Kuman dili
Kuman dili, həmçinin polovets dili və ya qıpçaq-polovets dili — XI–XIV əsrlərdə Dunay və Volqa arasındakı çöldə yaşamış kumanların danışdığı dil. Hazırda istifadə olunmayan kuman dili bugünkü Krım tatar və Qaraçay-balkar dillərinə yaxınlığı ilə diqqət çəkir. Kumanlar Şərqi Avropada istifadə olunan türk ləhcələrindən birində danışırdılar.
| Kuman dili | |
|---|---|
| Təsnifatı | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | qwm |
| IETF | qwm |
Adlandırması
Elmi nəşrlərdə bu dil Kuman və Kuman türkcəsi kimi göstərilmişdir.
Tarixi
Kumanlar XIII-XIV əsrlərdə Şərqi Avropada yaşamış türk tayfasıdır. Kumanlar tarix boyu qıpçaqlarla eyni birlikdə olduqlarından, müəyyən zaman sonra onları qıpçaqlarla eyni hesab etmişlər. Kuman türkcəsində Şərqi Avropada, Qara dənizin şimalında və qismən də Balkanlarda danışılmışdır. Kodeks Kumanikus türklər tərəfindən yazılmayan amma kuman dilinin danışıq xüsusiyyətlərini əks etdirən, öz dövründəki türk dilinin quruluşunu əks etdirən mühüm bir əsərdir.
Əsərlər
Atamız kim köktesiñ. Alğışlı bolsun seniñ atıñ, kelsin seniñ xanlığıñ, bolsun seniñ tilemekiñ – neçikkim kökte, alay [da] yerde. Kündeki ötmegimizni bizge bu gün bergil. Dağı yazuqlarımıznı bizge boşatqıl – neçik biz boşatırbiz bizge yaman etkenlerge. Dağı yekniñ sınamaqına bizni quurmağıl. Basa barça yamandan bizni qutxarğıl. Amen!
Azərbaycan dilinə tərcüməsi: Atamız sən göydəsin. Alqışlı olsun sənin adın, gəlsin sənin xanlığın, olsun sənin diləməyin– necə ki göydə, və yerdə. Gündəlik əkməyimizi bizə bu gün ver. Və de günahlarımızdan (yazıklarımızdan) bizi bağışla– necə biz bağışlarqz bizə yamanlıq (pislik) edənləri. Və de şeytanın sınamasından bizi koru. Bütün yamanlıqdan (pislikdəm) bizi qurtar. Amin! Türk dillərinin qıpçaq qrupunun kuman-qıpçaq dilləri qrupuna aiddir.[1] Kuman dili haqqında məlumat XIV əsrin əvvəllərinə aid latın-fars -kuman lüğəti, qrammatikası "Codex Cumanicus" tərəfindən verilir.
Müasir dillərdən Krım-tatarı, kəraim, qırımçaq, tatar, qaraçay-balkar və qumuq dilləri kuman dillərinə ən yaxın dillər hesab olunur.[1][2]
Həmçinin bax
- qıpçaq dilləri
- Qaraçay balkar dili
Xarici keçidlər
İstinadlar
- Баскаков Н. А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. М.: Наука. 1988. 111, 126.
- Баскаков Н. А. К вопросу о классификации тюркских языков. М. 1952.
Əlavə ədəbiyyat
- Чеченов А. А. Половецкий язык // Языки мира: Тюркские языки. Языки Евразии. М.: Институт языкознания РАН. 1996. 110–116. ISBN 5-655-01214-6.
- Гаркавец А. Н. Кыпчакские языки. Алма-Ата: Наука. 1987.
- Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. II. Алматы: Дешт-и-Кыпчак, Баур. 2004.
- Гаркавец А. Н. http://www.qypchaq.unesco.kz/Memorials-Rus.htm (#bare_url_missing_title) // Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков. Москва: Русская деревня. 2006.
- Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. II. Алматы: КАСЕАН; Баур. 2007. 63–120.
- Codex Cumanicus. Budapest. Kuun, Géza. 1880.