Karmina Burana (kantata)

1934 – cü ildə Orf Carmina Burana əsərinin İohann Andreas Şmeller tərəfindən 1847 – ci ildə yazılmış mətni ilə rastlaşır. Latın və yunan dillərini öyrənən gənc tələbə Maykl Hofmann Orfa "Carmina Burana" toplusuna daxil olan 24 şeirdən hissələri əsərin librettosu üçün seçməyə yardım etmiş və onlardan böyük hissəsi latın dilində, bir hissəsi isə alman dili və qədim Provansal dilində olmuşdur. Seçim geniş mövzu rəngarəngliyini əhatə etməklə XIII əsrdə məşhur olan, XXI əsrdə isə daha çox şans və zənginlik, həyatın keçici təbiəti, Baharın qayıtmasının gətirdiyi əyləncə və zövq, içkinin təhlükəliyi, acgözlülük, qumarbazlıq və şəhvət kimi mövzulardan ibarət idi.

Carmina Burana əlyazmasından Çərxi-fələk təsviri olan səhifə

Carmina Burana ilk dəfə 8 iyun, 1937 – ci ildə Frankfurtda, Frankfurt Opera Teatrı tərəfindən (rəhbər: Bertil Vetzelberq, xor Sisilensor, səhnələşdirmə Oskar Volterlin, kostyumlar Oskar Volterlin) ifa edilmişdir. Premyeranın böyük və parlaq uğurundan sonra Orff əsərin yayımlayıcısı olan Skott Müzikə yazırdı: "Mənim yazdığım və sənin yayımladığın hər şey, təəssüf ki, məhv olacaq. Carmina Burana ilə mənim toplanmış əsərlərim başlayır."[1]

Premyeradan sonra, əsər, Almaniyanın müxtəlif bölgələrində dəfələrlə səhnələşdirilmişdir. Nasist rejimi əvvəlcə əsərdəki bəzi şeirlərin erotik məzmunlu olmasına mənfi reaksiya vermiş,[2] lakin sonradan əsərin səhnələşdirilməsinə icazə vermişdir. Əsər həmin dövrdə Almaniyada bəstələnmiş ən məşhur musiqi əsəri olmuşdur.[3] Əsərin məşhurluğu İkinci Dünya Müharibəsindən sonra daha da artmış, 1960 – cı illərdən Carmina Burana dünya klassik musiqi irsinin məşhur nümunəsi kimi təqdim edilməyə başlanmışdır.

Aleks Ross yazırdı ki, "musiqi özü üzərinə heç bir günah götürmədən məşhurlaşmışdı. Onun hissələri yüzlərlə filmlərdə və televiziya əsərlərində istifadə olunmuş və insanlar tərəfindən sevilərək qəbul edilmişdir. Bu isə onun şeytani məzmun daşımadığını sübut edir."[4]

Sonrakı dövrdə Orff əsərin yayımlayıcısına yazdığı məktubda fikirlərini aydın şəkildə izah edərək qeyd edir ki, əsərin "O Fortuna" hissəsinin pop mədəniyətdə istifadəsi və əsərin klassik musiqi konsertlərində səsləndirilməsi, səsyazmalarını nəzərə aldıqda heç bir əsəri bu qədər məşhurlaşmamışdır. ABŞ – da Carmina Burana XX əsr musiqisinin ən məşhur əsərlərindən biri kimi tanınmışdır.

Helmut Jürgünsin 1959-cu il səhnə tərtibatı, Münhen.

2009-cu ildə Ulm səhnələşdirilməsi.

2009-cu ildə Ulm səhnələşdirilməsi.

2009-cu ildə Ulm səhnələşdirilməsi.

Carmina Burana ümumilikdə iyirmi beş kiçik hissədən ibarət beş böyük hissə şəklində düzənlənmişdir. Orff musiqi parçalarını bir – birinə bağlamaq üçün bütün səhnələrdə "attacca"dan istifadə etmişdir. Kompozisiyanın strukturunun əsasında Çərxi – Fələyin fırlanması ideyası dayanır.

