Müşahidə
Müşahidə dedikdə göz önünə ilk növbədə görmə vasitəsilə aparılan tədqiqat gəlir. Müşahidə əməl və nəticəsidir. Şübhəli məqamı aydınlaşdırmaq üçün yazılı bir qeydin adını vermək üçün də istifadə olunur. Həm də bir şərh və ya bir göstərici ola bilər. Müşahidələr, məsələn tədqiqat və ya qiymətləndirmə aparmaq üçün istifadə olunan bir məlumat toplama üsuludur. Bu söz Latın dilindən gəlir. Lakin nəzərə alınsa ki, insanın ətraf aləmdən informasiya alması onun beş əsas və iyirmiyə yaxın köməkçi hiss kanalları vasitəsilə baş verir, o zaman görmənin insan həyatında rolunun yüz faizli xarakter daşımadığını dərk etmək mümkündür və burada digər hissiyyatların da rolu dərhal nəzərə çarpasıdır.
Ümumi halda, ətraf dünyada baş verən hər bir dəyişiklik dildir, hər bir titrəyiş öz mənasına malikdir. Sadəcə olaraq, onların şifrəsini aça bilmək vacibdir. Nəyin nəyə görə baş verdiyini bildikdən sonra isə ətraf dünyanı bir kitab kimi oxumaq, təbiətə "sən" deyə müraciət etmək mümkündür. Qocalar quş və heyvanların, cücü və otların davranışından havanın necə olacağı barədə nəticə çıxarır, həkimlər simptomlara əsasən xəstəliyin gedişini proqnozlaşdırırlar. Çünki onlar təbiətin jest dilini adi insanların danışıq dilindəki formaya tərcümə etməyi öyrəniblər. Adi insan da təbiətin bir parçasıdır və onun bütün əlamətlərini özündə gəzdirib, hər an daxilindəki bütün dəyişikliklər barədə ətrafa sonsuz sayda informasiyalar göndərir. ətraf insanlarsa bunlardan yalnız çox cüzi birini – danışıq dili ilə dediklərini qavrayıb, dərk edirlər. Özü də, hətta bu dillə ifadə olunan mənalardan da hamısını yox. Belə ki, nitqin forma və məzmunundakı emosional çalarlar, demək olar ki, əksər adamlar tərəfindən qavranılmamış qalır və dillə deyilənlərin doğru, yoxsa yalan, səmimi, yoxsa qeyri-səmimi və s. olduğunu ayırd etməyə onların konkret heç bir vasitəsi olmur. Jest, mimika, poza və s.-in mənasını "oxumaq" barəsində isə heç danışmağa dəyməz. İnsanların daxili aləminə sinxronik tədqiqat vasitəsilə müdaxilə məhz bu alternativ dillərlə işləmək məsələlərini əhatə edir.
Aşağıda bu yolla insanların daxilində gedən bir sıra psixi prosesləri aşkar etməyin nümunələri sadalanır:
Bunlar insanın psixi sferasında cərəyan edən proseslərin müəyyən qismini izləməyə imkan verən başlıca zahiri əlamətlər (‘‘indikatorlar’’) idi. Bunlardan əlavə, müxtəlif assosiativ reaksiyalar, ehtiyatsız deyimlər(çaşmalar), sayıqlamalar, məntiqsizliklər, ayrı-ayrı intonasiya və rəftar mimikaları, beyin biocərəyanlarında, dərinin elektrik müqavimətində, orqanizmin damar reaksiyalarında, əzələlərin titrəyişində və b.-da baş verən dəyişikliklər də, insanın fikir apparatına müdaxilə etməyə imkan verən vasitələrdəndir.
Göstərilən əlamətlər tərəf-müqabilin fikirlərinin məcrasını müəyyənləşdirmək üçün bir indikatordur ki, onların vasitəsilə onu lazımi diapazona kökləmək və ondan kənara çıxmağa qoymamaq mümkündür: tərəf-müqabil sizə maraqla, yoxsa "xala xətrin qalmasın" qulaq asır, onu hansı mövzu maraqlandırır, nəyə meyil edir, dedikləri səmimidirmi və s.? əgər maraqsız qulaq asırsa, deməli, nəsə yerində deyil və mövzunu tez-tez dəyişməklə "indikatorların" qırmızı işığının "yandığı" məqamı axtarıb tapmaq olar və bununla da, daim onun ürəyinin "sarı simindən" vurmağı öyrənəcəksiniz. Bu, eynilə təzə tanış olanların bir-birində özlərinə qarşı maraq oyada bilməsi üçün, eynilə yol-yoldaşlarının həmsöhbəti bezdirməməsi üçün, eynilə məclisdə məclisin ruhunu tuta bilmək üçün, eynilə müəllimin tələbə və şagirdlərin ürəyinə yola tapa bilməsi üçün, eynilə, müsahiblərin bir-birinin səmimi, yoxsa qeyri-səmimi olduğunu müəyyən edə bilmələri üçün, kimisə ram edərkən ona üsyan, qiyam, inciklik şansı verməmək üçün və eynilə də, köhnə tanışların bir-birinin ürəyini "oxuya" bilmələri, dərdlərinə şərik ola bilmələri, başa düşən dost olduqlarını nümayiş etdirə bilmələri və s. üçün əhəmiyyətlidir.