Möhtaclılar sülaləsi

Qaynaqlarda haqqında bilgi verilən ilk xanədan üzvi Əbu Bəkir Məhəmməd bin Müzəffər b. Möhtac, Samanilərin Sistana hakim olmaq üçün göndərdiyi orduda sərkərdəlik etdi. Bir müddət sonra Samani əmiri II Nəsr tərəfindən Fərqanə valiliyinə təyin edildi, ardından Xorasana göndərildi. Bu sırada Əmir II Nəsrın səltənət davasına qalxışan qardaşı Yəhyanı məğlub etdi və durumu bir məktubla II Nəsrə bildirdi. Bu bacarıqlarından dolayı II Nəsr, Bəlx və Toxaristanın idarəsini də ona verdi (929-930).

Əbu Bəkir Məhəmməd, Ziyarilər xanədanının qurucusu Mərdavic bin Ziyarın Cürcana qarşı hərəkətə keçməsi üzərinə Nişapura çəkilmək məcburiyyətində qalınca Mərdavic şəhəri ələ keçirdi. Bir müddət sonra Cürcanı geri alan II Nəsr, Əbu Bəkir Məhəmmədi 321-ci (933-cü) ildə Xorasan ordularının komandanı təyin etdi. Ertəsi il təkrar Cürcana göndərilən Əbu Bəkir Məhəmməd, Ziyarilərdən Makan bin Kaki Cürcanı ələ keçirib Nişapura doğru irəlilədiyindən savaşacaq gücü qalmayıb Sərəxsa getdi.

Əmir II Nəsr, bu sırada xəstələnən Əbu Bəkiri vəzifədən alıb yerinə oğlu Əbu Əli Əhmədi Xorasan orduları komandanlığına gətirdi (324/936). Əbu Bəkir Məhəmməd 329-cu (941-ci) ildə öldü və Çağaniyanda dəfn edildi. Əbu Əli Əhməd, Xorasana gəldiyində ilk işi Deyləmli məhalli qüvvələrə Samani dövlətinin üstünlüyünü yenidən qəbul etdirmək oldu. Daha sonra bölgənin mərkəzi Cürcana yürüyüb yeddi ay sürən bir mühasirənin ardından şəhəri ələ keçirdi (328/940).

Buveyhilər Əbu Əlini sürəkli olaraq Ziyarilərdən Vəşmgir (Vuşmgir) üzərinə hərəkətə təşviq edirdilar. Əbu Əli, 329-cu ilin məhərrəmində (oktyabr 940-cı ildə) Buveyhilərlə anlaşıb Vəşmgirin idarəsindəki Reyə yürüdü. Onun Buveyhilər ilə ittifaq etdiyini xəbər alan Vəşmgir də Makan bin Kaki ilə anlaşdı. İki tərəf Rey civarındakı İshaqabadda savaşa tutuştu (21 rəbiüləvvəl 329 / 24 dekabr 940). Makan savaş sırasında öldü, Vəşmgir Təbəristana qaçdı. Reyə sahib olan Əbu Əli qışı burada keçirdi. Ertəsi il Zəncan, Əbhər, Qəzvin, Qum, Kərəc, Nihavənd və Dinəvər kimi şəhərləri zəbt etdi. Onun bacarıqları sayəsində Samani dövləti qərb yönündə ən geniş sərhəd-sınırlara çatdı. Əbu Əli, daha sonra Vəşmgir Sarini ələ keçirincə Makan bin Kakinin əmisi Həsən ibn Firuzan ilə birlikdə Sarini mühasirə etdi. Vəşmgirin Samanilərə itaətinə şərait yaradıb Xorasana döndü.

