karxanalarını tez-tez baş çəkən Monferran daha sonra bunları qeyd edirdi: "Qranitlərin hasili bütün yerlərdə olduğu kimi, olduqca qeyri-adi əmək növü hesab edilir və Rusiya ərazisində çox təsadüf olunurdu… Bizim təəccübümüzü oyadan bu qədim əmək növü, burada mahiyyətdən və gündəlik işdən başqa bir şey deyil və bu ona heç bir yerli sakin təəccüblənmir."'

Daş karxanasından nəql etmə prosesi, xüsusi olaraq bunun üçün Çarlz Berdin zavodunda istehsal edilmiş yastıdibli gəmilərlə həyata keçirilirdi. Sütunların monolitləri dəniz sahilinə diyirlədirilir, oradan isə tədriclə barjalara yüklənilirdi. Hər gəmi Peterburqdakı limana qədər iki paroxodla yedəkdə aparılırdı. Orada monolitlər boşaldılır və son emal işlərinin yerinə yetirilməsi üçün xüsusi rels yolları vasitəsilə inşaat meydançasına daşınılırdı. İnşaat meydançasında bu rels yolunun tətbiqi Rusiyada birinci oldu.

Kilsənin divarlarının tikintisinə qədər portiklərin qurulması tikintinin növbəti mərhələsi idi. Memarlığın başlıca qaydalarına zidd olan memarın belə qərarı, qranit sütunlarının quraşdırılmasının çətinliyi ilə şərtləşirdi.

Sütunların qalxması üçün üç yüksək aşırımdan ibarət olan xüsusi meşələr tikilmişdir (onlar uzun tirlərlə örtülmüş dördsıralı şaquli dayaqların köməyi ilə yaradılmışdılar). İnşaat ərazisində qıraqda 16 çuqun yaxavkabestanlar qurulmuş və onların hər birində səkkizə yaxın insan çalışırdı. İşçilər sütunu keçə və həsirlərlə üz vurur, gəmi kanatları ilə bağlayır və meşələrin aşırımlarının birinə diyirlədirirdilər və bloklar sistemi vasitəsilə kanatların sonları kabestanlar üzərində bərkidirdilər. İşçilər, yaxaları fırladaraq, monoliti şaquli vəziyyətə gətirirdilər. Ağırlığı 114 ton, hündürlüyü isə 17 metr olan bir sütunun quraşdırılması, vaxt etibarilə 45 dəqiqəyə həll edilirdi. Öz yazılarında Monferran qeyd edirdi ki, "Meşələrin taxta konstruksiyaları o qədər mükəmməl qurulmuşdur ki, bütün 48 sütunun yerləşdirilməsi zamanı hətta sadə cırıltının səsi belə eşidilmirdi".

20 mart 1828-ci ildə çar ailəsinin, bir çox memarlarının, xüsusi olaraq bu təntənəli mərasim üçün təşrif buyurmuş xarici qonaqların və özləri ilə bütün meydanı və evlərin çardaqlarını doldurmuş və hər şeyi bilməyi çalışan sadə sakinlərin iştirakı ilə birinci sütunun quraşdırılması həyata keçirilmişdir. Həmçinin sütun fundamentinin altına üzərində imperator I Aleksandrın təsviri olan gözəl platin medal yerləşdirilmişdir.

Portiklərin inşası 1830-cu ilin payız aylarına tamamlanmış və həmin dövrə Peterburq sakinləri artıq on iki sütunlu portiki və köhnə Rinaldi kilsəsinin yeni altar hissələrini görmək imkanını əldə etmişdilər.

XIX əsrin sonlarında kafedralın görünüşü: Müqəddəs İsaak meydanından I Nikolayın heykəli fonunda (solda) və Senat meydanında I Pyotrun heykəli fonunda (sağda)

Kafedralın inşaatının növbəti mərhələsi, günbəzlərin quraşdırılması oldu. Monferran möhkəmliyin itirilməməsi üçün günbəzi maksimum dərəcədə yüngülləşdirməyə çalışırdı. Bunun üçün o, kilsə günbəzini 1825-ci ilin layihəsində nəzərdə tutulmuş kərpic materialından deyil, təmiz metaldan hazırlanmasını təklif edir. Günbəzin hesablamalarını məşhur mühəndis P. K. Lomnovskiy yerinə yetirir. Günbəzin metal konstruksiyalarının hazırlanması Çarlz Berdin zavodunda aparılırdı. Bu zaman zavodda 490 ton dəmir, 990 ton çuqun, 30 ton gümüş və 49 ton bürüncdən istifadə olunmuşdur. Beləliklə, İsaak kafedralının günbəzi dünyada qişa və metal materialların tətbiqi ilə yaradılmış üçüncü ən böyük konstruksiyaya çevrilir (Uralda yerləşən və 1725-ci ildə inşa olunan Nevyan zavodu və Mayns kafedralının şpili öz ölçülərinə görə İsaak günbəzindən qat-qat daha böyük ölçülərə malik idilər). Ren tərəfindən layihələşdirilmiş və Londonun mərkəzində inşa edilmiş Müqəddəs Pavel kafedral kilsəsi, Peterburqun mərkəzi ruhani tikililərin yaradılması üçün bir nümunə oldu. Bununla belə, ingilis konstruksiyasını iqtibas edən Monferran inşaat prosesində tamamilə başqa materiallarını istifadə etmişdir.[26]

Konstruktiv olaraq günbəz çuqun qabırğalar ilə yaradılmış üç qarşılıqlı əlaqəli hissədən ibarətdir: onun aşağısı sferik, ortası konik və yuxarısı parabolik şəkildədir. Metal karkas bölməsi iki tavrşəkilli 24 qabırğadan təşkil edilmişdir. İki tavrlı rəfləri birləşdirən zolaq perforasiya olunmuşdur. Karkas hissələrinin birləşilmələri xüsusi boltlar ilə yerinə yetirilmişdir. Xarici qübbənin diametri 25,8 m, daxili qübbənin isə 22,15 m. təşkil edir. Fermalar arasındakı boşluqlar kərpicdən hörülmüş körpücüklər üzərində ucaldılmış konik formalı saxsı küpələrlə bəzədilmişdir. Qübbələr üçün təxminən 100 min belə küpə lazım oldu. Küpə qübbələri məbədin akustikasını yaxşılaşdırır, soyuqdan müdafiə edir və kərpic günbəzini əhəmiyyətli dərəcədə daha asanlaşdırırdı.[26]

Qab tağlarının istilik izolyasiyası isə iki qat qatranla örtülmüş keçə ilə təmin edilib, öz növbəsində qatran isə yağlı boya ilə rənglənmiş əhəng-qum qarışığı ilə üzlənmişdir. Metal konstruksiyaların açıq hissələri də həmçinin keçə materialı ilə örtülmüşdür. Daxili konusşəkilli günbəz göyümtül tona boyanmış böyük mis təbəqələrlə örtülmüş və gecə səmasının təsirli şəklini yaratmış böyük tunc şüalarla və ulduzlarla bəzədilmişdir. Bayırdan günbəz bir-birinə kip şəkildə uyğunlaşdırılmış və qızıl suyuna salınmış mis təbəqə ilə örtülmüşdür.

