Keşiş

Taylanddakı Buddist rahiblər.

Keşişlikdə ən qədim sisteminin Hinduizmdən gəldiyi təxmin edilir. İndus Vadisi mədəniyyəti, rahibləri tanıyırdı. Bu keşişlər: yoqaçılar, Sadhular ya da Sannyasinlerdir (səyyah dərvişlər). Onlar qismən Tantrizm üzvləridir. Jainizm ünsürlərindən biri də orucdur. Hətta bir hindli Mahatma Qandi də oruc tutmuşdur.

Buddizmdə keşişlik olub və hələ də var.[2] Bunu buddanın həyatı və qurduğu buddist rahiblər cəmiyyətindən başa düşə bilərik. Bunu buddanın həyatından və qurduğu buddist rahiblər cəmiyyətindən anlaya bilərik. Gündə yalnız bir yeməkdən başlayaraq açıq oturma vəziyyətində yatmadan oruc tutan konkret hərəkətlər, bir çox nümunə Vyetnam müharibəsi zamanı rahiblərin özlərini yandırmasına səbəb olur. Buddizm normal vəziyyətlər üçün həddən artıq əziyyət çəkən həyatı rədd edir. Buddizmdə həyat tərzindən imtina etməyə və ya keşiş üçün tövbə etməyə ehtiyac yoxdur. Bunun üçün yalnız ekstremizmdən və praqmatik münasibətdən çəkinmək lazımdır.[3]

Qədim Yunanıstanda və Romada rahiblik anlayışı tətbiq edilməkdədir. Yunan əsgərlərinin təlimi kimi başa düşülür. Daha doğrusu idmançıların həyat tərzidir. Sincilik fəlsəfəsində qəbul edilmiş həyat tərzi - iradə, yoxsulluq və kimsəsizlik keşişlik xüsusiyyətlərini göstərir. Bununla birlikdə, kinsizliyin tərəfdarları məmnuniyyətin artdığını və qurulmuş quruluşların parçalanmasını gördükləri üçün onu “keşişlik orucu” adlandırmaq mümkün deyil.

Keşişlik e.ə I əsrdən bəri Qnostisizm və Neoplatonizmdən imtina və dünyanı görməzlik fikirlərini rədd edir. Qnostisizm ya üzvlərinə təvazökar fundamentalist bir həyat sürməyi əmr edir, ya da onlara geniş cinsi azadlıqlar verir. Qaranlıq və işığın birliyinə əsaslanan Mani dinində keşişlik bu şəkildədir: Dünyaya çatmaq üçün hər şeydən imtina etməlisən. Mani dinində rahiblər üçün üç qadağa var:

1. Ət və balıq yeyə, içki içə bilməzlər.
2. Öz-özünü cinsi baxımdan təmin etmək, iş və peşənin qadağan edilməsi.
3. Evlənə bilməzlər.

Yunan və Roma mədəniyyətində oruc tutmaq və cinsi həyatdan çəkinmək dini qaydaların bir hissəsi olaraq görülür. Beləliklə, tanrılara təsir göstərə biləcəklərini düşünürlər (bax:Elevsin misteriyaları). Buna görə keşişlik Yunan və Roma mədəniyyətində bu baxımdan tam olaraq qeyd edilə bilməz.

Fəlsəfə məktəblərində bu belədir: Təmizlik, yemək-içmək və davranış üçün bir sıra qaydalar mövcuddur. Namizəd üzvləri bu qaydalara əməl etməyə borcludurlar. Stoa fəlsəfəsi keşişlik anlayışının mərkəzi idi. Ancaq sözün orijinal mənası ehtiras və istəklərdən qurtulmaq üçün daim çalışmaqdır.

Bir çox dünya dinləri keşişliyi bütün cəmiyyətdə mümkün etmək istəyirdi. Bunun üçün bir sıra rahiblər yaratdı. Beləliklə, tövbə etmək üçün müəyyənləşmiş vaxtlarda oruc və ya yas tutulmağa başladnmışdı.

Dünyanın bəyəndiyi bir din olan iudaizm, keşişlik xüsusiyyətlərinə malikdir. Bu, xüsusən müqəddəs mətnin öyrənilməsinə aiddir. Yəhudilər tövbə günü (Yom Kippur) oruc tuturlar.

