Kutilər

Kutilər və ya qutilər[1] – Cənubi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış qədim tayfalardan biri.

Mesopotamiya Əyalətlər və dövlətlər Şumer • III Ur • Akkad • Amorey • İsin • Subartu • Aratta • Assuriya • Babil • Het • Yeni Babil • Kuti Əhali Aramilər • Amorilər • Assiriyalılar • Kassitlər • Kutilər • Lullubilər • Hurriler • Keldanilər • Arilər Əlyazmalar Mixi yazı: Enuma eliş Dillər Şumer • Akkad • Arami • Hurri • Hitit Mifologiya Nabu • İştar • Asalluhi • Ea • Tiamat • Marduk • Şamaş • Kinqu • Militta • İşum • Baba • Aşşur

Azərbaycan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Etnogenez
Ən qədim dövr Daş və Mis dövrü Quruçay mədəniyyəti Azıx mağarası Azıxantrop Tağlar mağarası Damcılı mağarası Zar mağarası Şuşa mağarası Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti təxm.6500–3400 e.ə. Şomutəpə yaşayış yeri Kür-Araz mədəniyyəti təxm.3400–2000 e.ə. I Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Qarğalartəpəsi yaşayış yeri Leylatəpə mədəniyyəti Tunc və Dəmir dövrü Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti təxm.XIII–VII əsrlər e.ə. Boyalı Qablar mədəniyyəti təxm.II minillik e.ə. II Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Üzərliktəpə yaşayış yeri Erkən tayfa ittifaqları Aratta III min.I yar. e.ə. Lulubi XXIII əsr-II min. e.ə. Kuti III min.əvv.-III min.son. e.ə. Turukki XX–XIX əsr e.ə. Erkən dövlətlər Manna 850–616 e.ə. Midiya 728—549 e.ə. İşquz 652–625 e.ə. Kiçik Midiya 558–330 e.ə. Küp qəbirləri mədəniyyəti e.ə.IV əsr-b.e. VII əsr
Antik dövr İskəndər imperiyasından sonra Atropatena 328—224 e.ə. Atropatidlər Atropatena Arşakiləri Sasanilər dövrü Qafqaz Albaniyası e.ə.IV əsr—b.e.704 Aranoğulları Roma ilə əlaqələr Alban Arşakiləri Xristianlığın yayılması 301 Satraplıq 252-639 Akilisen sülhü 387 Fars-Göytürk müharibəsi 627-629 Mehranilər Leq çarlığı b.e III əsr Maskut b.e III əsr Kaspiana Şirvan
Orta əsrlər Ərəb dövrü İslamın yayılması VIII-IX əsrlər Arran Ərməniyyə 653–884 Xürrəmilər hərəkatı VIII-IX əsrlər Şəki dövləti VIII əsr—1117 Mehranilər Arevmanelilər Qriqol oğulları Orta əsrlər Azərbaycanı Layzanşahlar 861 — 917 Şirvanşahlar 861 — 1539 Məzyədilər 861-1027 Kəsranilər 1027-1382 Vikinq yürüşləri 914-1041 Gürcü təbəəliyi 1124-1239 Dərbəndilər 1382-1539 Dərbənd əmirliyi 869 — 1075 Sacilər 889-929 Salarilər 919-1062 Şəddadilər 951–1075 Ani əmirliyi 1072-1174 Rəvvadilər 955-1071 Vaspurakan çarlığı 908–1021 Sünik çarlığı 987— 1170 Artsak çarlığı 1000–1261 Xaçın knyazlığı X-XIV əsrlər Dəfnə sülaləsi Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi Naxçıvanşahlıq X əsr — XI əsrin 60-cı illəri Əbuduləfilər Türk-Monqol dövrü Türkləşmə Ağsunqurlular 1108–1227 Azərbaycan Atabəyləri 1136-1225 Elxani təbəəliyində 1236–1335 Qarabağ 1230-cu illər Çobanilər 1335–1357 Cəlairilər 1336–1432 Teymurilər Hürufilik Şəki hakimliyi 1384–1551 Orlat sülaləsi Qara keşiş nəsli Qaraqoyunlular 1406–1468 Ağqoyunlular 1468–1508 Ərdəbil hakimliyi
Erkən müasir dövr İmperiyalar dövrü və parçalanma Səfəvilər 1501–1736 Azərbaycan tayfaları Şiələşdirmə Qarabağ bəylərbəyliyi Azərbaycan bəylərbəyliyi Şirvan bəylərbəyliyi Çuxursəəd bəylərbəyliyi Osmanlı ilə müharibələr Habsburqlarla ittifaq Naxçıvan sancağı Ordubadilər Əfşarlar 1736–1747 Xəmsə məlikləri Qacarlar 1796–1925 Azərbaycan xanlıqları 1747–1828 Azərbaycan sultanlıqları XVI əsr–1828 Car-Balakən camaatı XVII əsr–1830 Kürəkçay müqaviləsi Gülüstan müqaviləsi Türkmənçay müqaviləsi Rusiya dövrü Müsəlman əyalətləri rəisliyi 1804–1840 Hərbi dairə rəisliyi 1806–1840 Erməni vilayəti 1828–1840 Xəzər vilayəti 1840–1846 Şamaxı quberniyası 1846–1859 Bakı quberniyası 1859–1917 Yelizavetpol quberniyası 1868–1917 İrəvan quberniyası 1850–1917 Zaqatala dairəsi 1859–1917 Bakı tətili 1903 Milli oyanış Milli Azadlıq Hərəkatı Hümmət 1904 Müsavat 1911 Qafqaz cəbhəsi 1914–1918 Bakı qırğınları 1918 Quba qırğınları 1918 Şamaxı qırğınları 1918 Şuşa qırğınları 1918 Qafqaz İslam Ordusu Bakı döyüşü 1918 Göyçay savaşı 1918 Araz Türk Cümhuriyyəti 1918-1919 Muğan Hərbi Diktaturası 1918-1919 Müasir Azərbaycan İlk Azərbaycan Respublikası 1918–1920 Batum konfransı 1918 Muğan Sovet Respublikası 1919 Ermənistanla müharibə 1918–1920 Azadıstan 1920
Müasir dövr SSRİ dövrü Azərbaycan SSR 1920–1991 Qarabağ üsyanı 1920 Gəncə üsyanı 1920 Moskva müqaviləsi 1921 Qars müqaviləsi 1921 Stalin repressiyaları 1920-1950 Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 1923 Naxçıvan Sovet Respublikası 1924 Azərbaycan Milli Hökuməti 1945-1946 II Dünya müharibəsi 1941-1945 Azərbaycan legionu Deportasiya 1947–1988 Sumqayıt hadisələri 1988 Meydan hərəkatı 1988-1991 Qarabağ müharibəsi 1989–1994 Qara Yanvar 1990 Müstəqillik dövrü Azərbaycan 1991-ci ildən Naxçıvan 1991-ci ildən Xəzərin statusu 1991-ci ildən Talış-Muğan 1993 Dağlıq Qarabağ 1994-cü ildən Qarabağ müharibəsi 1988-1994 Xocalı soyqırımı 1992 Gəncə hadisələri 1993 Mart hadisələri 1995 İkinci Qarabağ müharibəsi 2020 Böyük Qayıdış Azərbaycan diasporu
Azərbaycan portalı

