Litva tarixi

Yeddi oğul motivi tez-tez Litva xalq nağıllarında səslənir. Sual olunur bu motiv, Qediminasın oğullarının hakimiyyəti bölə bilməməsi dövrünün hadisələrinin təsirindən mi, qaynaqlanır? Qediminas 1341-ci ildə xaçlılarla, Veliuona yaxınlığındaki baş verən döyüşdə öldürülür. Taxta adətlərə görə böyük oğlun vərəsəlik haqqına zidd olaraq, atası ilə Vilnyusda yaşayan kiçik oğlu Yaunutis yiyələnir.(Qediminas oğlanlarını, daimi qarnizonlara ehtiyacı olan əhəmiyyətli qalalara komandan kimi göndərir). Oğullar arasında çəkişmələr başlayır. Bundan xaçlılar istifadə edir. Jemaytiyanı zəbt etməyə çalışaraq, Kaunasdan Qardina qədər Nyamunasın son sahilini tuturlar. Litva Baltik dənizinə çıxışını itirir. Təhlükı çox böyük idi, belə ki Orden Polşa kralı Böyük Kazimirlə bağlıdıqı sazişə görə, dəniz sahilinə çıxış əldə edirdi. Yaranməş vəziyyətdə Qediminasın ölümündən üç il sonra onun böyük oğulları Yaunutisi taxtdan salırlar, amma öldürmürlər, hakimiyyəti aralarında bölürlər. Yaunutisi isə Zaslavla göndərirlər. Alqirdas özünü böyük knyazı elan etdi, Kastutis isə Trakaya knyazı adlandırıldı, çunki Trakay Litvanın qədim paytaxtı olmuşdur. Onların knyazlıqları siyasi və təsərrüfat baxımından eyni əhəmiyyətli deyildi. Kastutis Trakay və Qardinin, ayrıca vahid olaraq Jemaytiyanın sahibi idi, Alqirdas isə Böyük Litva knyazlıqının paytaxtı Vilnüsun, Vilnüs knyazlıqının və Rus knyazlıqının sahibi idi. O vaxt Orden Macar və Çex kralları ilə birgə bir neçə dəfə Litvaya hucum etmişdi, lakin uğursuz. Çox guman ki, orden maqistrları Böyük Litva knyazlıqını bir həmlə ilə tutulmasının mümkünsüz olduğunu anlayıb taktikalarını dəyişdilər, və kiçik amma tez-tez təşkil olunan hucumlarla diyarı əldən salmaq yolunu seçdilər. Guman olunur ki, Ordenin Böyük Maqistrı, Böyük Litva knyazları olan qardaşların arasındaki ədavətə ümüd bağlayırdı. Kastutis əsir götürülür və Mariyenburq qalasında dustaq edilir. Ancaq qaçmağa müvəffəq olur və ara vermədən xaçlılarla mübarizə aparır. Şiddətli döyüşlər Kaunas qalası ətrafında gedirdi, belə ki, o çox vacib strateji məntəqədə, Nyamunas və Neris çaylarının qovuşduğu yerdə yerləşirdi. Ordenlə müharibə yüz əlli il davam etdi. Bu dövr tarixdə litvalıların ölüm-dirim mübarizəsi kimi səciyyələndirilir. O dövrdə Roma papası, və Almaniya imperatoru Böyük Litva knyazlıqı ilə danışıqlar aparmağa cəhd etdilər. 1358-ci ildə Vilnüsə imperator IV Karlın nümayəndələri gəldi. Qerman Vartberqin salnamələrində deyilir ki litvalılar, Böyük Litva knyazlıqının sərhədlərinin tanınmasını, Ordenin cəngavərlərinə isə knyazlıqın ucqar hüdudlarında yerləşib monqol xanlarından xristianları müdafiə etmək təklif olundu. Bundan başqa Alqirdas rus torpaqlarına olan bütün iddiaları da rədd etdi. Belə tələblər Orden üçün qəbuledilməz idi. Danışıqlar uğursuz oldu. 1362-ci ildə xaçlılar dörd dəfə Böyük Litva knyazlıqına hucum etdilər. Burada xüsusi ilə Kaunas qalasının müdafiəşilərinin taleyini qeyd etmək lazımdır. 1362-ci ilin qışı hər iki ordenin cəngavərləri Kaunas qalasını mühasirəyə aldılar. Onun müdafiəsinə Kastutisin oğlu Vaydotas başçılıq edirdi. Qalanın mühasirəsi bir neçə həftə davam etdi. Qalanın müdafiəçiləri son dərəcə qətiyyətlə müdafiə olunurdular, lakin aclıq onlara güc gəlirdi. Qalanı yandırandan müdafiəçilərinin bir hissəsi odda yandı. Tarixi mənbələrə görə cəmi otuz altı nəfər sağ qaldı. Ola bilsin ki, odda Knyaz Vaydotasda məhv oldu, çün ki, sonraki mənbələrdə onun barəsində məlumatlara rast gəlinmir. Kastutisa başqa zərbə oğlu Butautasdan gəldi. Orden təmsilçiləri onu atasına qarşı qaldırmağa nail oldular. Bir qrup boyarla o Mariyenburqa qaçdı burada Henrix adı ilə xristianlığı qəbul etdi, və həmin il Karalyauçusdan Litvaya böyük düşmən qüvvəsi gətirdi. Ancaq bu tarixi kəsimi nəzərdən keçirəndə elə bir təəsürat yaranmasın ki, Böyük Litva knyazlıqı ancaq müdafiə olunurdu. Litvalılar dəfələrlə Ordenin torpaqlarına, əksər halda uğurlu hucumlar etmişlər. Lakin bu hucumlar Ordenin qüdrətini sarsıtmaq üçün kifayət deyidi. Bundan əlavə Alqirdas və Kastutisin 1370-ci il Karalyauçusdaki birgə əməliyyatı da nəzərə almaq lazımdır. Karalyauçus qalasını həmlə etmək qərara alındı. Hər iki knyazın qoşunları müxtəlif yollarla hərəkət edirdi: şimaldan və cənub- şərqdən Karalyayçus yaxınlığında onlar birləşməli idi. Lakin Ordenin Maqistrı bunu anlayıb kiçik qalaların dəstələrinə onların yollarını kəsmək əmri verdi. Kastutisin qoşunları geri döndü, Alqirdas isə Rudava yaxınlığında döyüşə girdi. Bu döyüş bir neçə illiyə Ordeni zəiflətdi. Döyüşdə marşal və qalaların komut rəisləri öldürüldü.