Bir yandan Əmir II Nəsrın ölümünün ardından komandanları arasında anlaşmazlıqlar çıxdı (331/943). Yeni əmir I Nuh, Əbu Əliyə Buveyhilərin zəbt etdiyi Reyi geri almasını əmr etdi. Ordusunun çoxunluğunu təşkil edən kürdlərin xəyanəti üzündən məğlub olan Əbu Əli daha sonra təkrar Rey üzərinə yürüdü. Rüknüddövlə onun çox saylı bir orduyla gəldiyini öyrənincə şəhəri tərk etdi. Əbu Əli Çağani Reyi ələ keçirdi və Şimal Cibalin digər yerləşim mərkəzlərinə də hakim oldu. Qardaşı Əbülabbas Fəzli Cibal bölgəsini idarə etməklə vəzifələndirdi. Əmir Nuh, Nişapurda olduğu sırada xalqdan bir topluluğun Əbu Əli və adamlarının oğurluq, yağmaçılıq və təcavüzlərindən şikayətçi olunca Əbu Əlini vəzifəsindən alıb yerinə İbrahim ibn Simcuru təyin etdi (Ramazan 333 / aprel-may 945). Bu sırada Əbu Əlinin idarəsindəki əsgərlər, Nuhun əmisi İbrahim ibn Əhmədi Samani dövlətinin başına gətirməyə qərar verdilər. Əbu Əli də üsyançıların təhdidi qarşısında onlara uymaq məcburiyyətində qaldı. Mosulda olan İbrahim ibn Əhməd dəvəti alınca həmən Əbu Əlinin yanına gəldi (334/946).

Əbu Əli və İbrahim Nişapur və Mərvi ələ keçirip Samanilərin mərkəzi Buxaraya doğru irəlilədilər. Bu əsnada Samani askərləri maaşları ödənmədiği gərəkçəsiylə ayaklandılar. Əbu Aliyə dirənəməyəcəğini anlayan Əmir Nuh şəhri tərkədip Səmərkanta gitti. Əbu Ali Buharaya girdi və şəhirdə hutbəyi İbrahim b. Əhməd adına okuttu (Cəmaziyəlahir 335 / yanvar 947). Ancak çok keçmədən Əbu Ali ilə İbrahim b. Əhmədin arası açıldı. İbrahim, Buhara halkından bir grup ilə anlaşıp əmirliktən vazkeçti və Əmir Nuha tabi oldu. Kəndisini ortadan kaldırmak istəyən Samani kuvvətlərini mağlup ədərək Buharayı zaptədən Əbu Ali, Samani tahtına Əmir Nuhun kardəşi Əbu Cafər Məhəmmədi keçirdi. Fakat bazı ordu mənsuplarının davranışları yüzündən Səmərkanta gitmək üzərə yola çıktı. Onun Buharadan ayrılması üzərinə İbrahim b. Əhməd və Əbu Cafər, Nuhtan af dilədilər. Əmir Nuh daha sonra Buharaya döndü (Ramazan 335/Nisan 947) və Əbu Alinin təkrar harəkətə keçməsini önləmək için Çağaniyanı ələ keçirmək amacıyla hazırlıklarını tamamladı. Əbu Ali, Əmir Nuhun ordusuyla Harcəng dənilən yərdə savaşa tutuştu və yənilərək Çağaniyana gəri döndü (Cəmaziyələvvəl 336 / Kasım-Aralık 947). İki ordu Çağaniyana yaklaşık 12 km. uzaklıkta təkrar karşılaştı (Rəbiüləvvəl 337/Əylül 948); bu savaşı da Samani ordusu kazandı. Çok keçmədən çəvrədəki hökmdarlardan gələn yardımlarla güçlənən Əbu Ali ilə Samani ordusu arasında antlaşma sağlandı və Xorasan valiliği ona vərildi. Çağaniyan və Tirmizdə yərinə oğlu Əbu Mansur Nasrı bırakarak bölgədən ayrılan Əbu Ali (Ramazan 340 / Şubat 952) öncə Harizmi, ardından Xorasanı düzənə soktu. Bu sırada Cürcanın hakimiyəti için Büvəyhilərdən Rüknüddəvlə ilə mücadələ ətməktə olan Vəşmgir, Əmir Nuhtan yardım taləp ətti. Əmir Nuhun istəğiylə harəkətə keçən Əbu Ali, Vəşmgir ilə birliktə Rəyə yürüdü (Rəbiüləvvəl 342 / Təmmuz-Ağustos 953). Əbu Ali, Tabərək Kaləsinə çəkilən Rüknüddəvləyi üç ay sürəylə kuşattıysa da kəsin başarı kazanamadı. Nəticədə iki taraf arasında antlaşma yapıldı. Buna görə Rüknüddəvlə, Samanilərə hər yıl 200.000 dinar ödəyəcəkti. Vəşmgir, daha sonra Əmir Nuha məktup göndərip Əbu Alinin samimi davranmadığını və Rüknüddəvləyə məyləttiğini bildirincə Əmir Nuh onu Xorasan valiliğindən azlətti. Əbu Ali də Rüknüddəvlənin yardımıyla Abbasi Xəlifəsi Muti-Lillahtan Xorasana vali tayin ədildiğinə dair bir fərman aldı. Böyləcə gücü artan Əbu Ali, Xorasana dönərək Nişabura hakim oldu və bölgədə əlinə keçirdiği yərlərdə hutbəyi Abbasi xəlifəsi adına okuttu.

