Müqəddəs İohann monastırı (Böyük Tağlar)

Monastırın dəqiq inşa tarixi bilinməsə də, qədim xarabalıqlardan aşkarlanmış xaç daşları üzərindəki kitabələr təxmini inşa tarixini müəyyənləşdirməyə kömək edir.[1] Kitabələrdən birində deyilir:

Surb Petros bu xaçı özü və valideynlərinin ruhunu xilas etmək üçün ucaltdı. Müqəddəs işarəyə səcdə etsəz dualarınızda məni də xatırlayn ki, Tanrı da sizi xatrlasın. 997-ci ilin yayı.[2]

Həmin xaçdaşın arxa tərəfində isə yazılıb:

Surb Poqos. Amaras yepiskopu, mömün ter Hovannesin və Aluank dövlətinin knyazlar knyazı, hökmdar Qaqikin hakimiyyəti dövründə, mən, müqəddəs qardaşlığın öndəri Kirakos, Kokonun qardaşı oğlu...[2][3]

Qaqikin özünə aid kitabədən (Xankəndi Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində saxlanılır) bəlli olur ki, bu knyazlar knyazı (kitabədə çar adlandırılır) X əsrin sonu – XI əsrin əvvəllərində yaşamışdır. Beləliklə, əminliklə demək olar ki, X əsrdə monastır fəaliyyət göstərirdi, rəhbəri isə Kirakos adlı rahib idi.[4]

Digər bir xaçdaş üzərində isə yazılır: “1228-ci ilin yayı. Mən, Zinovbun oğlu Avi Persiyadan gəldim və müqəddəs kilsə inşa etdim...”[2] K. Mkrtçyan bu kitabəyə əsasən monastır ərazisindəki kilsələrdən birinin XIII əsrdə inşa edildiyini deməyin mümkün olduğunu göstərir.[4]

Memarlıq kompleksi Böyük Tağlar kəndindən 10 km şimalda, meşələrlə örtülü dağlıq ərazidə yerləşir. Xocavənd rayonunun Tağaverd kəndindən ayaq yolu ilə monastıra 45-50 dəqiqəyə çatmaq mümkündür. Cənub tərəfdən kompleks vertikal qayalarla yaxşı müdafiə olunur və şimala doğru qayalar düzənə keçir. Şərq tərəfdən də abidə ərazisi sərt qayalarla əhatə olunmuşdur. Lakin, monastırın şimal və qərb tərəfləri müdafiə olunmamış, buna görə də həmin istiqamətlərdən monastırı qoruyan qala divarları tikilmişdir.[1]

Kompleks iki hissəyə bölünmüşdür. Bir qrup tikili sıldırım qayanın küncündə, digər qrup isə həyətin şimalında qruplaşmışdır. Birinci qrupa üç dini tikili, ikinci qrupa isə ikiqat divarlarla əhatə olunmuş kilsə daxildir. Bütün tikililər arasında uzunvari plana malik, narteksli kilsə binası xüsusi diqqət çəkir. Kilsə tamamilə dağıldığına görə, onun həcm-məkan həlli ilə bağlı məsələlər qaranlıq qalır. Lakin, xarabalıqlar arasında kilsə divarlarından düşmüş naxışlı xaçdaşlar və arxaik dizayna malik kapitel tikilinin bədii xüsusiyyətləri haqqında məlumat verir.[1]

Tək dayanan kilsə binası ikiqat müdafiə divarları ilə əhatə olunmuşdur. Planda tikili düzbucaqlı (tərəfləri 6.5x3 metr) plana malikdir. Mkrtçyan89 Xarabalıqlarda bitmiş iri ağaclar arasında kilsə divarlarının, apsida və portalın aşağı hörgü qatları görünməkdədir.[4] Tikili yüksəklik ərazidə tikildiyindən qala divarlarının qapısından kilsəyə aparan bazalt lövhələrdən hörülmüş pilləkən inşa olunmuşdur. Kilsə düzbucaqlı plana və 1.5 metr qalınlığa malik hündür qala divarları ilə əhatə olunmuşdur.[4]

Kilsədən cənub-qərb tərəfdə düz ərazidə kvadrat formalı plana malik (ölçüləri 9x9 metr) tikilinin xarabalıqları vardır. Tikilinin divar hörgüsündə yaxşı yonulmuş, iri ölçülü daş bloklardan istifadə edilmiş, eyni zamanda karnizlər və digər dekorativ elementlərin qalıqları dövrümüzə çatmışdır.[5]

• Mkrtçyan, Ş. M., Историко-Архитектурные Памятники Нагорного Карабаха, İrəvan, 1989
• Bərxudaryan, Makar, Арцах, Bakı, 1895