XIV –cü əsr Böyük Litva knyazlığı üçün həmdə ona görə əhəmiyyətli idi ki, Böyük Moskva knyazlıqı rus torpaqlarının birləşdirən mərkəzə çevrilirdi. Knyazlıq İsveç, Orden və Litvaya getdikcə daha uğurlu müqavimət göstərirdi. Alqirdas, rus torpaqlarının birləşdirilməsinin mərkəzi olmaq uğrunda, Moskva ilə Tver arasında olan ziddiyətdən istifadə edib buna mane olmağa çalışırdı. Lakin Litva zadəganlarının Rusiyanın şimal-qərb torpaqlarını zəbt etmək cəhdləri uğursuz idi. Bu həm də xaçlılara müqaviməti zəiflədirdi.

XIV –cü əsrdə Qızıl Orda ilə döyüşlər davam edirdi. Bu əsrdə Ordunu daxili çəkişmələr əldən salırdı, Alqirdas bundan istifadə edə bildi. Alqirdasın qoşunları Şərqi Avropanın əhəmiyyətli iqtisadi və siyasi mərkəzi olan Kiyevi tutdu. Onun oğlu Vladimir bura hakim təyin olundu, sonralar Vladimir Podola tatar knyazlarının qardaşlarının üstünə bir yürüş təşkil etdi. 1363-cü ildə Siniye Vodı yaxınlığında xanların qoşunu darmadağın olundu, knyazlığın əraziləri Qara dənizə qədər uzandı. Tarixçilər bildirir ki, Alqirdasın ölümündən sonra Litvada siyasi krizis baş verdi. Böyük knyaz kimi Alqirdasın ikinci arvadı, Tver knyaqinası Yulionadan olan Yoqaylo təsdiq olundu. Baxmayaraq ki, Kastutisi boyarla dəstəkləyirdi, Ordenlə mübarizədə nailiyyətləri vardı, təcrübəli doyüşçü idi və yaşça da böyük idi, o elə Trakay və Jemayçunun hakimi olaraq qaldı.