Kafedral günbəzlərinin 1838–1841-ci illərdə qızıl suyuna salınması, qızılın odda yandırılması metodu ilə aparılmışdır;[27][28] həmin zaman ətrafa yayılan civə buxarları 60 ustanın həyatına son qoymuşdur. Ümumilikdə isə, kafedralın tikintisinə dövlət və təhkimçi kəndlilərdən ibarət təxminən 400 000 işçi cəlb olunmuşdur. Həmin dövrün sənədlərinə əsasən, bu işçilərin dörddə biri zəhərlənmə nəticəsində əmələ gələn müxtəlif xəstəliklər və ya bədbəxt hadisələr nəticəsində vəfat etmişdilər.[24]

Kilsənin təntənəli təqdisetmə mərasimi Dalmasiyalı müqəddəs İsaakinin xatirə günündə, imperator II Aleksandrın və imperator ailəsinin başqa üzvlərinin birgə iştirakı ilə 30 may 1858-ci ildə baş tutmuşdur. Həmin gün kilsənin qarşısında Sankt-Peterburqvə Novqorod mitropoliti Qriqorinin (Postnikov) başçılığı altında qoşunlar yerləşdirilmişdir; imperator təqdisetmə rübəsinin başlanğıcından əvvəl həmin qoşunları salamlamalı idi. Petrov və İsaakiyev meydanlarında camaat üçün xüsusi tribunalar təşkil edilmişdir; qonşu küçələr və ən yaxın evlərin damları insanlarla doldurulmuşdur.[29]

İnqilabdan sonra məbəd tamamilə talan edilmişdir. 1922-ci ilin mayında Volqaətrafı bölgələrdə yaşayan və aclıq çəkənlərin ehtiyacları üçün aparılan müsadirənin gedişatı nəticəsində kilsənin interyerindən 48 kq qızıl məmulat və təxminən 2 ton gümüş əşyalar çıxardılmışdır.[30] Onun baş keşişi baş kahin Leonid Boqoyavlenski (1872–1937) 29 aprel 1922-ci il həbs edilmişdir, məbəd isə tezliklə "obnovlençeski" (yəni yenilənmiş, təzələnmiş qurum) oldu. 1928-ci ildə kilsənin daxilində bütün dini ibadətlərə və mərasimlərə qadağa qoyulmuşdur: VSİK rəyasət heyəti tərəfindən 18 iyun 1928-ci ildə "kilsə binasının "Qlavnauk"-un xüsusi muzey binası kimi istifadəsinə" dair yekdil qərar qəbul edilir.[31] 12 aprel 1931-ci ildə kaferalda Sovet Rusiyasında birincilərdən biri olmuş dinəleyhinə xüsusi muzeyin açılış mərasimi keçirilmişdir.[32]

Kafedral Böyük Vətən Müharibəsi
illərində

İsaak kafedralı – ən qiymətli şəhər abidələrindən biridir; müharibə illərində onun qorunub saxlanılması və gələcək nəsillərə ötürülməsi dövlətin qarşısına qoyduğu başlıca məqsədlərdən birisi idi. Eyni zamanda İsaakinin qızıl suyuna salınmış günbəzi faşist artilleriyası və aviasiyası üçün çox yaxşı oriyentir idi. Bu səbəbdən də o, Leninqrad şəhərinin digər dominant binalarından daha tez, yəni hələ 9 iyul 1941-ci ildə qoruyucu boz yağ rəngi ilə örtülmüşdür. Kafedralın pəncərələri qum, qalxan və kisələr ilə kip şəkildə doldurulmuşdur.

Maskalanmaya, eləcə də alman aviasiyasının hava hücumlarını əks etdirməyə qadir olan və Admirallıq binasının yaxınlığında yerləşdirilmiş zenit batareyasının mövcudluğuna baxmayaraq, İsaak kafedralı müharibə illərində bombalamalardan və artilleriya atəşlərindən əhəmiyyətli zədələr almışdır. Bombaların və mərmilərin qəlpələri divarların xarici mərmər üz çəkməsində müxtəlif dərinliyə malik oyuqlar qoymuş, bəzi yerlərdə damın dağılmasına səbəb olmuşdur. Həmçinin şimal portikinin 16 sütunundan 10-u ciddi zərər çəkmiş, binanın cənub-qərb küncünün parapeti dağılmışdır. 1943-cü ilin yanvarında yaxınlıqda yerə düşmüş bombanın partlayış dalğası ilə kafedralı bəzəyən unikal vitraj şüşələrinin bir hissəsi sındırılmışdır.

Təsadüfi və naqafil mərmi ilə daha bir güclü "yaralanmanı" İsaak kafedralı 1943-cü ilin dekabr ayında, daha doğrusu atəşin öz qüvvəsini və sürəklikliyini artıq itirdiyi zaman almışdır. Bu hadisə gündüz vaxtı, yəni əməkdaşların binanın daxilində olduqları anda baş vermişdir. Mərmi qərbi portikin sütunlarından birisini "şikəst edərək", onun olduqca böyük hissəsini qopartmışdır. Zərbə o qədər güclü idi ki, həmin portikin yaxınlığındakı küçə səkisi dağılmış, plitələr isə şaha qalxmışdılar. Lakin zirzəmidə o nə gürultulu səs, nə də ki silkələnmə ilə özünü büruzə vermədi. Və bu halda daha sonralar "Mühasirə evi" adlandırılacaq İsaakinin əzəmətli möhkəmliyini və sarsılmazlığını qiymətləndirməmək mümkün deyildi.[33]

Böyük Vətən müharibəsi daimi yaddaşlarda həkk olunması və xatirə kimi gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün, İsaak kafedralının qərb portikinin stilobatında mətnli tunc lövhə quraşdırılmışdır: "Bu, 1941–1944-cü illər arasında Leninqrad üzrə gedən döyüşlər zamanı faşistlər tərəfindən buraxılmış 148 478 mərmidən birisinin izləridir.".[34]

Müharibə dövründə İsaakinin daxilində nəyin gizləndiyi və saxlandığı haqda çox az insan məlumatlı idi. Şəhərətrafı saraylardan bura heykəllər, mebel, farfor, arxivlər və elmi sənədləşmə nümunələri gətirilirdi. Burada bütün müharibə illəri ərzində tunc, farfor və şüşə əşyalar, parçalar və naxışlı tikişlər, medallar və sikkələr, cizgilər, akvarellər, qravyuralar, şəkillər, kitablar və jurnallar bütün müharibəni saxlanılırdı. Blokada illərində kilsədə çalışmış bəzi mühafizəkarların cəhdləri sayəsində qiymətsiz muzey fondları xilas edilmişdir.