Yəhudilər üçün oruc ruhani bir hazırlıqdır və ya Allaha bir məsələyə nə qədər ciddi yanaşdıqlarını göstərməkdir. Nasistlər Tövratı öyrənəndə bəzi ehtiyaclarını təxirə saldılar. Məsələn, o vaxtlar şərab içməz və saçlarını kəsdirməzdilər. Bu dövr ömrü boyu və ya müəyyən bir müddət bu şəkildə davam edəcəkdir. Əhdi-Ətiqdə nəsirlilərin sabit bir evinin olmadığı qeyd olunur.

Bəzi rahib xüsusiyyətləri islam həyat tərzində görülür. Keşişlik ərəbcə cihad (müqəddəs müharibə, səy) sözü ilə eyni mənanı daşıyır. Sufilər tərəfindən "kiçik cihad" qavramı, əsl mübarizə hərəkətini özündə cəmləşdirən "böyük cihad" a çevrilir, böyük cihad insanın dünyadakı dünyəvi cazibə müqavimətini göstərə bilməsi üçün bir insanın öz şəxsi impluslarına qarşı mübarizəni və müharibəni hədəf alır.

İslamda keşişlik qruplar şəklində olur. Bu məqsədlə XII əsrdən bəri müxtəlif təriqətlər quruldu. Təriqətə qəbul olunan şəxsə şagird deyilir. Bu şəxslər sufi tərbiyəsinə tabedirlər. Allaha çatmaq üçün hər təriqətin hazırladığı üsullar fərqlidir.

Sufilər gündəlik olaraq zikr edirlər. Allahın adını anarlar. Həmişə axirət üçün çalışırlar. Nəfslərinə qalib gələrlər.

Keşişlik xristianlıqda ən çox yayılmışdı. Bir xristian keşişliyi vardır. Lakin xristianlıqdakı rahib hinduizmdəki kimi deyil. Xristianlıq keşişliklə bağlı müxtəlif ənənələrə sahibdir. Bu ənənələrlə formalaşmışdı. Digər tərəfdən bu ənənələri tənqid edən bir dindir.

Əhdi-Cədiddə ən məşhur rahib Yəhya peyğəmbərdir. Yəhya peyğəmbər və şagirdləri əmlak, iqamətgah və s dən imtina edirlər. Yenə Essenes dini yəhudilərin rahib qrupu idilər və şəxsi əşyalarından imtina etdilər.

İsa özü bir müddət oruc tutdu; ancaq rahib haqqında ümumi bir qayda yaratmadı. Rəqiblərin arasında bəziləri onun dünyəvi duyğularla bir həyat sürdüyünü iddia edirdilər. O, rahibi tənqid etdiyini də açıq şəkildə bildirirdi.

İsa özü də rahib olub. İsa və onun təlimatları Katolik kilsəsindəki rahiblər üçün həyat şərtləri kimi şərh olunur. Bundan əlavə, şəxsi əşyalardan, cinsi həyatdan imtina etmək, bunları şəxsin öz iradəsi ilə etmesi bir qayda kimi sayılır. Yoxsulluq, bakirəlik və itaət kimi protestant məsləhətlər xilas olmaq üçün lazım deyil, lakin, dini bir həyat üçün faydalıdırlar.

Katolik kilsəsindəki keşişlərlə mənəvi və dini mükəmməlliyə nail olmaq istəyənlər üçün bunlar edilməlidir:

• İbadət və düşüncə. Rahiblə əlaqəli dini ədəbiyyat və ya sənət əsərləri də təqdim olunur.
• İncil oxunur.
• Dua edilir
• Birlikdə ibadət edirlər, nəfs tərbiyə edilir və yığıncaqlar keçirilir.
• Müqəddəs mərasimlər keçirilir.

Monastırlarda imtina qaydalarının nisbətən yüngülləşdirilməsi orta əsrlərdə kilsə və icmada yeni rahib hərəkatlarına səbəb oldu. Franciscan Orderinin banisi Francesco, kasıblara kömək etmək üçün kilsə ilə həmrəy olmaq istəyirdi. Bunun üçün uzun müddət kilsə ilə mübarizə aparmalı oldu. Ancaq kilsədən kənarda deviant hərəkətlər meydana gəlmişdi. Digər qruplar dini həyatı dəyişdirməyə çalışdılar (Katarlar və Valdensian kimi yeni dini qruplar meydana gəldi). Rahiblər orta əsrlərdə baş verən bu hadisələrdən çox təsirlənmişdilər. Qəsdən bədənlərinə işgəncə etməyə başlamışdılar.