Mənbələrdə kutilərin adlarının ilk dəfə çəkilməsi e.ə. XXIII əsrə aiddir. Kutilərin məskunlaşdığı ərazilər mənbələrdə "Qutium" adlandırılır. Kutilər iri tayfa ittifaqı idilər və əsas məşğuliyyətləri maldarlıq idi, amma əkinçiliklə də məşğul olurdular. E.ə. 2200-cü ildə kutilər Akkad üzərinə hücum etdilər və hökmdar Naram-Sueni öldürdülər, Mərkəzi və Cənubi Mesopotamiyanı (Sumeri) ələ keçirdilər. Kuti "hökmdar"ları burada yüz ilədək hakimiyyətdə oldular. Kuti "hökmdar"ları tayfa başçıları idilər və müəyyən müddətə seçilirdilər. E.ə. 2109-cu ildə kutilərin Mesopotamiyadakı hakimiyyətləri devrildi və bundan sonra onlar öz vətənlərinə — Cənubi Azərbaycan ərazisinə qayıtdılar. Burada onlar lullubilərin qüvvətlənmiş tayfa ittifaqı ilə toqquşdular və özlərinə yeni vətən axtarmaq məcburiyyətində qalıb şimala — Cənubi Qafqaz rayonlarına getdilər, təxminən min ildən artıq dövrdən sonra urartu mənbələrində "etiuni" adı ilə xatırlandılar. Əvvəllər kutilərə mənsub olan torpaqların xeyli hissəsi lullubilər tərəfindən məskunlaşdırıldı.