1941-ci ilin 25 avqust tarixindən etibarən, Dövlət Din əleyhinə muzeyinin direktoru, daha sonra isə Muzeylərin birləşdirilmiş təsərrüfatı vəzifələrinin icra edilməsi, Din əleyhinə muzeyinin böyük elmi işçisi olmuş Yevdokiya İqnatyevna Ledinkinaya verilmişdir. Qatçina sarayının əməkdaşı olmuş Serafima Nikolayevna Balayeva, kafedralda saxlanılan muzey eksponatların əsas mühafizi seçilmişdir. Kafedralın baş memarı vəzifəsinə Nikolay Ustinoviç Malein, yanğınəleyhinə təhlükəsizlik qrupunun rəhbəri vəzifəsinə isə Nikolay Fyodoroviç Mordıko təyin olunmuşdular.

Bütün əməkdaşlar kazarma rejiminə köçürülmüşdülər. "Əhali" əsasən kilsə eksponatların son partiyalarını çıxartmış şəhərətrafı saray-muzeylərin işçilərindən ibarət idi və məhz bu səbəbdən də, onlar Leniqradda öz şəxsi mənzillərinə malik deyildilər. İşçilər tərəfindən xilas edilmiş muzey dəyərlərini özündə mühafizə etmiş məbəd həm də onlar üçün sığınacaq yerinə çevrilmişdir. Tezliklə buraya digər Leninqrad muzeylərin işçiləri də köçmüşdülər və onlar nadir hallarda şəhərdəki mənzillərinə geri qayıdırdılar. 1942-ci ilin başlanğıcında Muzeylərin Birləşdirilmiş təsərrüfatında ümumilikdə mühafizə və elmi-tədqiqat işlərini yerinə yetirmiş 12 əməkdaş siyahıya alınmışdır. Onların qarşısında iki əsas məsələ dururdu – düzgün hesabatların aparılması və əşyaların saxlanılması.

Ən müxtəlif əşyaların anbarına çevrilmiş İsaak kafedralı daxildən olduqca qəribə görünürdü. Yarımqaranlıqda uzun sıralarla "Puşkin", "Pavlovsk", "Qatçina" yazıları ilə yüzlərlə yeşik yerləşirdi. Bəzi yerlərdə xüsusi qayğını tələb edən unikal dəyərlər — qızıl suyuna salınmış mebellər qutuların içərisindən çıxarılaraq qrup şəklində yerləşdirilmişdilər.[35]

1942-ci ilin qış ayları fövqəladə ağır idi. Kilsə qızdırılması qeyri-mümkün idi və bu səbəbdən onun divarlarında və pilonlarında qırov formalaşırdı. Mərmilərlə edilmiş dəliklər vasitəsilə rütubət içəri daxil olurdu. Nəmişlikdən, eləcə də ventilyasiya və istilik sisteminin yoxluğundan, özünəməxsus gips ornamentləri temperatur fərqi nəticəsində dağılırdı. Divarların və mozaikanın səthi kiflə örtülürdü, mərmər üzçəkmədə çatlar və qəlpələndirmələr meydana çıxır, rəngarəng fresklər isə ətrafa səpələnirdi.[36]

Kafedralın nəhəng binası qışda bütünlüklə donurdu, yazda isə su damcılarla daxili divarlarda və sütunlarda meydana çıxırdı və nazik axınlarla aşağı enərək, daş döşəmələrdə qurumayan gölməçələr yaradırdı. Bu cür nəmişlikdə parça, mebel, xalça nümunələri, rəsm əsərləri və bir çox digər əşyalar müharibənin keçməsini gözləməli idilər. İncəsənət əsərlərini qoruyan İsaakiyin möhkəm divarları eyni zamanda onların həyatına təhlükə yaradırdılar (bəzi divarlar artıq qəzalı vəziyyətdə idilər). Bütün bunlarla azsaylı muzey əməkdaşları mübarizə aparmalı idilər.[36]

Kafedralın sütunlarında müharibə zamanı qəlpələrin əmələ gətirdiyi zədələr görünməkdədir.

Mühafizəçilər müharibə dövrü şəraitində kafedralın aldığı bütün zədələri tətqiq edərək, təmir işlərinin aparılması üçün hazırlıq tədbirlərini yerinə yetirmişdilər. 1942-ci ilin yaz və yay aylarında baş vermiş qəzalardan sonra suyun zirzəmilərdən çıxardılmasına çox güc sərf olunmuşdur. Həmin zirzəmilər o zaman yağış suları ilə demək olar tamamilə dolmuşdur. Bu üzdən aşağıdakı zirzəmilərdə qalan yeşikləri və suyun təsirindən islanmaya məruz qalmış muzey eksponatlarını yubanmadan çıxartmaq və onları qurutmaq lazım idi. Xoşbəxtlikdən, Oranienbaum sarayının mebellərindən və Şəhər tarixinin muzeyindən olan kitabxana materiallarından başqa demək olar ki, bütün əşyalar sağ-salamat qalmışdılar.[37] Oğurluq və digər gözlənilməz hadisələrin öncədən qarşısının alınması məqsədilə, kafedral ərazisində elmi əməkdaşların fasiləsiz növbətçiliyi tətbiq edilmişdir. Muzey yükünün mövcudluğunun dövrələnməsi, tutuşdurulması və yoxlanması, həmçinin plombların tamlığının nəzarəti və temperatur tərəddüdləri, rütubətlər, qəzalı hadisələr haqda "Növbətçi kitabında" saxlama şərtlərinin qeydiyyatı burada çalışan növbətçilərin əsas vəzifəsi öhdədiklərinə daxil edilmişdir.

Kilsədaxili sahəyə qənaət edilməsi üçün qiymətli əşyalarla dolu yeşiklər bir neçə yarus ilə bir-birinin üzərinə qoyulmuşdur və bu hava cərəyanının düzgün sirkulyasiya etməsinə maneəçilik törədirdi. Tezliklə bu, kafedralın unikal divar rəsmləri üçün ciddi təhlükəyə çevrilmişdir. Yeşiklərin arasında lazımi ölçüdə keçidlərin tənzimlənməsi və yaranmış çıxılmaz vəziyyətin aradan qaldırılması məqsədilə, yeşikərin yerləri təkrarən dəyişdirilmiş, çoxyarusluluq aradan qaldırılmışdır. Bu işlə taqətdən düşmüş, aclıq və soyuqdan tükənmiş qadınlar məşğul olurdular. Onlar ağır yeşikləri boşaldır, hərəkətə gətirir və dartırdılar. Onlar ümid edirdilər və inanırdılar ki, onlar tərəfindən mühafizə edilən bu əşyalar gələcəkdə, yəni müharibədən sonrakı illərdə hər bir kəsə lazım olacaq.

Binanın havasının dəyişilməsi üçün ağır qapılar taybatay açılmışdır. Bunun nəticəsində kafedralın daxilində çox güclü burulma və yellər yaranırdı və o, çox sürətlə gedən gəminin göyərtəsinə bənzəyirdi. Nəmişlik və İsaakinin soyuğu təkcə qiymətsiz əşyaları deyil, həm də muzey əməkdaşlarının özlərini də məhv edirdi; iş gününün sonunda onlar kafedraldan donmuş, qançırlığa qədər solğun halda və keyimiş əl və ayaqlar ilə çıxırdılar.