Kastutis Yoqaylonun hakimiyyətini tanıdı, lakin həmişə olduğu kimi çəkişmələr başladı, bu isə mərkəzi hakimiyyəti zəiflədirdi və müstəqilliyi itirmək təhlükəsi yaradırdı. Böyük Litva knyazlıqının siyasətində ziddiyətlə əmələ gəldi. Eyni vaxtı Ordenlə mübarizə aparmaq və rus torpaqlarını zəbt etmək mümkün deyildir. Müharibələrin ağır nəticələri Böyük Litva knyazlıqının şəhərlilərinin çiyninə böyük yük kimi düşürdü. Onda Yoqayla Ordenlə 10 illik müqavilə bağladı. Kastutis bunu təqdir etdi. Lakin 1380-ci, tarixi xəyanət adlandırılan ildə Yoqayla Livoniya Orden ilə gizli saziş bağladı. Bu sazişə görə Yoqayla ordenin hucumu zamanı Kastutisə kömək etməməyi boyun oldu və Jemaytiya, Trakaya və Qardin barədə Alman ordeni ilə saziş bağladı. Bir ildən sonra Kastutis Yoqaylanın xəyanəti barədə xəbər tutub, onun hakimiyyətdən güclə məhrum edib, Vitebska hakimlik etməyə göndərdi. Yoqayla sonralar da almanlarla gizli sövdələrdən çəkinmirdi, onu qardaşları Skirqayla və Kaributas dəstəkləyirdi. Kastutis Kaributaya qarşı çıxanda Vilnüsda Yoqaylanın xeyrinə çevriliş baş verdi. Yoqayla xaçlıların köməyi ilə Trakaya daxil oldular. Kastutis və onun oğlu Vitautas hiylə ilə ələ keçirilib Kreves qalasının qazamatına göndərildi. Kastutis boğularaq öldürüldü, Vitautas isə arvadının köməyi ilə qaçdı.

Yoqayla hakimiyyətə qayıtdı, lakin Vitautas və Rus knyazları onun hakimiyyətini tanımırdılar. 1382-ci ildə Ordenlə sazişə görə litvalıları xristianlığa qəbul etməyi və Dubisə qədər Jemaytiyanı ona verməyə boyun oldular. Xəyanətlər davam edirdi.

İstedadlı sərkərdə və siyasətçi olan Vitautasın xasiyyəti çox qəliz şəraitdə formalaşırdı. Onun nüfuzlu müəllimləri olub, ölkənin müdafiəsinə başçılıq edən atası Kastutis, Böyük Litva knyazlıqının hüdudlarını uzağa şərqə genişləndirən əmisi Algirdas. Bildiyiniz kimi 1368-ci ildə atası ilə Moskvaya yürüş vaxtı Trostnı yaxınlığındaki döyüşdə Vitautas öz hərbi xeyir-duasını alır. O taxt uğrunda dramatik bir mübarizənin şahidi və iştirakçısı olmuşdur. Əmisi oğlu Yaqaylanın xəyanətinin qurbanı olmuşdur. Onun atası xaincəsinə öldürülmüş, özü az qala həyatını itirəcəydi. Litva taxtına yiyələnmək məqsədi ilə o iki dəfə zalım düşmən olan Ordenlə qarşılaşıb, onu aldatmalı və Yaqayla ilə saziş bağlamalı idı. Vitautasın həyat yolu çox çətin və keşməkeşli idi. O manipulyasiya etməyə, vəziyyətə uyğunlaşmağa, məqsədinə çatmaq üçün istənilən imkandan istifadə etməyi yaxşı öyrənmişdi. Onun həyatında qələbələr və məğlubiyyətlər olub. Ən böyük məğlubiyyəti, Vorskla çayında tatarlara yenilməsi idi. Lakin Vitautas məğlubiyyətlərindən də dərs çıxarırdı. Və bu onu bir müddət sonra məğlubedilməz sərkərdə və diplomat etdi. Ən əsası isə o idi ki, onun maraqları Litvanın maraqları ilə üst-üstə düşürdü. Onun həyatının məqsədi Litvanı alman ordenlərindən qurtarmaq idi. O həmişə Yaqaylaya üstünlük görüntüsü yaradıb onu istiqamətləndirməyə çalışırdı. Polşa ilə birlikdən məharətlə yararlanan Vitautas bu şansdan Litvanın möhkəmləndirilməsi üçün istifadə etdi. O Polşanın üstünlüyünü sözdə qəbul edib, hətta Yaqaylanın Litvada canişini olmağı da özünə sıxışdırırdı. Bunun nəticəsində Litvanı möhkəmləndirdi. Müasirləri onu qücünə və nüfuzuna görə imperatorla müqayisə edirdilər.