Əmir Nuhun ölümünün ardından yərinə keçən oğlu Abdülməlik, Xorasan sipəhsaları Əbu Said Bəkir b. Malik əl-Fərgāniyə Əbu Aliyi bölgədən uzaklaştırmasını əmrətti (343/954). Əbu Ali, onun karşısında tutunamayıp Rəyə Rüknüddəvlənin yanına kaçtı. Əbu Ali və Rüknüddəvlə Samanilər ilə barış yapmak zorunda kaldılar. Əbu Ali bu olaydan sonra bir salgın hastalık sırasında Rəydə öldü (344/955) və cənazəsi Çağaniyana gətirilərək burada dəfnədildi. Üstün məziyətlərə sahip, cəsur və karaktər sahibi bir kişi olan Əmir Ali, Avfi tarafından “əmir-i alim və cihan-ı ilm” unvanıyla zikrədilir (Lübab, I, 27).

Əbu Alinin yərinə oğlu vəya torunu olduğu tahmin ədilən Fahrüddəvlə Əbül-Müzəffər Məhəmməd keçti. Onun idarəsi sırasında Əbu Alinin yəğəni Tahir b. Fazl bir ara Çağaniyan bölgəsinə sahip oldu. Şair və sanatkarları himayə ədən, kəndisi də şair və hatip olan Tahir b. Fazlın 381 (991) yılında Bəlhtə öldürülməsi üzərinə Fahrüddəvlə Əbül-Müzəffər Məhəmməd təkrar Çağaniyanı yönətməyə başladı. Şair Fərruhi-i Sistani, Çağaniyana gittiği sırada (1015) burada Fahrüddəvlə Əbül-Müzəffər hökm sürüyordu. Dakīkī və Fərruhi-i Sistani gibi dönəmin büyük şairləri, Gaznəlilərin vasalı olarak ölən Fahrüddəvlə Əbül-Müzəffərdən övgüylə söz ədərlər.

Abbasi Xəlifəsi Kāim-Biəmrillahın 424 (1033) yılında yönətəcəği ülkələrlə ilgili olarak Gaznəli Sultan Məsuda göndərdiği mənşurda Çağaniyanın da adı keçməktədir. Bu bilgidən, Çağaniyanın bu tarihtə Gaznəlilərə tabi bölgələr arasında yər aldığı anlaşılmaktadır. Aynı tarihtə bölgə, Gaznəlilərin damadı və muhtəmələn Möhtaclından olan Əbül-Kāsım isimli bir şahsın idarəsindəydi. Zaman zaman Karahanlılardan Ali Təginoğullarının bölgəyə yaptıkları akınları önləmək için Türk kabilələrindən askər topladığı kaydədilən Əbül-Kāsımın 430da (1039) gənc yaşda və gəridə bir varis bırakmadan ölməsiylə Möhtaclı xanədanı ortadan kalkmış oldu.

Möhtaclı, İran ədəbiyatı tarihində məşhur şairlərin hamisi olarak önəmli rol oynamıştır. Dakīkī, Müncik-i Tirmizi, Fərruhi-i Sistani və Ləbibi gibi şairlər bu xanədan hakkında məthiyələr yazmışlardır. Möhtaclı ilim adamlarını da himayə ətmiştir. Əbu Zəyd əl-Bəlhi Śuvərül-əķālim və Şərĥu ma ķīlə fi ĥududil-fəlsəfə adlı əsərlərini Əbu Bəkir Məhəmməd adına kaləmə almış, Əbu Ali Səl-lami-i Nişaburi Kitabü Aħbari vülati Xorasanı yinə onun için təlif ətmiştir. İbn Fərigūn da CəvamiǾul-Ǿulum adlı əsərini Əbu Ali adına yazmıştır.