Salmasda kəşf olan Quti hökümdarının heykəli

Azərbaycan türklərinin təşəkkülündə ilkin və mühüm rol oynamış qədim türk etnoslarından biri.

Kutilər Azərbaycan ərazisində, Urmiya gölü hövzəsində yaşamış etnoslardan biridir. Kutilərin mənşəyi haqqında tarixşünaslıqda müxtəlif fərziyyələr var. Bəzi tarixçilər kutiləri elamdilli, kuti mədəniyyətini isə elam mədəniyyətinin bir hissəsi sayır, digərləri isə onların Qafqazdilli xalq olduqlarını iddia edirdilər. Lakin son tədqiqatlar nəticəsində kutilərin türkdilli tayfa olması fikri danılmaz elmi faktlarla sübuta yetirilmişdir. Bu nəzəriyyəni sübut edən ən önəmli faktlardan ikisi aşağıdakılardır:

• 1.e.ə. III minillikdən-I minilliyn sonuna qədər Güney Azərbaycan ərazisində arasıkəsilməz etnik vərəsəliyin olması və e.ə. I minilliyin əvvəllərindən həmin ərazidə türk mənşəli etnosların – mannaların və madayların mövcudluğu.
• 2.Kutilərin bir hissəsinin e.ə. I minilliyin əvvəllərində yaranmış Urartu ərazisində -indiki Türkiyənin Şərq bölgələrində, Van gölü hövzəsində yaşaması. (Mənbə: İqor Mixayloviç Dyakonov. Midiya tarixi.)

Urartu çarlarının mixi əlifba ilə e.ə. VIII–VII əsrlərdə yazdırdıqları kitabələrdə Urartu ölkəsinin adı "Biaini" kimi göstərilmişdir. Urartu adı onların ölkəsinə kənardan verilmə, semitmənşəli addır. Bu da məlimdur ki, Biaini kimi yazılmış ad Türkiyənin Şərqində, Van gölünün adında indiyədək qalmışdır. Biaini toponimi "bia" sözündən və urartu dilində yer adlarına əlavə olunan "-ini" şəkilçisindən ibarətdir. İndiyədək tədqiqatçılar Biaini adının mənasını aça bilmirdilər. Halbuki ölkə Bia adlanmış gölün adını daşımışdır. gölün adı isə qədim türk dilində "bia" – "su" deməkdir. Həmçinin Manna və Midiya ərazisində də "bia", "bua" sözü ilə bağlı toponimlər məlumdur. Altayda indi də bir çox hidronimlərdə "bia", "bua" sözü qorunmuşdur. Deməli, əvvəlcə bu göl (Van gölü) qədim türk dilində Bia adlanmış, Urartu dövləti e.ə. IX əsrdə yaranandan sonra gölün adı ilə ölkə Urartuların dilində Biaini adlanmışdır. Gölün əsl adı unudulmuş və yalnız Biaini adının təhrifi – Van şəklində günümüzə kimi işlədilmişdir.

İ.İ.Meşşaninov qeyd edir ki, urartu dilində "mu" – su deməkdir. Əgər Altay dilləri üçün səciyyəvi olan "b"-"m" əvəzlənməsini nəzərə alsaq, güman etmək olar ki, "mu" sözü urartu dilində "bia" sözünün fonetik şəklidir. Həmçinin tarixçi alim Qiyasəddin Qeybullayev "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" adlı əsərində Urartu dilindəki türk sözlərini və həmin sözlərin mənalarını, digər türk dillərindəki ekvivalentlərini göstərir: tiau – demək, danışmaq (qədim türkcəDƏ ti, di – demək, danışmaq mənasında işlənib), terai -qayda, müəyyən etmək (qədim türkcədə törə – adət, qayda mənasında işlənib) və s. Həmçinin Urartu mənbələrində türkmənşəli Kuerai – Taşe, Tuarasi və başqa toponimlər və şəxs adları da çəkilir.

