Keçmiş Yuqoslaviya Beynəlxalq Cinayət Tribunalı

BMT Baş Katibinin S/25704 hesabatı, o cümlədən BMT Təhlükəsizlik Şurasının 827 saylı qətnaməsi ilə təsdiq edilmiş Beynəlxalq Tribunalın təklif olunan Əsasnaməsi

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının 22 fevral 1993-cü il tarixli 808 saylı qətnaməsi ilə "1991-ci ildən keçmiş Yuqoslaviya ərazisində beynəlxalq humanitar hüququn ciddi şəkildə pozulmasına görə məsuliyyət daşıyan şəxslərin təqibi üçün beynəlxalq tribunalın yaradılması" qərara alındı və Baş katib "konkret təkliflər və uyğun olduğu halda ... üzv dövlətlərin bununla bağlı irəli sürdüyü fikirlər nəzərə alınaraq müvafiq alternativləri də daxil olmaqla, bu məsələnin bütün aspektləri üzrə hesabatı Şuraya baxılmaq üçün...” təqdim etməyə çağırıldı.[6]

Məhkəmənin yaradılması daha əvvəl Almaniyanın xarici işlər naziri Klaus Kinkel tərəfindən təklif edilmişdi.[7]

25 may 1993-cü il tarixli 827 saylı qətnamə ilə Baş katibin S/25704 nömrəli hesabatı təsdiq edildi və ona əlavə edilən Beynəlxalq Tribunalın Nizamnaməsi qəbul olundu; beləliklə də rəsmi olaraq KYBCT yaradıldı.

1993-cü ildə KYBCT öz daxili infrastrukturunu qurdu. 17 dövlət ilə azadlıqdan məhrum etmə cəzalarının icrası üçün KYBCT müqavilə imzalamışdı.[8]

Qurulduğu ilk ildə tribunal məhkəmə orqanı kimi mövcudluğuna zəmin hazırladı. Belə ki, tribunal prosessual qaydalar və sübutlar, habelə həbs qaydaları və müdafiəçinin təyin edilməsi qaydalarını qəbul etməklə öz fəaliyyəti üçün hüquqi baza yaratmışdı. Bu qaydalar birlikdə tribunalın hüquqi yardım sistemini formalaşdırdı. KYBCT Birləşmiş Millətlər Təşkilatının bir hissəsi və cinayət mühakiməsi üzrə ilk beynəlxalq məhkəmə olduğundan, hüquqi infrastrukturun inkişafı kifayət qədər problemli hesab olunurdu. Bununla belə, artıq fəaliyyətinin ikinci ilində KYBCT-nin ilk hakimləri məhkəmə prosesləri üçün bütün qaydaları tərtib etmiş və qəbul etmişdilər.[9]

1994–1995-ci illərdə Haaqadakı Aeqon Sığorta Binasında (o vaxt hələ Aeqon tərəfindən qismən istifadə olunurdu) KYBCT-nin ofisləri,[10] yenə Haaqada yerləşən Sxeveningen bölgəsində isə tribunalın həbsxanaları quruldu. KYBCT həmin illərdə bir çox işçini işə götürmüşdü. Buna görə də 1994-cü ilin iyul ayına qədər prokurorluğun araşdırmalara başlamaq üçün kifayət qədər işçi heyəti var idi. 1994-cü ilin noyabrına qədər ilk ittiham aktları məhkəməyə təqdim edilərək təsdiq olundu. 1995-ci ildə KYBCT-nin dünyanın hər nöqtəsindən 200-dən çox işçi heyəti var idi.

Tribunalın binasının yandan görüntüsü

1994-cü ildə Bosniya serblərindən əsir düşərgəsinin komandiri Draqan Nikoliçə qarşı ilk ittiham aktı çıxarıldı. Bunun ardınca 13 fevral 1995-ci ildə iki ittiham aktı qəbul edildi; bu sənədlər müsəlman və xorvat mülki məhbuslara qarşı vəhşilik törətməkdə ittiham olunan 21 Bosniya serbindən ibarət qrupa qarşı çıxarılmışdı. Keçmiş Yuqoslaviyada müharibənin davam etməsinə və şiddətlənməsinə baxmayaraq, KYBCT prokurorları belə bir vaxtda beynəlxalq məhkəmənin uğurla fəaliyyətdə ola biləcəyini göstərdilər. Lakin həmin dövrdə heç bir təqsirləndirilən şəxs həbs olunmamışdı.[11]