Artıq o zaman elmi işçilərdən ibarət kollektiv müharibə illəri ərzində dağıdılmış şəhərətrafı saray-muzeylərinin və parkların restavrasiyası və bərpası üçün lazım olan konservləşdirilmiş memarlıq və incəsənət nümunələrini toplamağa başladı. Məhz blokada günlərində, İsaak kafedralın içərisində çalışan Qatçinanın, Puşkinin və Peterhofun əməkdaşları bu şəhərətrafı abidələr haqqında gələcək monoqrafiyalar üçün ətraflı planlar hazırlayırdılar. Bundan əlavə olaraq, kafedralın zirzəmisində yerləşən kiçik bir otaq da qoruyanların öhdəsində idi. İş üçün təchiz edilmiş həmin kiçik sığınacağa düşmək üçün sürüşkən daş nərdivan vasitəsilə enmək, daha sonra tünd dəhlizlərin qarışıq labirinti üzrə keçmək lazım idi. Burada fondların sənədləşməsi üçün nəzərdə tutualn şkaflar, böyük yazı masası, stullar və buxarı yerləşirdi. Amma əməkdaşlar bu otaqda nadir hallarda işləyirdilər, çünki zirzəmiyə getmək xarici dünyadan təcrid olmaq, hətta kilsəyə ən bilavasitə yaxınlıqda nə baş verdiyindən naməlum olmaq mənasını verirdi. Orada, yəni bayırdan, insanlar mərmilərin qırılmalarını və metronomun taqqıltısını eşidirdilər (hava təhlükəsi siqnalı zamanı o dəqiqədə həmişəki kimi 60 dəfə yox, iki dəfə daha sürətli taqqıldayırdı).[38]

1948-ci ildən "İsaak kafedralı" muzeyi kimi fəaliyyət göstərir. 1950–1960-cı illər arasında kafedral binasında geniş bərpa işləri həyata keçirilmişdir. Həmçinin günbəzdə baxış meydançası təşkil edilmişdir; buradan şəhərin mərkəzi hissəsinə əsrarəngiz mənzərə açılırdı. Kafedralın daxilində Fukonun kəfkiri quraşdırılmışdır (o, hal-hazırda demontaj edilib) və o, öz nəhəng uzunluğu sayəsində insanlara yer kürəsinin fırladılmasını əyani şəkildə nümayiş etdirirdi.

1990-cı ildən başlayaraq, kafedralda uzun fasilədən sonra birinci kilsə xidməti keçirilmişdir, hal-hazırda dini ibadət mərasimləri bayram günləri və bazar günləri mütəmadi olaraq keçirilir. Bundan başqa, kilsə "İsaak kafedralı" Dövlət muzey-abidəsinin tabeliyindədir.

Muzeyin rəhbərləri

Georgi Butikov (RU) — 1968-ci ildən — 2002-ci ilədək.

2008-ci ilin yanvar ayına kimi — Nikolay Viktoroviç Naqorski (RU) — 25 may 1944 – 14 yanvar 2008).[39]

3 iyun 2008-ci ildən etibarən — Nikolay Vitalyeviç Burov (RU) — o, Peterburqun mədəniyyəti üzrə Baş komitənin keçmiş rəhbəri idi.

Hazırkı durumun qiymətləndirilməsi Sankt-Peterburq politexnik universitetinin professoru Valeri Qolodun fikrincə, "2000-ci illərdə mexaniki nöqteyi-nəzərdən kafedral olduqca qəzalı vəziyyətdə idi. Davamlılıq ehtiyatı bəzən ikiqatdan altıqata qədər olur. Lakin hansı ehtiyat hissəsinin artıq bitdiyinə, hansının isə hələ konstruksiyanı saxlamağa dav gətirdiyinə dair heç bir məlumata sahib deyilik. Və buna göz yummaq qətiyyən olmaz".[40]

İsaak kafedralının Rus pravoslav kilsəsinə təhvil verilməsi 2015-ci ilin iyul ayının ortalarında mitropolit Varsofoniy İsaak kafedralının yeparxiya idarəsinin tərkibinə daxil olunması haqda Smolnı İnstitutuna (Sankt-Peterburqun mərkəzi administrasiya mərkəzinə) müraciət etsə də, oradan rədd məktubu alır. Məmurlar, kilsə-muzeyinin RPK-ya təhvil verilməsi halda, onun saxlaması üçün sərf edilən bütün xərclərin dövlətin çiyinlərinə oturacağına istinad etdilər.[41] Bir il sonra, yəni 28 mart 2016-cı ildə pravoslav aktivistlər muzey binasının Rus Pravoslav Kilsəsinin tabeliyinə verilməsi imtinası ilə əlaqədar rayon məhkəməsinə iddia ərizəsini irəli sürdülər.[42] 2016-cı ilin may ayında, mitropolit Varsofoniy tərəfindən İsaak kafedralının, Xilaskar qan kilsəsinin və Smolnı monastırının bəzi korpuslarının RPK-yə təhvil verilməsi haqda Dmitri Medvedevə təkrar yazılı və şifahi müraciət edilidiyi məlum oldu.[43]

İsaak kafedralı — gecikmiş klassisizmin və digər yeni memarlıq istiqamətlərinin (neorenessans, bizans üslubu, eklektika) görkəmli nümunəsi, həmçinin unikal memarlıq tikintisi və şəhərin mərkəzi hissəsinin çoxmərtəbəli dominantı hesab edilir.

Kafedralın hündürlüyü 101,5 m, uzunluğu (portiklər də daxil olmaqla) 111,3 m, eni isə — 97,6 metrdir. Günbəzin xarici diametri 25,8 m, daxili diametri isə — 21,8 metrə bərabərdir. Binanı müxtəlif ölçülü 112 monolit qranit sütun bəzəyir.[1] Divarlara açıq-boz rəngli Ruskeal mərməri ilə üz çəkilmişdir. Sütunların quraşdırılması zamanı mühəndis A. Betankurun taxta konstruksiyalarından istifadə olunmuşdur. Portiklərdən birinin haşiyəsində (frizində) memarın özünün heykəltaraşlıq təsvirini ayırd etmək olar (Monferran faktiki olaraq kilsənin həsr edilməsindən dərhal sonra vəfat etmişdi, lakin memarın yaratdığı kafedralın daxilində basdırılması haqda bəhs edən və hələ ölümündən öncə yazılan vəsiyyətnaməyə tezliklə xitam verilmişdir).

Müqəddəslərin şimal fasadını bəzəyən heykəlləri: Həvari İohann, Həvari Pavel və Müqəddəs Pyotr (soldan sağa)

Şimal portikinin haşiyəsində yerləşdirilmiş "Uku tanrı, çar sənin gücünlə sevinəcək" frazası, bütün tikintinin ideyasının ifadəsi hesab edilə bilər.

