Krtsanisi döyüşü

Kartli və Kaxeti çarlığı ərazisindəki Şərqi Gürcüstan 1510-cu illərdən bəri erkən modern dövrdə İranın hakimiyyəti altında olmuşdur.[14] 1744-cü ildə Nadir Şah sadiqliklərinin mükafatı olaraq II Teymuraza Kartlini, oğlu II İrakliyə isə Kaxetiyanı hədiyyə etmişdi.[15] Nadir Şah 1747-ci ildə öləndə onlar İranda tüğyan edən xaosdan istifadə edərək, özlərini defakto müstəqil elan etdilər. II Teymuraz 1762-ci ildə öldükdən sonra oğlu II İrakli Kartliyə nəzarət etdi və iki krallığı Kartli-Kaxetiya krallığı adı altında birləşdirdi. O, bununla son üç əsrdə siyasi olaraq birləşmiş Şərqi Gürcüstana hökmranlıq edən ilk gürcü idarəçi oldu.[16] Eyni vaxtda İranda hakimiyyəti Kərim xan Zənd ələ keçirdi. II İrakli az sonra yeni İran hökmdarına öz tabeliyini bildirdi, ancaq defakto olaraq müstəqil qaldı.[17][18] 1783-cü ildə İrakli Georgiyevsk müqaviləsi ilə Rusiya İmperiyasının himayəsinə keçdi. 18-ci əsrin son onilliklərində Gürcüstan İran-Rusiya münasibətlərində İranın Mazandaran və hətta Gilan kimi şimal əyalətləri ilə müqayisədə daha vacib ünsürə çevrilmişdi.[19] O dövrdə Rusiyanı idarə edən monarx Yekaterina I Pyotrdan fərqli olaraq Gürcüstanı Qafqaz siyasətində dayaq nöqtəsi kimi görürdü. Çünki Rusiya buranı birbaşa sərhəddində yerləşən, geosiyasi rəqibləri İran və Osmanlı imperiyasına qarşı aparılacaq əməliyyatların bazası kimi istifadə etmək istəyirdi.[20] Bundan əlavə, Qara dəniz sahillərindəki başqa bir gürcü limanına sahib olmaq ideal idi.[19] Dörd artilleriya ilə təchiz edilmiş, iki batalyondan ibarət, məhdud Rusiya kontingenti 1784-cü ildə Tiflisə çatdı,[17] ancaq gürcülərin ümidsiz etirazlarına baxmayaraq onlar geri çəkildi, çünki 1787-ci ildə digər bir cəbhədə Osmanlı Türkiyəsinə qarşı yeni müharibə başlamışdı.[17]

Qarşıdakı bir neçə ildə Rusiya üçün Türkiyə (1768–74-cü il müharibəsinə görə), Polşa və Fransa inqilabının Avropa nəticələri ilə məşğul olduğundan Gürücüstana çox diqqət ayıra bilməmişdi. İran taxtının yeni sahibləri olan Qacar sülaləsinin Ağa Məhəmməd xan idarəçiliyi altında hakimiyyəti möhkəmlətməsi, yəni Rusiyanın əsrlər boyunca sərhəddində olan rəqib imperiyanın taxtında yeni varislərin olması Yekaterinanın diqqətini qərbdəki yeni ön işğallardan ayırmadı.[17] 1791-ci ildə Ağa Məhəmməd xan Təbrizdə olarkən, İrakli Rusiya Qafqaz Xəttinin komandiri, general Qudoviçdən yeni hərbi dəstək istədi, ancaq Sankt-Peterburqdakı hökumət Gürcüstana yenidən qoşunların göndərilməsinə məqsədəuyğun görmədi.[17] 1792-ci ildə Qudoviç İranın işğal məqsədilə gələcəyi təqdirdə sadəcə diplomatik dəstəyin veriləcəyini İrakliyə bildirdi.[5] Tək başına qalmasına baxmayaraq, İrakli hələ də Rusiyanın müdafiəsi ilə qərbi Gürcüstan İmereti çarlığı və Osmanlı hakimiyyəti altındakı itirilmiş vilayətlərdə güclü və birləşmiş bir monarxiya qurmağı xəyal edirdi.[8]