Məhkəmə 46 nəfərə qarşı 8 ittiham aktını təsdiqləmiş və həbs qərarı çıxarmışdı. Tribunalda ilk mühakimə olunan isə Bosniyalı serb müttəhim Duşko Tadiç idi. Tadiç Bosniya-Hersoqovinanın Priedor bölgəsində törətdiyi iddia edilən hərəkətlərinə (xüsusən də Omarska, Trnopolye və Keraterm həbs düşərgələrində etdiyi hərəkətlərə) görə 1994-cü ildə Almaniya polisi tərəfindən Münhendə həbs edilmişdi. O, KYBCT-nin Məhkəmə Palatasında ilk dəfə 26 aprel 1995-ci ildə çıxış etmiş və ittiham aktında göstərilən bütün ittihamları rədd etmişdi.[12]

1995-ci ilin iyunundan 1996-cı ilin iyununa qədər ümumilikdə 33 şəxsə qarşı 10 ictimai ittiham təsdiq olunmuşdu. Yeni ittiham olunan şəxslərdən altısı tribunalın təcridxanasına köçürülmüşdü. Duşko Tadiçdən başqa, 1996-cı ilin iyun ayına qədər tribunal Tixomir Blaşkiç, Drajen Erdemoviç, Zeynil Delaliç,[13] Zdravko Muçiç,[14] Esad Lanco və Hazim Deliçin də həbs olunması barədə qərar qəbul etmişdi. Erdemoviç tribunal qarşısında təqsirini etiraf edən ilk şəxs oldu. 1995–1996-cı illərdə KYBCT bir neçə məhbusla bağlı müxtəlif işləri icraata qəbul etsə də, onlar heç vaxt məhkəmə araşdırması mərhələsinə çatmamışdı.

Tribunal 1997-2004-cü illərdə 161 şəxsə qarşı ittiham irəli sürmüş və onlarla bağlı prosesi aşağıdakı şəkildə yekunlaşdırmışdı:[15][16] 111 nəfərin mühakiməsi KYBCT tərəfindən tamamlanmışdı. 21 nəfərə tribunal tərəfindən bəraət verilmiş, onlardan 18-i barəsində bəraət qüvvədə qalmışdı. 1 nəfər barəsində KYBCT tərəfindən bəraət qərarı qəbul edilsə də, Mexanizm tərəfindən apellyasiya şikayəti əsasında bir maddə üzrə məhkum olunmuşdu. Digər 2 nəfərə isə KYBCT tərəfindən ilkin olaraq bəraət verilmiş, lakin prokurorluğun uğurlu müraciətindən sonra bəraət hökmləri ləğv olunmuş və Mexanizm tərəfindən yenidən cinayət işi açılmışdı.

90 nəfər KYBCT tərəfindən təqsirli bilinərək cəzalandırılmışdı. Onlardan 87-si 14 ölkəyə verilmiş və həmin ölkələrdə cəzalarının qalan hissəsini çəkmiş və ya məhkum olunduqdan sonra dünyasını dəyişmişdi; belə ki, 87 nəfərdən 20-si hələ də cəzasını çəkməkdədir, 58 nəfər cəzasını çəkib bitirmişdir, 9-u isə cəzasını başa vurarkən və ya məhkum olunduqdan sonra köçürülməsini gözləyərkən dünyasını dəyişmişdir.

13 nəfərin işi baxılmaq üçün aşağıdakı ölkələrin məhkəmələrinə göndərilib: 10 nəfərin işinə Bosniya və Herseqovina, 2 nəfərin Xorvatiya, 1 nəfərin işinə isə Serbiyada baxılıb. 37 nəfərin işinə məhkəmədə baxılmazdan öncə xitam verilib; belə ki, onlardan 20 təqsirləndirilən şəxsə qarşı irəli sürülmüş ittiham geri götürülmüş, 17 nəfər isə iş məhkəmə prosesinə ötürülməzdən əvvəl və ya sonra vəfat etmişdi.

İttiham olunanlar arasında sıravi əsgərlərdən tutmuş generallara və polis rəislərindən baş nazirlərə qədər müxtəlif kateqoriyadan şəxslər var idi. Slobodan Miloşeviç müharibə cinayətlərində ittiham olunan ilk dövlət başçısı olub.[17] Digər yuxarı vəzifəli təqsirləndirilən şəxslərə Kraina Serbiya Respublikasının keçmiş prezidenti Milan Babiç, Kosovonun keçmiş Baş naziri Ramuş Haradinay, Serb Respublikasının keçmiş prezidenti Radovan Karaciç, Serb Respublikasının ordusunun keçmiş komandiri Ratko Mladiç və Xorvatiya ordusunun keçmiş generalı Ante Qotovina daxil idi.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası 2003-cü ilin avqustunda 1503, 2004-cü ilin martında isə 1534 saylı qətnamələr qəbul etdi. Hər iki sənəd həm KYBCT-də, həm də digər beynəlxalq tribunal olan RBCT-də 2010-cu ilə qədər bütün işlərin tamamlanmasını tələb edirdi.