Şimal portikinin frontonunda "İsanın dirilməsi" relyefi təsvir olunmuşdur (relyef heykəltaraş F. Lemer tərəfindən 1839–1843-cü illər arasında yaradılmışdır). Kompozisiyanın mərkəzində — tabutdan qalxmış İsa, ondan sağda və solda mələklər, onların arxasında isə hürküdülmüş keşikçilər və sarsıdılmış qadınlar təsvir olunmuşdular. Əhdi-Cədidin öyrətdiyinə görə Pasxa vasitəsiylə qeyd edilən İsanın dirilməsi, xristian inancının əsas məqamlarından biridir. Ölümə qalib gəlmiş və insanlara qurtuluşa və əbədiliyə ümidi vermiş İsa Məsihin şərəfinə hər il xristian kilsəsinin ən təntənəli və sevincli bayramı sayılan Pasxa qeyd edilir. Dünyanın müxtəlif hissələrində bir-birindən fərqli Pasxa adətləri olsa da, şəfəq xidmətləri, Pasxa bayramlaşması, kilsə dövrələməsi və İsanın boş türbəsinin simvolu olan bəzədilmiş Pasxa yumurtaları ümumi motivlərdir. Məhz bu bayramın şərəfinə kilsənin attik hissəsində və binanın künclərində (bucaqlarında) yüksək çıraqlar alışır və diz çökən mələklərin əlləri onları ehtiram və sitayişlə dəstəkləyir (mələk heykəllərin müəllifi İ. P. Vitalidir).

Heykəltəraş Vitali tərəfindən hazırlanmış və kafedralın künclərində və frontonların zirvələrində yerləşdirilmiş heykəllər, İsa Məsihin ən yaxın şagirdləri olmuş 12 müqəddəs həvarini təsvir edirlər; bundan başqa, onların zirvələri İsanın həyatından hekayə edən Əhdi-cədidin 4 kitabının və İncilin müəllifləri olan yevangelistlərin heykəlləri ilə tamamlanmışdır.

Həvari Pyotr (solda) əlində səma çarlığının darvazalarını açmaq üçün nəzərdə tutulan böyük açarla təsvir olunmuşdur. Pyotr İsa Məsihin on iki həvarisindən biri və Andreasın (Andreyin) qardaşı idi. Pyotrun əsl adı Simon idi;[44] əfsanəyə görə, o, Əhdi-Cədiddə adı qeyd olunan məşhur Beyt Sayda qəsəbəsində anadan olmuşdur.[45] Dolanışığını balıqçılıqla təmin edən kasıb bir balıqçı olan Əziz Pyotr, qardaşı ilə Qaliley dənizinə (Lut gölünə) tor atarkən onları izləyən İsa onlara balıq ovlama işini birdəfəlik buraxmağı və bunun əvəzinə insan ovlamağı bildirmişdir (Matfey incili, 4:19):

...Onlara, "Arxamca gəlin və sizi insan tutan balıqçılar edəcəyəm" dedi. Onlar da dərhal balıqçı torlarını yerə qoyaraq onun ardınca getdilər. İsa daha da irəli gedincə başqa iki qardaşı, Zebedin oğulları Yaqubla Yohannanı gördü. Onlar da ataları Zebed ilə birlikdə kiçik qayıqda oturaraq suyun səthinə tor atırdılar. İsa onları da öz yanına çağırdı. Hər iki qardaş dərhal qayığı və atalarını qoyaraq İsanın ardınca getdilər.

Xristianlıq dininin şövqlü vaizi sayılan Pyotr, xəstəliklərdən zəifləmiş insanları sağalda, vəfat etmiləri isə yenidən dirildə bilirdi və İsaya öz inamını şəhid ölümüylə sübut etdi: əfsanəyə görə, o, imperator Neronun əmri ilə başı aşağı şəkildə çarmıxa çəkilmişdir. Lakin İsa Məsihin dirçəlişindən və Müqəddəs Ruhun zaman enişindən sonra, Pyotr İncil kitabını İsrail, Antioxiya və bütün Kiçik Asiya ərazilərinə yaymağa müvəffəq olur. İsa onu kilsənin "qayası" (yəni təməl daşı) olaraq təyin edir və ona səma çarlığının açarını təqdim edir. Bu səbəblə də o, bütün ikonalarda əlində açarla təsvir olunurdu.

Həvari Pavel (sağda) onun İsa Məsihə şövqlü xidmətini simvolizə edən böyük qılıncla birlikdə təsvir edilmişdir. Tarsus şəhərində anadan olmuş yəhudi əsilli Pavelin əsl adı Saul idi.[46][47][48] Əvvəlcə o xaçpərəstlərin qızğın təqib edəni idi, hər yerdə onları axtarırdı və əzab verirdi; Şamdakı ruhaniləri tutub Qüdsə gətirmək və onları orada qətlə yetirmək vəzifəsini icra edərkən, səmadan düşən şüa ona zərbə yetirir və o kor olur. Qəflətən bir səs ona "Saul nə üçün mənə əziyyət edirsən? — deyir və o təəccüb içərisində "Ya Rəbb, sən kimsən? deyərək, həmin naməlum səsə cavab verir. Səs ona "Mən əziyyət verdiyin İsayam" — deyir. Saul yerdən qalxır və kor olduğunu anlayır. Yaxınlıqdan keçən insanlar onu Şam şəhərində yaşayan Yehudanın evinə aparırlar. Üç gün kor, susuz və ac qalan Saulun sağalması üçün hamı dua edir. Şamda Hananniya adlı bir ruhani yaşayırdı. İsa Məsih ona qalxıb Yehudanın evinə getməsini və Saul üçün dua etməsini söyləyir. Hannaniya o evə gedir və Saul üzərinə əlini qoyur. Beləliklə, görmə qabiliyyətinin ona geri qayıtdığını görən Saul xristianlıq dinin qəbul edir və sinaqoqlarda İsanın Allahın oğlu olduğunu söyləməyə başlayır. O xristian inamının ən şövqlü vaizlərindən birisi olur, sadə insanlar üçün çoxlu möcüzələr göstərir etdi, saysız-hesabsız əzablara məruz qalır və öz inamını şəhid ölümü ilə təsdiq edir: imperator Neronun əmri ilə Romada onun başı kəsilir.[49]

İlahiyyatçı İohann (mərkəzdə) — onun ilahiyyat təfəkkürünün yüksək göylərdə süzməsini rəmzləşdirən qartalla birgə təsvir olunmuşdur. O, digər həvarilərə nisbətən daha uzun ömür sürmüş və, əfsanəyə görə, şagirdləri tərəfindən diri-diri məzara basdırılmışdır (həvariyə sonsuz itaət edən şagirdlər bunu onun şəxsi mülahizəsinə uyğun olaraq yerinə yetirmişdilər). Dəfndən bir müddət sonra məzarı təkrarən açan şagirdlər, onun içərisində həvarinin meyitini aşkarlamırlar; İsa Məsih kimi, o da yenidən dirilmişdir.

Taxçalarda quraşdırılmış heykəllər (sol taxçadakı "Xaçın daşınılması" və sağ taxçadakı "Məzara endirmə") Peterburqun məşhur heykəltaraşı Peter Klodt fon Yürgensburq tərəfindən hazırlanmışdır.

Şimal fasadındakı qapılar (qapılar Vitali tərəfindən hazırlanmışdır): "Yerusəlimə giriş", "Bu insan", "İsanın qamçılanması", Möcüzəyaradan Müqəddəs Nikolay, Rahib Dalmasiyalı İsaak, Diz çökən mələklər.