Bu mövzu ancaq tək bir adlardan, tarixlərdən və faktlardan ibarət deyil. Bu daha artıq bir şeydir. 2009-cu il iyulun 17-də Niddəki Tommas Mann festivalında fransiskanlı rahib Yulius Sasnauskas demişdir: "Avropanın son bütpərəstləri olaraq, bizi xaç suyuna salmağa gəlmişlərlə qəddar rəftarın nəticəsində, deyəsən zərbə bizim öz başımıza dəyib, o vaxtdan bəri biz ənləyaqətli katoliklik ilə ən qatı bütpərəstlik arasında dövrə vururuq. Biz bəzən indi də xurafata, mövhumata və müasir dünyanın bizə hazırladığı başqa şeylərə də aludə oluruq, eynilə o vaxt bizi dinə gəlmək istəmədiyimiz kimi. İndi Brunonun faciyəvi yürüşünü yad edərək, ümid edirik ki, haradsa ağacların və dünlərin altında hələ də onların və bizim müqəddəs qanımız axır. O bizi qoruyur və bizə allahla əlaqə yaratmaq imkanı verir." 1387-ci ildə Polşa kralı polşa ruhanilərinin əhatəsində Litvaya gələndə hələ uzun müddət bütpərəst məbədləri yanırdı və qızdırırdı, insanların isə qanı axıdılırdı. Zadəganlar fərdi qaydada xristianlığı qəbul edirdilər. Kəndliləri isə kralın, öz əlindən, köynəklə şirnikləndirirdilər. Deyirlər ki, insanlar topa-topa gəlirdilər bəzilə bir neçə dəfə. Beləliklə gələnlərin sayı xeyli artdı. Onları dəstə dəstə çaya tərəf aparırdılar. Xaç suyuna salandan sonra onlara xristian adı verirdilər. Bir qrup Pyatris, Yonas, Yokubs. Qadınlar isə Marqarita, Katrina, Dorata.

Bəzi tarixçilər iddia edirlər ki Yanoş Dluqoş Krakov kanoniki olduğu üçün bütpərəstləri sevmirdi, onların acgözlüyünü qeyd edir və köynəyə görə xristian olduğunu deyirdi. Lakin o biri tərəfdən, bütün bunlar xristianlığa qəbulu formal bir şey olduğunu da ortaya çıxarır. Yan Dluqoş öz yazılarında məhz hansı dini Yaqayla və onu müşayiət edən yepiskoplar tərəfindən məhv edildiyi də qeyd edilir. "Bu bütpərəstlər müqəddəs meşələrdə alov yandırır ona sitayiş edirdilər, ilnlar ilahiləşdirilirdi. Kahinlər daim alovun keşiyini çəkirdi". Beləliklə Yaqayla Vilnüsda yanan Jiniça adlanan müqəddəs alovu söndürməyi əmr etdi. Müqəddəs ormanları və meşələri məhv etdi, ilanları öldürdü. Bu dəfə heç kim kralın əmrindən boyun qaçıra bilməzdi. Litvada yeni dinin mövqelərinin möhkəmləndirilməsi üçün Yaqayla Vilnüsda Müqəddəs Üçlük kilsəsi tikdirir, və onu Stanislava, məşhur polyak övliyasına həsr etdi. Bu o demək idi ki, indi artıq litvalıların da , polyakların da himayəçisi bir adamdı. Bu litvalılara polyaklarla daim ittifaqda olmalarını, və onların litvalıları qaranlıq bütpərəstlikən xilas etdiklərini xatırlatmalı idi.

Bütün bu məlumatlrın hansının doğru, hansının yalan olduğu bilinmir. Və Yaqaylanın tikdirdiyi kafedralın yerində əvvəl müqəddəs ocağın yandığı da indi dəqiq məlum deyil. Arxeoloqlar təsdiq edirlər ki burada meşə olmayıb. Amma bilmək olmaz, bilmək olmaz...

Ancaq bir neçə ailəyə ümumi ocaq və evdə ilan saxlamağı qadağan etmək inanclarda ciddi çevrilişə səbəb olmadı. Xristianığın qəbulu ilə əlaqədar Yaqaylanın elan etdiyi üç hüquqi akt bunlardan daha əhəmiyyətli idi. Xristianlığın qəbulu ilə bağlı əsas akt Vilnüs yepiskopuna imtiyazların verilməsi barədə idi. Bu kilsə torpaq mülkiyətinin təsis olunması idi. Yepiskop Vilnüs şəhərinin bir hissəsini ətrafı ilə birlikdə Tauraqnay qalasını, Labanorase və Moletayda mülklər. İkinci imtiyaz Vilnüs şəhərinin özünüidarəsi ilə əlaqədar idi, bu onlara zadəganlardan ayrı məhkəmə hüququ verirdi. Amma şəhərlər hərbi mükələfiyyətdən, töyçü və vergidən azad olunmurdu. Üçüncü imtiyaz xristianlığı qəbul etmiş zadəganlarla bağlı idi, onların mülkiyətində olan torpaq və onun üstündə yaşayan insanlar onların xüsusi mülkiyəti elan edilirdi və nəsildən nəsilə ötürülürdü və onunla istədiyi kimi rəftar edirdi.