Bu hadisələrin nəticələri bir neçə il sonra — yeni sülalə olan Qacarların İranda uzun müddət davam edən hakimiyyət mübarizəsində qalib çıxmasından sonra görünməyə başladı. İmperiyanın başçısı Ağa Məhəmməd xan birinci hədəf kimi[21]Qafqazın yenidən İranın hakimiyyətinə daxil edilməsini qoymuşdu. Məhəmməd xan üçün Gürcüstanın yenidən ilhaqı və İranın bir əyalətinə çevirilməsi onun dövründə Şiraz, İsfahan və Təbrizdə aparılan proseslərin bir hissəsi idi.[17] O, özündən əvvəl hakimiyyətdə olan Səfəvilər və Nadir Şah kimi düşünürdü: bu ərazilərin İranın daxili ərazilərin fərqi yox idi. Gürcüstan Xorasan kimi İranın bir vilayəti idi.[17] Kembric İran Tarixinə görə, bu ərazinin birdəfəlik ayrılmağı qəbuledilməz idi və Fars və ya Gilan əyalətinin ayrılması cəhdinə necə müqavimət göstəriləcəkdisə, eyni müqavimət burda da göstərilməli idi.[17] Bu səbəbdən Ağa Məhəmməd xanın Nadir şahın ölümü və Zəndlərin süqutundan sonra itirilmiş bölgələri özünə tabe edib birləşdirmək, o cümlədən, İranın gözündə olanlara xəyanət kimi görünən Gürcüstan vilayətinin bir hissəsini tabe etmək üçün Qafqazda lazım olan hər hansı bir yola əl atması təbii idi.[17]

Şimal, qərb və mərkəzi İran ilə öz çəkişmələri arasında sülh aralığı tapan iranlılar İraklidən Rusiya ilə olan müqaviləsini ləğv etməyi və yenidən İran hakimiyyətinə keçməyi tələb etdi[21]və bunun qarşılığında ona krallığının sabitlik və mühafizəsini təklif etdi. İranın qonşuluğundakı rəqibi Osmanlılar son dörd yüz ildə ilk dəfə İranın Kartli və Kaxeti üzərindəki hakimiyyət hüququnu tanıdı.[5] Bu zaman İrakli onun nəzəri himayədarı, kraliça II Yekaterinaya müraciət edərək, ondan, ən azı, 3000 nəfərlik rus qoşunu istədi,[5] ancaq bu xaişə qarşılıq verilmədi. Gürcüstan İran təhlükəsinə qarşı tək başına qalsa da,[8] İrakli xanın ultimatumunu rədd etdi.[22]

Ağa Məhəmməd xanın Tiflisi tutması. Britaniya Milli Kitabxanasında saxlanılan, Qacar dövrünə aid miniatura

1795-ci ilin avqustunda Ağa Məhəmməd xan 70 000-lik ordusu ilə Araz çayını keçdi.[5] Ordu 3 istiqamətə bölünmüşdü: sol qanadda olan qüvvələr İrəvan istiqamətinə, sağ tərəfdəki qüvvələr Xəzər dənizinə paralel Muğana, Araz çayı boyunca Dağıstan və Şirvan istiqamətinə doğru irəliləyirdi. Ağa Məhəmməd xanın rəhbərliyindəki qüvvələr isə mərkəzi istiqamətdə Qarabağ xanlığındakı Şuşa qalasına hücuma keçmişdi. O, 8 iyul — 9 avqust 1975-ci ildə buranı mühasirəyə almışdı.[7] Sağ qanaddakı qüvvələr Gəncə xanlığını, sol qanaddakı qüvvələr isə İrəvan xanlığını müttəfiqliyə məcbur etdi.[23] Şuşa ətrafındakı, sonradan gürcü şahzadəsi Aleksandr Baqrationinin də kömək etdiyi[5] ciddi müqavimətlə qarşılaşan Qacar ordusu mühasirəni tərk etsə də, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan bir müddət sonra aparılan danışıqlar nəticəsində Məhəmməd xana təslim oldu və mütəmadi xərac ödəməyə və əsirləri qaytarmağa razı oldu. Buna baxmayaraq Qacar qüvvələri Şuşaya girməkdən imtina etdi.[24] Əsas hədəf Gürcüstan olduğundan Məhəmməd xan indilik Qarabağda möhkəmlənmə üçün bir müqavilə bağladı.[24] Şirvanda möhkəmlənikdən sonra Məhəmməd xana Gəncədə Cavad xanın və sağ qanaddakı qalan kontingenti qoşuldu.[23] Məhəmməd xan 1795-ci ilin sentyabrında Gəncədən İrakliyə son ultimatumunu göndərdi:

Zati-ailələriniz bilir ki, siz son 100 nəsildə İranın bir subyekti olmuşsunuz. İndi İranla ticarət etməkdən başqa bir işi olmayan ruslarla birləşməyinizi böyük çaşqınlıqla dilə gətiririk. Keçən il məni məcbur etdiz ki, gürcüləri məhv edim, baxmayaraq ki, biz öz subyektlərimizi öz əlimizlə məhv etməyi heç vaxt arzulamamışdıq... İndi arzumuz budur ki, siz, ziyalı insan, belə şeyləri saxlayın... və ruslarla əlaqəni kəsin. Əgər bu əmrə tabe olmasanız, onda biz qısa müddətdə Gürcüstana yürüyüş edəcəyik, tökdüyümüz gürcü və rus qanından Kür çayı böyüklüyünə çaylar yaradacağıq....[5]

Qacar dövrü tarixinin müasiri, "Farsname-i Naseri"-nin müəllifi Həsən Fəsaiyə görə Ağa Məhəmməd xan Qacar məktubda bildirmişdi:

"Şah İsmayıl Xətai Gürcüstan vilayətini idarə etdi. Mərhum hökmdarın dövründə bizə İranın vilayətlərini tutmaqla məşğul idik, o zaman biz bu regiona yürüyüş etməmişdik. İranın digər əyalətlərinin çoxusu indi bizim mülkiyyətimizdədi, indi siz qədim qanuna görə Gürcüstanı imperiyanı bir hissəsi olaraq görməli və biz gəlmədən tabe olmalısınız. Öz tabeçiliyinizi göstərməlisiniz, bu halda Gürcüstan vilayətinin hakimi olaraq qala bilərsiniz. Əgər bunu etməsəniz, sizə də digərləri kimi davranacağıq. ".[25]

Məsləhətçiləri bölündü, İrakli ultimatumu rədd etdi, ancaq Sankt-Peterburqa xəbərçilər göndərdi. Bu zaman Georgiyevskdə olan Qudoviç İraklidən "məsrəf və çaxnaşmadan" uzaq durmağını istəsə də,[5] İrakli II Solomon və digər İmeretililər ilə birlikdə iranlıların hücumunu dəf etmək üçün Tiflisin cənubuna doğru hərəkət etdi.[5]

Eyni vaxtda Ağa Məhəmməd xan Araz çayını keçdiyi qoşunun yarısı ilə birlikdə Tiflisə doğru yürüyüşə başladı. Digər təxminlərə görə Qacar qüvvələri 35 000[5][6] yox, 40 000 idi.[7] Qacarlar İrakli və Solomonun şəhərin cənub-qərb sərhədlərindəki mövqelərinə şiddətli hücuma keçdilər. Bir neçə zadəganı tərəfindən tərk edilən İrakli Baqrationi sülaləsindən olan, beləliklə uzaqdan İrakliylə əlaqəli II Solomonun idarəçiliyindəki İmereti çarlığından gələn 2000 nəfərlik piyada qoşunu da daxil olmaqla, 5000 nəfərlik qüvvə toplaya bilmişdi. Gürcülər ciddi müqavimət göstərərək, sentyabrın 9–10-dakı bir sıra Qacar hücumunu dəf edə bildilər. Deyilənlərə görə, bundan sonra bəzi xainlər Qacarlara gürcülərin döyüşmək üçün daha qüvvəsinin qalmadığını çatdırdı və İrana qayıtmağı planlaşdırmış Qacarlar bu planı təxirə saldı və hücumlara dəvam etdi. 11 sentyabrda Ağa Məhəmməd xan şəxsi olaraq gürcülərə qarşı ümumi hücuma keçdi. Artilleriya dueli və qanlı piyada döyüşləri arasında iranlılar Kür çayını keçməyi bacardılar və dağılmış Gürcüstan ordusunun cinahını ələ keçirdilər. İrakli əks-hücuma keçməyə cəhd etsə də, Tiflisin ətrafındakı sonuncu mümkün mövqelərə çəkilməli oldu. Gecəyarısına qədər gürcü qüvvələri tükənmişdi və demək olar ki, tamamilə dağıdılmışdı. Sağ qalan sonuncu gürcü artilleriyası İrakliyə və onun 150 nəfərlik mühafizə dəstəsinə şəhərin içərisindən dağlara qaçmağa şərait yaratmaq üçün Qacarların irəliləyişini dayandırdı. Döyüşlər Tiflisin küçələrində və Narikala qalasında davam etdi. Bir neçə saat sonra gürcülərin paytaxtı tamamilə Ağa Məhəmməd xanın nəzarətinə keçdi. Tiflis tamamilə talanmış və əhalisi qətl edilmişdi. Şəhərdə öldürülənlər arasında Tiflisin baş yepiskopu Dositeus da var idi.[26] Qacar ordusu qənimət dolu yüklər və 15 000 əsirlə İrana qayıtdı.[8][9] Gürcülər bu döyüşdə 4000, Qacarlar 13000 əsgərini (ümumi qüvvənin üçdə biri) itirmişdi.[5]