Müqəddəslərin qərb fasadını bəzəyən heykəlləri: Müqəddəs Varfolomey, Həvari Mark və Həvari Tomas (soldan sağa)

Qərb portikinin fasadında 1842–1845-ci illərdə heykəltaraş İ. P. Vitali tərəfindən hazırlanmış "Dalmasiyalı İsaakın imperator Feodosi ilə görüşməsi" adlı relyef yerləşir. Onun əsas süjeti — hakimiyyətin iki başlıca qolu sayılan çarlığın və dinin həmahəngliyi və birləşməyidir (qərb portikinin Senat və Sinod binalarına tərəf yönəldilməsi təsadüfi deyil). Barelyefin mərkəzində təsvir edilən və sol əlində xaç saxlayan Dalmasiyalı İsaak, digər əli ilə yaraq-əsləhələrə bürülmüş və itaətkarlığın əlaməti olaraq başını əymiş imperator Feodosiyə sanki xeyir-dua verir. İmperatordan solda onun həyat yoldaşı Eliya Flasillanın heykəli yerləşdirilmişdir. Bir qədər solda isə iki fiqur vardır ki, onlardan da biri Rəssamlıq Akademiyasının prezidenti A. N. Oleninə, ikincisi isə İmperator sarayının naziri vəkafedralın inşası üzrə komissiyanın sədri knyaz P. M. Volkonskini xatırladır. Portikin sağ tərəfini diz çökmüş əsgərlərin çoxsaylı heykəlləri bəzəyir.[50] Barelyefin sol küncündə əlində kafedralın kiçik modelini saxlayan, İsaak kafedralının layihəsinin müəllifi olan O. Monferranın yarımçılpaq fiquru quraşdırılıb.

Həvari Foma (heykəltaraş Vitali) — irəli uzadılmış sağ əli və təəccübləndirilmiş üz cizgiləri ilə, həmçinin sol əlində (memar kimi) günyə ilə birlikdə təsvir olunmuşdur. O inamsızlığa meyilli idi və İsanın dirilməsinə yalnız onun bədəninə toxunduğu an inandı.[51]

Həvari Varfolomey (və ya Bartolomey; heykəltaraş Vitali) — xaç və kürəkciklə təsvir edilmişdir. O, on iki Peyğəmbərdən biri idi; İncil onun haqqında çox az məlumat verir. Müqəddəs Üçlük gününü bayram etdikdən sonra, o, dini xidmətlərini yerinə yetirmək üçün əvvəlcə Ərəbistana və Fars ölkəsinə, daha sonra isə Matta Tövratının tərcüməsiylə əlaqədar Hindistana səfər etdiyi bildirilir.[52] Bir çox mənbəyə görə Varfolomey Ermənistanda çarmıxa çəkilərək şəhid olmuşdur.[53] Bundan başqa, bir çox tarixçilərin fikrincə Varfolomey ilə Nataniel eyni adamdır; bunun əksinə olaraq yunan Sinaksariyonuna görə isə, Varfolomey ilə Simin eyni adamdır.

Yevangelist Mark (heykəltaraş Vitali) — müdrikliyi və qoçaqlığı simvollaşdıran şirlə birgə təsvir edilmişdir. İsanın təlimini vəz edən Mark, İskəndəriyyədə şəhid ölümünü könüllü qəbul etmişdir.

Qərb fasadındakı qapıları bəzəyən barelyef və ornamentlər: "Dağ moizəsi", "Lazarın dirildilməsi", "Zəiflədilmişin sağaldılması", Həvari Pyotr, Həvari Pavel, Diz çökən mələklər.

Müqəddəslərin cənub fasadını bəzəyən heykəlləri: Həvari Filipp, Levi Matfey və Həvari Andrey (soldan sağa)

Cənub portikinin frontonunda 1839–1844-cü ildə heykəltaraş İ. P. Vitali tərəfindən yerinə yetirilmiş "Sehrbazların sitayişi" adlı barelyefi yerləşdirilmişdir. Barelyefin mərkəzində körpə İsa Məsih ilə birgə taxtda əyləşmiş Müqəddəs Məryəm təsvir edilmişdir. Onu sitayişə gəlmiş sehrbazlar əhatə edirlər, onların arasında Mesopotamiya və Efiopiya çarlarının fiqurları daha kəskin seçilirlər. Mariyadan sağda başını əymiş İosif durur. Sol hissədə uşaqla qoca təsvir edilmişdir, uşağın əllərində hədiyyə ilə dolu kiçik bir mücrü yerləşir. Uşaqla qocanın, Mesopotamiya və Efiopiya çarlarının, qul-efiopun fiqurlarında fərdi xüsusiyyətlər aydın şəkildə görünür; fiqurların canlı insan surətləri əsasında yaradılması haqda çoxsaylı şəhadətnamələr qorunub saxlanılmışdır.[50] Frizin üzərində "Mənim məbədim, mənim dualarımdır" yazılmışdır.

Həvari Andrey (heykəltaraş Vitali) — Kinnərat gölünün sahilində yerləşən Beyt-Sayda qəsəbəsində anadan olmuşdur; onun qardaşı bütün həvarilərə rəhbərlik edən müqəddəs Pyotr idi. O, müqəddəs vəftizçi Yəhyanın tələbəsi olmaq üçün balıqçı peşəsini buraxmışdır. Məsihlə danışdıqdan sonra Andreas evə qaçıb dayısı Simon Piterə "Məsihi tapdıq" demişdir.[54] İsanın Məsih olduğunu anlayan ilk adam olduğu üçün müqəddəs Andreyə "İlk Çağıran" adı qoyulmuşdur.

Müqəddəs Ruhun enişindən sonra Andreyə müjdəçi qismində Qara dəniz, Frakiya və Makedoniyada xristianlığın yayılması vəzifəsi verilmişdir, müqəddəsin səyahətləri Qafqazda yerləşən Lazika bölgəsinə qədər uzanmışdır. Slavyan inanclarında isə, onun daha da uzaqlara getdiyi, daha sonra Rusiya adı veriləcək torpaqlara çatdığı söylənilirdi.[55] Həvari Andrey daha sonrakı səyahətlərində İncil müəllifi ilə birlikdə Kiçik Asiyada moizə vermiş, Mesopotamiyaya gedib, oradan Qara dənizin sahilindəki Sinop şəhərinə qayıtmış və nəhayət, qısa müddət ərzində geniş bir xristiyan konfessiyasının yaradılmasına müvəffəq olmuşdur.[56] O bölgənin qubernatoru olmuş Egeatesin arvadı Maksimillanın da dinini dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Egeates bunu bilərək çox gəzəblənir və həvarini həbs edir. Bunun ardından həvari "X" hərfinə bənzəyən xüsusi xaçda çarmıxa çəkilir; həmin dövrdən başlayaraq, bu cür xaçlara "Andreyev" adı verilmişdir. Rusiyada o dəniz donanmasının himayəçisi hesab edilir; I Pyotrun hakimiyyət dövründə bu müqəddəsin şərəfinə Andreyevsk bayrağı və Müqəddəs həvari Andrey Pervozvannı ordeni təsis edilmişdir.