Təhlükəsizlik Şurası 2010-cu ilin dekabrında 1966 saylı qətnaməni qəbul etdi. Bu sənəd Cinayət Məhkəmələri üçün Beynəlxalq Qalıq Mexanizminin (Mexanizm) təsis olunmasını və həm KYBCT, həm də RBCT öz mandatlarını ləğv etdikdən sonra onların qalan funksiyalarını tədricən Mexanizmə təhvil verməyi nəzərdə tuturdu. Təhlükəsizlik Şurası tribunalı, bağlanması və öhdəliklərinin Mexanizmə ötürülməsinə hazırlaşmaq üçün, 31 dekabr 2014-cü il tarixinədək işini başa çatdırmağa çağırmışdı.[5]

2011-ci ilin may ayında dərc edilmiş Tamamlama Strategiyası Hesabatında KYBCT, məhkəməsinin 2014-cü ildə başa çatacağı gözlənilən Radovan Karaciç və həmin ərəfədə hələ də azadlıqda olan və həmin ilin sonuna qədər həbs olunmayan Ratko Mladiç istisna olmaqla, bütün məhkəmə proseslərini 2012-ci ilin sonunadək, bütün apellyasiya şikayətlərini isə 2015-ci ilə qədər tamamlamağı hədəflədiyini bildirdi.[18]

Mexanizmin KYBCT üzrə qurumu 1 iyul 2013-cü ildə fəaliyyətə başlamışdır. BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən qəbul edilmiş Keçid Razılaşmalarına əsasən, KYBCT Karaciç, Mladiç və Haciç də daxil olmaqla, bütün mühüm birinci instansiya məhkəmə proseslərini keçirməli və başa çatdırmalı idi. KYBCT, həmçinin 1 iyul 2013-cü il tarixinədək hökm və ya hökmdən şikayət bildirişi verilmiş bütün apellyasiya prosedurlarını aparmalı və bitirməli idi.

KYBCT-nin birinci instansiyada tamamlanmalı olan son məhkəməsi 22 noyabr 2017-ci ildə məhkum edilmiş Ratko Mladiçin işi idi.[19] KYBCT tərəfindən baxılmalı olan son iş isə 29 noyabr 2017-ci ildə hökmləri qüvvədə saxlanılan altı nəfəri əhatə edən apellyasiya məhkəməsi oldu.[20]

Prokuror cinayətlərin araşdırılmasına, sübutların toplanmasına və təqiblərə cavabdeh olmaqla prokurorluğun rəhbəri idi.[22] Prokuror BMT Baş katibinin təqdimatı əsasında BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən təyin edilirdi.[23]

Sonuncu prokuror Serj Brammerts olmuşdur. Əvvəlki prokurorlar isə Venesuelalı Ramon Eskovar Salom (1993-1994), Cənubi Afrikadan Riçard Qoldstoun (1994-1996), Kanadadan Luiza Arbur (1996-1999) və İsveçrədən Karla Del Ponte (1999–2007) olmuşdurlar. Onlardan yalnız Ramon Eskovar Salom heç vaxt prokurorluğun rəhbəri vəzifəsini tutmamışdır. Riçard Qoldstoun, Luiza Arbur və Karla Del Ponte eyni zamanda 2003-cü ilə qədər Ruanda Beynəlxalq Cinayət Tribunalının prokuroru vəzifəsində çalışıblar. Avstraliyalı Qraham Blevitt 1994-2004-cü illərdə prokurorun müavini vəzifəsində çalışıb. Beynəlxalq Keçid Ədaləti Mərkəzinin prezidenti Devid Tolbert də 2004-cü ildə KYBCT prokurorunun müavini təyin edilib.[24]

Palatalar hakimləri və onların köməkçilərini əhatə edirdi. Tribunal üç Məhkəmə Palatasını və bir Apellyasiya Palatasını idarə edirdi. Tribunalın sədri həm də Apellyasiya Palatasının hakimi idi.

Məhkəmənin ləğvi zamanı tribunalda xidmət edən yeddi daimi hakim və bir ad hoc hakim var idi.[25][26] Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv olan 52 ölkədən ümumilikdə 86 hakim Tribunala təyin edilmişdi. Həmin hakimlərdən 51-i daimi hakim, 36-sı ad litem hakim, biri isə ad hoc hakim olub.