Cizvit təriqətinin yaradıcısı İqnati Loyola ruhi məşqlər etdirən və qatı keşişlik qaydalarını əks etdirən otuz günlük bir proqram hazırlamışdı. Bu proqram protestantizmin islahatçı hərəkatlarına qarşı yaradılmışdır.

Cümə günü Katolik kilsəsində ət yemək qadağandır. Bu vəziyyət orta əsrlərdən XX əsrə qədər bu şəkildə davam etdi. Cümə günləri şükranlıq üçün katoliklər oruc tuturlar.

Pravoslavlar 40 gün oruc tuturlar. Bu oruc il ərzində kilsə təqviminə görə tənzimlənir. Pravoslavlarda oruc vaxtı qərbdən daha sərtdir. Ət yemək, şərab içmək və yağ istifadə etmək qəti qadağandır. Bu sıx ibadət ilə əlaqədardır.

Pravoslav kilsələrində rahiblik Katolik kilsəsinə bənzəmir. Keşişlər günahları üçün bağışlanmaq məcburiyyətində deyillər. Şəxs rahib təcrübələri və Allahla mənəvi birlik arasında sərbəstdir.

Protestant kilsəsi (Martin Lüter) Katolik kilsəsinin rahiblik üçün uyğun olduğu fikrini rədd etdi.

İsveçrədə (Sürix) islahat hərəkatları Ulriç Zvinqli tərəfindən başladı. İslahat hərəkatları nəticəsində Kalvinizm kimi yeni bir ilahiyyat meydana gəldi. Hər ikisi dünya ləzzətlərini əvvəldən tərk edərək intizamlı bir həyat tərzi keçirdilər, ancaq, keşiş üçün dünyadan tamamilə uzaqlaşma kimi bir şey yoxdur. Bu həyat tərzi Kalvinizm hərəkatını qəbul edənlər tərəfindən qəbul edildi. Məsələn, mühafizəkar protestantlar bunlar arasındadır.

Protestant kilsələrində son dərəcə fikir ayrılıqları vardır. Bəzi protestantlar dünyanı inkar edən və dindar xüsusiyyətlərə sahib olan bir fikri qəbul etdilər. Məsələn, Pietizm bu şəkildə ortaya çıxan bir hərəkətdir. Qerhard Terstigen: "Biz istəyərək imtina edirik bütün boş şeylərdən, bütün dünyəvi zövqlərdən və həzzlərdən".

Pietizmdə sadəcə oruc tutmak ya da evlənməmək önəmli deyil. Dünya zövqlərindən imtina edilməlidir. Musiqi dinləmək, rəqs etmək və hətta gülmək belə düzgün olmayan kimi görülür. Metodistlər qurucusu Con Ueslinin dövründə təbliğçilər üçün həftədə iki dəfə oruc tutardılar. Hətta digərlərinə də məsləhət görərdilər. Keşiş Maks Veber monxood anlayışını belə şərh etmişdir: "Dünyəvi keşişlik” protestantizm hesabına modernləşdirilmişdi. İnsan mədəniyyəti bundan müntəzəm olaraq təsirlənmiş və dəyişmişdi. Beləliklə, həm müasir, həm də mühafizəkar kapitalizmdə müvəffəqiyyət imtina və fədakarlıq mükafatı kimi qəbul edilir. Beləliklə, bir inanc və din həyatı bir-biri ilə yan-yana davam edərkən aydın şəkildə müstəqil olur və hətta zamanla bir-birindən fərqlənir. Buna görə də bugünkü həyat tərzində tərk edilən şeylərin bir çoxunu keşişlik kimi başa düşmək olar. Bununla birlikdə anoreksiya sinirozu, sağlamlıq və ya vegetarianlıq üçün oruc tutma halları keşişliyə qismən və ya bütövlükdə ziddir.

"Rahib həyat yaşamaq" ifadəsi hər şeydən çəkilmək, tək yaşamaq üçün türk dilində istifadə olunmuşdur. Rahiblər təkcə xristianlıqda deyil, hər dində vardır.