Filipp (heykəltaraş Vitali) — olduqca təvazökar və gözə çarpmayan biri idi və İsanın şagirdləri arasında heç bir xüsusiyyətin olmaması ilə seçilirdi. Çoxsaylı əfsanələrə görə, o, Skifiya və Frigiyada yerli sakinlər arasında İncili vəz etdiyinə görə təxminən 80-ci ildə Hierapolis şəhərində çarmıxa çəkilərək edam edilmişdir. Məzarı 25 iyul 2011-ci ildə Hierapolis antik şəhərində (indiki Türkiyənin Pamukkale ərazisində), Şəhidlik təpəsində aşkar edilmişdir.[57]

Yevangelist Matfey (heykəltaraş Vitali) — mələyin arxasınca iş görərkən təsvir olunmuşdur; Matfey obrazı, əməllərin və fikirlərin təmizliyinin simvolu hesab olunur; o, İsa üçün könüllü şəhid ölümünü qəbul etmişdir; onu daşlarla döyərək başını kəsmişdilər.

Qərb fasadındakı sol taxçada "Bakirə Məryəmin Müjdələnməsi" adlı heykəltaraşlıq nümunəsi quraşdırılmışdır (heykəlin müəllifi A. V. Loqanovskidir). Həmin fasadın sağ taxçasında isə "Körpələrin döyülməsi" heykəli yerləşdirilmişdir.

Cənub fasadındakı qapılar (onların hamısı Vitali tərəfindən hazırlanmışdır): "Tanrının sreteniyesi (görüşü)", "Misirə qaçış", "İsa məbəddə müqəddəs yazmanı izah edir", "Aleksandr Nevski", "Arxangel Mixail", "Diz çökmüş mələklər".

Müqəddəslərin şərq fasadını bəzəyən heykəlləri: Simon Kənani, Həvari Luka və Həvari Yakob (soldan sağa)

Nevski prospektinə tərəf yönəldilmiş şərq portikinin barelyefində "Dalmasiyalı İsaak imperator Valenti dayandırır" adlı süjet təsvir olunmuşdur (1841–1845, heykəltaraş Filipp Onore Lemer). Bareyefin mərkəzini Dalmasiyalı İsaak bəzəyir; o, imperator Valentə tezliklə həlak olacağını öncədən xəbər verərək, onun yolunu kəsir. Feodosiyə qədər hökmranlıq etmiş təcrübəli döyüşçü, arianların himayəçisi idi, hansıların ki, təlimi xristian təliminin yenidən baxılmasının cəhdini özündə təşkil edirdi. Xaçpərəstlərin davamçısı olan Dalmasiyalı İsaak zindana salınmış (barelyefdə onun əlləri döyüşçülər tərəfindən qandalladnığı an təsvir olunmuşdur) və onu yalnız xristian təliminin davamçısı sayılan Feodosi azad etmişdir. Frizin üzərində haşiyəşəkilli "Tanrı sənə təvəkkül edirik və əsrlər boyu unutmayacağıq" yazısı yerləşdirilmişdir.

Yakov Zavedeyev (heykəltaraş Vitali) — İlahiyyatçı İoannın qardaşı idi və öz fəal xarakteri, qətiyyəti və inamda sarsılmazlığı ilə fərqlənirdi. Məhz bu cür keyfiyyətlərinə görə də o, başqa həvarilərə nisbətən daha tez zərər çəkmişdir. Həvarilərin arasında birinci məzlum olmuş Yakov, əliqandallı şəkildə Yerusəlimə gətirilərək başı kəsilmişdir.

Simon Kananit (heykəltaraş Vitali) — mişarla təsvir edilmişdir. Bu həvari İsa təlimi ilə Afrikanı, başqa əfsanələrə görə isə — Britaniya adaları, Vaviloniya və İranı maarifləndirmişdir və dinə olan sədaqətinə görə xaçda çarmıxa çəkilmişdir. Mişar — bütün həvarilərin əzablarının simvolu hesab edilir.

Müjdəçi Luka (heykəltaraş Vitali) — İsanın kanonik Kitablarının müəlliflərindən olan dörd müjdəçidən birisi idi. Luka, qədim Suriya ərazisindəki ellenistik Antakya şəhərinin yerlisi olmuşdur. Erkən dövr kilsə ataları, başlanğıcda tək bir ədəbi əsəri təşkil edən Luka İncilini və Elçilərin İşləri kitabının dramaturgiyasını Lukaya təqdim etmişdilər. Bu hadisə sonralar Jerom və Eusebius kimi erkən dövr Xristianlıq inancının önəmli fiqurları tərəfindən təsdiq edilmişdir. Buna baxmayaraq, həm dünyəvi, həm də dini alimlər arasında əsərlərin müəllifinin həqiqi kimliyinə dair dəlil çatışmazlığı səbəbindən müzakirələr davam etdirilmişdir. Pavelin "Koloselilere" məktubunda Luka əczaçı və həkim olaraq anılır. Dolayısı ilə o, ilahiyyətçilər tərəfindən həm həkim, həm də Pavelin bir tələbəsi olduğu güman edilir. Luka erkən dövr xristianları tərəfindən müqəddəs olaraq qəbul edilirdi və şəhid olduğuna inanılırdı. Əfsanəyə görə, ö, şahid ölümünü könüllü olaraq qəbul etmiş və xaçın olmadığı üçün zeytun ağacında asılmışdır.

İsaak kafedralının interyeri: Kafedralın qübbəsi (solda) və İkonostas və Çar darvazaları (sağda)

Kafedralda 3 altar yerləşir; mərkəzi altar Dalmasiyalı İsaaka, soldakı Əzabkeş Yekaterinaya, sağdakı isə Aleksandr Nevskiyə həsr olunmuşdur. İnteryerlər mərmər, malaxit, lazurit, qızıl suyuna salınmış bürünc mozaika ilə üzlənmişdirlər. İnteryer üzərində tərtibat işləri 1841-ci ildə başlanılmışdır; tərtibat işlərində dövrün ən məşhur rus rəssamları (F. A. Bruni, K. P. Brüllov, İ. D. Buruxin, V. K. Şebuyev, F. N. Riss) və heykəltaraşları (İ. P. Vitali, P. K. Klodt, N. S. Pimenov) iştirak edirdilər.