İran qoşunlarının böyük hissəsi geri çəkildikdən sonra şəhərə daxil olan biri gördüklərini belə təsvir edirdi:

Bu səbəbdən mən öz addımladığım yolu izləyirdim, çünki bura cəsədlərlə doldu idi. Tiflisə Tapitaqdan daxil oldum: burada düşmən qılıncı ilə qətl edilmiş qadın və uşaq bədənlərini tapmaq çox dəhşətli idi. Minlərlə kişinin ölü bədəni kiçik bir qalanın içərisinə sərilmişdi! (…) Şəhər, demək olar ki, tamamilə talanmışdı və hələ də müxtəlif yerlərdən tüstü yüksəlirdi. Cəsədlərin çürüməsindən gələn üfunət, üstünlük təşkil edən istiliklə birlikdə dözülməz və, şübhəsiz, yoluxucu idi.[7]

Rus qoşunlarının Tiflisə daxil olması, 26 noyabr 1799, rəssam Frans Rubo, 1886

Tiflisin ələ keçirilməsi və Şərqi Gürcüstana effektiv nəzarətin olmasından sonra[4][11][27] Ağa Məhəmməd xan sələfi Nadir şahdan 60 il sonra sonra Muğan düzündə, 1796-cı ildə şah olaraq elan edildi.[4] Kembric İran Tarixinə görə, Rusiyanın müttəfiqi Gürcüstan cəzalandırılmışdı və Rusiyanın imici zədələnmişdi. II İrakli şəhəri yenidən qurmaq üçün Tiflisə qayıtsa da, paytaxtın məhvi onun ümid və layihələrinə ağır zərbə vurdu. Tiflisin işğal edildiyini öyrənən general Qudoviç buna görə gürcülərin özünü günahlandırdı.[28] II Yekaterina Qudoviçin məsləhəti ilə[28] Rusiyanın imicini bərpa etmək üçün 1796-cı ildə İrana müharibə elan etdi və Valerian Zubovun rəhbərliyindəki ordunu eyni ilin aprelində Qacar ərazilərinə göndərdi, ancaq Yekaterinanın xələfi, noyabrda hakimiyyətə gələn I Pavel əməliyyatı dayandırdı.

Gürcüstan üzərinə ikinci hücuma hazırlaşan Ağa Məhəmməd Şah 1797-ci ildə Şuşada,[28] sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. Təcrübəli kral İrakli isə bir il sonra, 1798-ci ilin əvvəlində öldü. Gürcüstan İran hakimiyyəti uzun çəkmədi: 1799-cu ildə ruslar Tiflisə daxil oldular.[29] Növbəti iki qarışıqlıq və çaşqınlıq dövrü olaraq keçdi və zəifləmiş və dağıdılmış Gürcüstan krallığı, paytaxtı ilə birlikdə 1801-ci ildə rahatlıqla Rusiya İmperiyasına birləşdirildi.[8][22] İran əsrlər boyunca ərazisinin tərkibində olmuş Zaqafqaziya və Dağıstanı güzəştə gedə bilmədiyi üçün[13] Krtsanisi döyüşünün nəticələri daha amansız Rusiya-İran müharibəsi (1804–1813) və Rusiya-İran müharibəsinə (1826–1828) səbəb oldu. Bu müharibələrdən sonra İran Gülüstan (1813) və Türkmənçay müqavilələrinin (1828) şərtlərinə görə Zaqafqaziya və Dağıstanı Rusiyaya verdi.

• Qaragak döyüşü
• Fermopil vuruşması
• Qorinin işğalı