Kolıma çayı

Kolıma çayı
Kolıma çayı
	saxa Халыма
Ölkələr	Rusiya ; Saxa ;
Mənsəbi	Şərqi Sibir dənizi
Uzunluğu	2129 km
Su sərfi	3.800 m³/s
Hövzəsinin sahəsi	643.000 km²
	mənbəyi mənsəbi Kolıma çayı Yakutiyanın fiziki xəritəsində:; 62°17′31″ şm. e. 147°43′57″ ş. u.; 69°33′05″ şm. e. 161°21′51″ ş. u.
DSR	19010100112019000000019
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kolıma (saxa Халыма) — Saxa və Maqadan vilayəti (Rusiya) ərazisindən axan çay. Çayın uzunluğu 2129 km təşkil edir. Bu məsafənin 1400 km Maqadan vilayətinin yerdə qalanı isə Yakutiya ərazisindən keçir. Çay hövzəsinin ümumi sahəsi 643.000 km² təşkil edir.

Coğrafiyası

Kolımanın hövzəsi

Kolıma Ayan-Yoryax və Kulu çaylarının birləşməsindən əmələ gəlir. Başlanğıcını Oxotsk-Kolımsk ön dağlığından götürür.

Çay sonda Şərqi Sibir dənizinə daxil olam Kolıma körfəzinə tökülür. Deltada çay üç iri qollara bölünür: Kamennaya Kolıma, Poxodskaya Kolıma və Çukoçya. Deltasının eni 110 km, sahəsi isə 3,000 km² təşkil edir.

Hidrologiya

Kolıma çayı, payız, səhər çağı

Çayın qidalanması qarışıqdır. Qar (47 %), yağış (42 %) və yeraltı sular (11 %) vastəsi ilə qidalanır. Daşqınlar əsasən mayın ortalarından sentyabr ayına qədər müşahidə edilir. Çayın axın sürəti ilin fəsillırindən asılı olaraq dəyişir. Orta axın 2250 m³/s, maksimal 25 100 m³/s (iyun), minimal 23,5 m³/s (aprel) müşahidə edilir. Suyun temperaturu qışda — 10—15 °S, yayda isə (iyulun sonu avqustun əvvəli) 20—22 °s olur. Çay oktyabrın ortaları donur. Yazda deltasında toroslar əmələ gəlir.

Qolları

Ən böyük qolları: Taskan, Seymçan, Popovka, Yasaçnaya, Zıryanka, Ojoqina, Sededema, Sredikan, Baxapça, Buyonda, Balıqıçan, Kamenka, Suqoy, Korkodon, Berezovka, Omolon və Anyoy.

Etimalogiyası

Çayın hövzəsi boyunca yayılmış Evenlər Kolımanı Kulu adlandırırlar. Kulu hazırda təkcə Kolımanın sağ qoluna aid edilir. Evenqlər isə onu kul adlandırırlar. Bu isə çay sahilinin enişi mənasında işlədilir. 1643-ci ildə Mixail Vasileviç Staduxin çayı Kovıma çayı onradan isə Kolıma adlandırır. Hələdə Kul və Kolıma adları arasında heç bir əlaqə tapılmamışdır.

Tarixi

Kolımanın açılışı İndiqirka və Alazey çaylarının ardından aşkarlanmışdır. Çay kazaklar tərəfindən 1638-1939 ci illərdə aşkarlanmışdır. Bəzi fərziyəyə görə isə onu Staduxin 1644-ci ildə kəşf etmişdir[1]. Semen İvanoviç tarcirlər və kazaklarla birlikdə Anadır çayının mənsəbinə çatmaq məqsədi ilə Kolımanı keçməli olmuşdur. Dmiyriy Laptev özünü ekspedisiyası zamanı çayın deltasında olmuşdur. SSRİ-də olan Qulaqların böyük əksəriyyəti sibirdə yerləşmişdir. Onlardan biridə Bereqlaq[2] Kolımanın sahilində yerləşirdi.

Təsərrüffat əhəmiyyəti

Gəmiçilik əhəmiyyəti

Kolıma ilə Baxapça çayının mənsəbinə qədər gəmi ilə sərbəst irliləmmək olur. İlin cəmi 4-5 ay ərzində gəmiçiliyə yararlıdır. Əsas limanları: Seymçan, Zıryanka, və deltasında Çerski.

Ehtiyyatları

Çay üzərində Kolımskaya SES fəaliyyət göstərir. Əldə edilən enerji Maqadan vilayəti və Maqadan şəhərinin ehtiyacını təmin edir. Hazırda isə çay üzərində Ust-Srednekanskaya SES tikintisi həyata keçirilir.

Kolımanın hövzəsi boyunca qızıl ehtiyatları vardır.

Çay balıq məhsulları ilə məşhurdur. Üstəlik vaxtı ilə sahillərində yayılmış canlıların xəz dərilərindən istifadə edilirdi[3]

Ədəbiyyat

William Barr (Arctic historian) Baron Eduard von Toll’s Last Expedition: The Russian Polar Expedition, 1900-1903 (1980).
Shalamov, Varlam Tikhonovich (1994) Kolyma tales [Kolymskie rasskazy], Glad, John (transl.), Penguin twentieth-century classics, Harmondsworth : Penguin, ISBN 0-14-018695-6

Xarici keçidlər

Kolıma
Kolıma. Müasir toponimlər Arxivləşdirilib 2007-11-27 at the Wayback Machine
Kolıma

İstinadlar

Lantzeff, George V., and Richard A. Pierce. Eastward to Empire: Exploration and Conquest on the Russian Open Frontier, to 1750. Montreal: McGill-Queen's U.P. 1973.
"Qulaq düşərgələri". 2022-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-05.
Black, Richard. "Ancient plants back to life after 30,000 frozen years". BBC News. February 20, 2012. April 7, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 5, 2015.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.

[Lantzeff-1] Lantzeff, George V., and Richard A. Pierce. Eastward to Empire: Exploration and Conquest on the Russian Open Frontier, to 1750. Montreal: McGill-Queen's U.P. 1973.

[2] "Qulaq düşərgələri". 2022-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-05.

[bbc120220-3] Black, Richard. "Ancient plants back to life after 30,000 frozen years". BBC News. February 20, 2012. April 7, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 5, 2015.