Pravoslav məbədin interyerinə alman memarı Leo fon Klentsenin təklifi üzrə başlanğıcda katolik kilsələrinin bəzək elementi hesab edilən vitraj pəncərələri də daxil edilmişdir. Əsas altarın pəncərəsində Dirilmiş Xilaskarın təsviri Müqəddəs Sinod və şəxsən imperator I Nikolay tərəfindən bəyənilmişdir. İsaak kafedralının interyerini bəzəyəcək vitrajların eskiz variantları ilə alman rəssamı Henrix Mariya fon Hess məşğul olurdu, şüşədə bəzəklərin yaradılmasına isə, Münhendəki Kral farfor manufakturasının nəzdində yaradılmış "Şüşə rəsmləri müəssisəsi"-nin başçısı M. E. Aynmiller rəhbərlik edirdi. Vitrajın sahəsi 28,5 kvadrat metr təşkil edir, onun detalları qurğuşun payları ilə bərkidilmişdir. 1843-cü ilə alman vitrajı Peterburqa gətirilərək, kafedralın pəncərəsində quraşdırılmışdır. O Rusiyada vitraj sənətinin tarixində əsas abidə hesab edilir. İsanın Məsihin şüşə şəkilli təsvirinin Rusiya paytaxtının kafedra məbədində meydana çıxması, qərbi və şərqi xristian ənənələrinin qarşılıqlı təsiri, eləcə də fiqurativ katolik vitrajın və taxt-tac arxası pravoslav ikonanın xüsusi sintezi nəticəsində baş vermişdir. Vitrajın Rusiyanın əsas məbədində quraşdırılması, onun pravoslav kilsələrinin təşəkkül sistemində qanuniləşdirilməsinə imkan yaratdı. Vitrajlar pravoslav məbədlərdə "qanuni" hüquqlara sahib oldular. İsaak kafedralının altar pəncərəsindəki Dirilmiş Xilaskarın təsviri isə, Rusiyanın kilsələrindəki bir çox vitrajlar üçün ikonoqrafiya nümunəsinə çevrildi (ona bənzər təsvirlər həm XIX əsrdə, həm də çağdaş zamanda yaradılırdı).[58]

İsaak kafedralında XIX əsrin birinci yarısına aid edilən unikal monumental rəsm əsərlərindən ibarət külliyat — 150 panno və rəsm əsəri kilsədə təqdim edilmişdir. Divar naxışları üzərində işlər üçün rəssam-akademistlər — Brüllov, Basin, Bruni, Şebuev, Markov, Alekseylər, Şamşin, Zavyalov və başqaları cəlb edilmişdilər. İncəsənət işləri üzərində rəhbərlik, Peterburq İncəsənət akademiyasının rektoru professor V. K. Şebuevin üzərinə qoyulmuş, dekorun layihəsi və rəngləmələrin ümumi konsepsiyası isə Monferran tərəfindən hazırlanmışdır. Bütün tərtibat işləri Sinodun və şəxsən imperatorun nəzarəti altında aparılırdı. Mənzərəli pannonun icrası zamanı baş vermiş əsas problemlərdən biri, müxtəlif texniki üsulların seçimi oldu.[59] Klentsenin ilkin təklifinə görə (onunla I Nikolay razı idi), kilsənin rəngləmələri enkaustika texnikasında yerinə yetirilməli idi. Ancaq gələcək rəngləmələrin icra üslublarının müzakirəsinə cəlb edilmiş Bruni, memar Klentse ilə Münhendə 1842-ci ilin başlanğıcında baş tutmuş çoxsaylı konsultasiyalardan sonra, həmin enkaustika texnikasının Peterburqun iqlim şəraiti üçün tamamilə yararsız olduğuna dair yekun məruzə verdi. Bərpaçı Valatinin fikrinə söykənərək, Bruni dibli mis çərçivələr ilə haşiyələnmiş və kətan üzərində yağlı boyalarla rənglənmiş rəsmlərin daha məqsədəuyğun variant olduğunu söyləmişdir. Monferran da yağ rəsmlərin xeyrinə öz razılığını vermişdir. Bruniyə mis üzərində enkaustika texnikası ilə rəngləmə işlərini yerinə yetirmək tapşırılsa da, ancaq tezliklə kafedralın divarlarının xüsusi torpaq və kaşı qarışığı, həmçinin tunc lövhələr üzərində yağlı boya ilə ilə yazmağa qərar verilmişdir.[60] İşlərin bölgüsünə əsasən, Brüllov əsas günbəzi (onun ən böyük kompozisiyası 800 kvadrat metr sahəyə malikdir) və mərkəzi nefin yelkənlərini, Bruni — qutuvari qübbəni və əsas nefin çardağını, Basin isə Aleksandr Nevski və müqəddəs Yekaterina kiçik kilsələrini bəzəməli idilər.[61] Kilsənin qərb hissəsi Əhdi-Ətiq mövzusuna aid edilən süjetlərə, şərq hissəsi isə — İsanın həyatından olan epizodlara həsr edilmişdir.

Yüksək rütubət, kafedralın daxilində əlverişsiz xarici təsirlərə dözümlü olacaq torpaq qatının yaradılmasına maneəçilik törədirdi. Bunun qarşısının alınması məqsədilə, rəngləmənin altındakı divar səthi suvaqlanır, pemza ilə (süngər daşıyla) təmizlənir, 100–120 dərəcədə kürələrin daxilində qızdırılır və üzərinə bir neçə mastika qatı əlavə olunurdu.[59] Rəsm üçün əsasın aşağı keyfiyyətdə olması, bəzi hallarda onun silinməsinə gətirib çıxardırdı, rəssamlar isə şəkilləri yenidən köçürtməyə məcbur olurdular. Bəzi yerlərdə torpaq qatı maladan geri qalırdı. 24 dekabr 1849-cu ilin məktubunda Bruni, "tərtibat işlərinin tamamlanmasından bir müddət sonra divardan rəsm əsərinin səthinə "şora oksidinin" çıxması səbəbnidən, təzə vurulmuş torpaq qatına rəngləmə və naxışların əlavə edilməsinin qeyri-mümkün olduğunu" qeyd etmişdir.[62] Davamlı tərkib yalnız 1855-ci ildə, yəni kafedralın daxilində demək olar ki, bütün mənzərəli işlərin artıq tamamlandığı bir dönəmdə yaradılmışdır.[59]

Kafedraldakı kəskin temperatur fərqi, yüksək rütubət və ventilyasiyanın olmaması, ilk növdə əzəli rəsm əsərlərinin saxlanılması üçün olduqca əlverişsiz şərait yaradırdılar. Məhz bu üzdən 1851-ci ildən başlayaraq interyerin tərtibatı üçün ancaq mozaikadan istifadə ediləcəyinə dair yekdil qərar verilmişdir. Mozaika pannosunun yaradılması Birinci dünya müharibəsinin başlanğıcına qədər davam edirdi. İsaak kafedralı üçün nəzərdə tutulmuş smalta İncəsənət Akademiyasının mozaika emalatxanalarında istehsal edilirdi.[63] Pannonun yaradılması zamanı smaltanın 12 mindən çox çalarından istifadə edilmiş, mozaikanın ümumi fonunun yaradılması üçün isə qızılı smalta (kontoreli) tətbiq edilmişdir.[64] Mozaik obrazlar T. A. Neffin müəllifi olduğu orijinal əsərlərə istinadən yaradılmışdır. Həmçinin Semyon Afanasyeviç Jivaqonun "Gizli şam yeməyi" əsəri,[65] əsas korpus yelkənlərinin divar naxışları, eləcə də kafedralın attika hissəsindəki rəsm əsərləri ("Xainin öpüşü", "Bu insandır", "Qamçılama" və "Xaçın daşınılması") də yeni mozaika səthi ilə üzlənmişdilər.

Kafedralın mozaik rəsm əsərləri 1862-ci ildə Londonda düzənlənən Ümumdünya sərgisində nümayiş edilmiş və sərgi nümayəndələri tərəfindən yüksək şəkildə qiymətləndirilmişdir.[66]