Litofon

Litofon (q.yun. λίθος - 'daş' və φωνή - 'səs') — daşdan hazırlanmış zərb musiqi alətləridir. Onlar idiofonlar adlnana musiqi alətlərinə aiddir[1] .

Efiopiyada litofon

Mənşəyinə görə litofonlar həm süni, həm də təbii ola bilər (daşlar, daşlar, stalaktitlər, stalaqmitlər və s.)[1]. Mağaralarda müxtəlif hündürlükdə və müxtəlif tembrlərdə səslər verən daş qırışları var - görünür, bu xüsusiyyət qədim insana məlum idi. Belə ki, Azərbaycanın Qobustan dağ qoruğunda iki qavaldaş - təbii mənşəli ən qədim zərb alətləri-litofonlar qorunur[2][3] .

Litofon çalarkən səs zərbə ilə (toxmaq, başqa daş və s. ilə) yaranır; onun hündürlüyü sabit ola bilər .

Litofonların özləri məqsədyönlü hazırlanmış alətlər kimi Neolit dövründə meydana çıxmışdır[4] . Belə ki, 1949-cu ildə Cənubi Vyetnamda eramızdan əvvəl IV-III minilliklərə aid uzunluğu 65 ilə 100 sm arasında dəyişən on bir düzbucaqlı daş plitə aşkar edilmişdir. Ölçülərindən asılı olaraq, onlar müxtəlif yüksəklikdə səslər çıxarırlar; səsin intensivliyi qazılmış çuxur şəklində rezonator tərəfindən tənzimlənmiş ola bilər. Hazırda bu litofon Parisdə İnsan Muzeyinin kolleksiyasının bir hissəsidir[1] .

Litofonlar Çin mədəniyyətində xüsusilə mühüm rol oynayır[5] . 1978-ci ildə Sya sülaləsinə (e.ə. 2070-1600-cü illər) aid olan ən qədim Çin litofonları tapıldı. Daş alətlərin hazırlanması üçün həm simvolik əhəmiyyət kəsb edən yəşəm, həm də yəşim, həm də yaxşı səs keçiriciliyinə malik jadeit, mərmər, qranit, əhəngdaşı və s. istifadə edilmişdir [6] Çox vaxt Çin litofonları taxta çərçivədən asılmış iki sıra daş lövhələrdən ibarət idi, onların sayı 1 ilə 32 arasında dəyişə bilər [6] . Bir daşdan hazırlanmış alətlərə teqing, bir neçə daşdan hazırlanmış alətlərə isə bianqing [6] deyilirdi. Ən geniş yayılmışları 16 daşlı Bianqingdir [6] [5] .

Müxtəlif ölkələrdə və mədəniyyətlərdə litofonların müxtəlif növləri mövcuddur: daş döymələr, üfüqi və ya şaquli olaraq asılmış plitələr və ya bar dəstləri, müəyyən bir şəkildə düzülmüş daş disklər, sözdə “oxuyan sütunlar” və s.[1] Avropada 19-20-ci əsrlərdə eksperimental litofonlar yaradılmışdır [5] [7] . Məsələn, xromatik şkala yaradan daş lövhələr dəsti Karl Orff [8] tərəfindən öz kompozisiyalarında istifadə edilmişdir.