Zadəganlar yalnız hərbi mükələfiyyət yerinə yetirirdilər və hərbi yürüşlərdə iştirak etməli idilər. Bu üç aktla, Litva dövlətində təbəqələrin qanuniləşdirilməsinin başlanğıcı idi.

Litva kəndlilərini də xristianlığa qəbul etdilər, amma onlara heç kim imtiyaz vermədi. Atalarından onlara çatan və üzərində işlədikləri torpaq onlara verilmədi. Yaqaylanın sonraki qanunlarında o kəndlilərin üzərinə daha da ağır vergilər qoydu. Prixodların təşkil olunması haqda kralı fərmanı elan olunandan sonra, kəndlilər ksenzlar üçün 6 qrivna tökmə,onda bir və bir boçka bal verməli idilər. İki mehtər təyin olunmalı idi. Kilsəyə aid göldən kəndlilər istifadə edə bilməzdilər. Kilsəyə isə bir korçma açıb orada pivə satmaq icazə verilirdi. 1392-ci ildə fərman verdi ki, gələn yepiskopu kəndlilər qalmağa evlə, yeməklə özünü və atla itini və sairə təmin etməlidirlər. Jemaytlar Ordenin tərkibində olduqlarına görə onlar xaç suyuna salınmadılar. Orden onlardan xristianlıqdan başqa itaətkarlığı da tələb edirdilər. Jemaytlar müqavimət göstərirdilər. Onlar ən islah olunmaz bütpərəst hesab olunurdular.

Bu arada Orden Litvanın xaç atası olmasının öz nailiyyəti kimi qəbul edirdi. Böyük maqistr papaya sübut etmək istəyirdi ki, Yaqayla ilə Vitautas əsl xristian deyillər. O Mindauqasun 8 il xristian olub sonradan dindən döndüyünü və xristianlara hucum etdiyini, və indikilərində onun kimi olduğunu sübut etməyə çalışırdı. Amma papa artıq səlib yürüşü elan etmədi.

Vitautas zindandan qaçandan sonra yaxınlarının dəstəyini almadı. Hətta öz bacısının əri Mazura knyazı Yanuş ona dəstək olmadı. Onda Vitautas, sonralar onun adı Böyük Vitautas oldu, Ordenin himayəsinə qayıdır və ona gələcək hərbi yardımın müqabilində bütün şərtlərini qəbul edir, hətta onun vassalı olmağa belə boyun olur. Xristianlığı qəbul edir və Viqandas adını alır.

Böyük Litva knyazlıqını, atasından qalan örnəyə görə, Yoqayla qardaşı Skirqayla ilə birgə idarə edirdi. Onlar heç bir şərtlə, hətta Ordenin zəmanəti ilə, Vitautası Böyük Litva knyazlıqına buraxmağa razı deyidilər. Jemayça isə onların kimin tərəfindən satılmasından, əmanət qoyulmasından və peşkəş edilməsindən asılı olmayaraq Ordeni ölkəyə buraxmırdılar. Orden Jemayça ilə bacara bilmirdi, buna görə Vitautasın köməyinə ehtiyacı vardı, o hətta Jemayçanı Vitautasa len (iqta) kimi verməyə razı idi. Lakin buna Yoqayla razılaşmırdı. Jemayça yalnız Skirqaylanı özlərinə hakim kimi tanıyırdılar, lakin bundan o yana heç nə qəbul etmirdilər. Vitautasa atasından qalan mirasdan savayı heç nə düşmürdü. Orden onun bu haqqını tanıdı. 1383-cü ildə Vitautas böyük olmayan ordu ilə Tarkaya daxil oldu və Vinüsə hucum etdi. Lakin müqavimətlə qarşılaşıb buradan, ona həvalə olunmuş Yeni Mariyenburq qalasına çəkilməli oldu. Burad Vitautas gizli olaraq qardaşı Yoqayla ilə danışıqlara başladı. O Yaqaylanın hakimiyyətini tanımağa o şərtlə boyun oldu ki, Yaqayla Kastutisə aid Böyük Litva knyazlarının torpaqlarını ona qaytarsın. Yaqayla onu hələlik, qardaşı Skirqayladan Trakayanı almaq imkanı olana qədər, Brest və Qardinlə kifayətlənməyə razı saldı. Bu sövdələşmədən sonra Vitautas bir para, o cümlədən ona həvalə olunan, xaçlı qalasını yandırıb Litvaya qayıtdı.