Urartu dilində türkmənşəli sözlərin olması göstərir ki, urartulular bir türk mənşəli etnosla bilavasitə təmasda olmuşlar. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, bu etnos kutilər ola bilərdi. Başqa sözlə, urartu dilindəki türk mənşəli sözlər kutilərin dilindən mənimsəmələrdir. Ümumiyyətlə isə belə mənimsəmələr elam dilində də vardır:

elamca ihşi – məşəl; türkcə işıq

elamca ikə – qardaş; türkcə əkə, aka

elamca kuti – güdmək, gözləmək; türkcə gözləmək

elamca kik – göy; türkcə gök, göy

elamca şak – uşaq; türkcə uşaq (Mənbə: İ.M.Dyakonov. Qədim Ön Asiyada dillər).

Kutilərlə əlaqədar olaraq bir məsələni də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Q.Qeybullayev "Qədim türklər və Ermənistan" adlı kitabında göstərir ki, kutilərin bir hissəsi sonradan köç edərək Qərbi Azərbaycan (müasir Ermənistan) ərazisində məskunlaşmışlar.

Kutilərin şəxs adlarının əksəriyyətinin qədim türk dili ilə aydınlaşdırılması da kutilərin türk kökənli bir tayfa olduğunu sübut edən faktlardandır:

• İmta – kutilərdə ilk hökmdarın adı (e.ə. XXIII əsr). Şumercə "am" – bu, budur və "da" – (Allahın) qərarı ilə sözlərindən ibarət teofor addır. Ad "bu (yəni körpə) Allahın qərarı ilədir" mənasını daşıyır.
• Kurum – kutilərdə bir hökmdarın adı (e.ə. XXIII əsr). Şumerlərin Ur şəhərlərinin adamları içərisində də e.ə. III minillikdə Kurum şəxs adı məlumdur. (Mənbə: İ.M.Dyakonov. Ur şəhərinin adamları). Dyakonov bu adı sual işarəsi ilə qəm-qüssə kimi tərcümə edir. Lakin bu ağlabatan fikir deyil, çünki oğlan uşağına valideynləri bu cür ad verməzdi. Ehtimal ki, ad şumer-türk mənşəlidir. Qədim türkcə "qur" dərəcə və ya rütbə bildirən söz, ləyaqətli, dəyər, şumercə guri – xeyir verən deməkdir.
• Elulumeş – kutilərdə bir hökmdarın adı (e.ə.XXIII əsr). Qeyd olunmaldır ki, bu adın sonunda kassilərin və madayların adları üçün xarakterik olan aş-eş sonluğu vardır. Bunu İ.M.Dyakonov da qeyd etmişdir (Mənbə: İ.M.Dyakonov. Midiya tarixi. səh.128). Ehtimal ki,şumerlərin Luma tanrısı ilə bağlı addır.
• İnimabakeş – kutilərdə bir çarın adı (e.ə.XXII əsr). Şumercə "inim" – qərarına görə, sözünə görə, rəyinə görə, "aba(k)" – əcdad, qoca, ata və "eş" şəkilçisindən ibarətdir. Ad "əcdadın (abanın) qərarına görə" anlamını daşıyır.
• İnqeşuş – kutilərdə bir çarın adı (e.ə.XXIII əsr). Ehtimal ki, Şumerin baş tanrılarından biri olan Enqi tanrısının adından və şumercə "şuş" – ağuşunu açdı, yayıldı sözlərindən ibarət teofor addır.

Q.Qeybullayev "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" adlı əsərində bir çox kuti şəxs adlarının mənasını açıqlayır. İ.M.Dyakonovun heç bir Şərq dili ilə izah olunmayan adlar kimi səciyyələndirdiyi kuti şəxs adlarının türk dili ilə izah olunması və lulubilər, mannalar və madayların kutilərin sonrakı nəsilləri olması (bunu bütün tədqiqatçılar təsdiqləyirlər) həmçinin, lulubilər, mannalar və madayların türk kökənli olmaları özlüyündə birmənalı nəticəni ortaya qoyur.