Çərxi – Fələyin təsviri "Burana Codex"in birinci səhifəsində meydana çıxır və bu zaman onun ətrafında dörd ifadə yazılır:

"Regnabo, Regno, Regnavi, Sum sine regno" (Mən hökmdar olacam, Mən hökmdaram, Mən hökmdar idim, Mən krallıqsızam).

Səhnələrin hər birində və bəzən də yalnız hansısa parçada Çərxi – Fələk fırlanır, əyləncə və şadlıq aclığa, ümid isə kədərə çevirilir. "O Fortuna" Şmellerin dəstində ilk şeirdir, Orffun kontatasında isə halqanı tamamlayan, mövzunu açan və bağlayan hissədir.

Orff yaratdığı, musiqi, hərəkət və nitqin ayrılmaz şəkildə birləşdiyi dramatik məzmunu "Theatrum Mundi" adlandırmışdır. Bebkuk yazır ki, "Orffun artistik formulu hər səhnədə musiqi ilə sərhədlənir və hərəkətlərlə bağlanır. Carmina Burananın müasir səhnələşdirmələrində Orffun xüsusi planlamasından başqa digər hissələr qısaldılmışdır." Hər halda Carmina Burana konsert zallarında rəqs, xareoqrafiya, vizual dizayn və digər səhnə elementləri ilə birlikdə bir kontata kimi təqdim olunur.

Orffun tərzi nitqi yönləndirmək arzusunu göstərir. Carmina Buranada qısa və ya genişlənməyən klassik duyğu və ploifoniya diqqət çəkici bir şəkildə birləşdirilmişdir. Carmina Buranada "The New York Times"dan Enn Pauers kimi[5] bir çox musiqi tənqidçilərinin də qeyd etdiyi kimi harmonik qarışıqlıqdan kənar durmağa çalışılmışdır.

Orff bu əsəri yazarkən son İntibah və erkən Barokko dövrünün sənətkarları Uilyam Börd və Klaudio Monteverdidən təsirlənmişdir.[6] Lakin bir zamanlar Orffun Carmina Burananın musiqisini nevmatik melodiyalardan təsirlənərək yazması haqqında yanlış fikir yayılmışdır; halbuki "Carmina Codex"in melodiyalarının əksəri nevma ilə daha da zənginləşdirilmiş olsa da, demək olar ki, onlardan heç biri Orfun Carmina Burana əsərini yazması zamanı deşifrə edilməmişdi və Orff əsərinin melodik modelini düzənləyərkən onlardan istifadə etməmişdir.[7][8]

Orffun yaradıcılığındakı parlaq orkestrasiya Stravinski yaradıcılığı ilə fərqi göstərir. Lakin Orffun musiqisi Stravinskinin erkən yaradıcılıq nümunələrindən olan Les noces (Toy) əsərini xatırladır. Orffun istifadə etdiyi ritm, musiqidə tez – tez istifadə edilən elementlərdən biri olmaqla Stravinskinin istifadə etdiyi ritmlə üst-üstə düşür.

Bütünlükdə, Orffun əsəri açıq şəkildə daha sadə və ritmik səslənir, ölçü bir epizoddan digərinə keçərkən dəyişir. Bölümlərdə ritmik tezlik tam şəkildə olduğu halda, ölçü qəfildən beşdən yeddiyə və ya dördə dəyişir. Bu ritmik sabitlik ölçü dəyişikliyi ilə kombinasiyada yaddaqalan hiss – daha çox tez – tez itirilərn qarışıq ritmik hissə təəssüratı yaradır.

Əsərdəki ariyaların bəziləri çox zil səs üçün yazıldığından ifaçılar üçün çətinlik yaradır: məsələn solo tenor ariya, "Olim lacus colueram" personajın xarakterini aydın ifadə etmək üçün (burada, yanan qu quşu) yalnız tam falset səslə ifa edilə bilər. Bariton ariyalarda isə yüksək notlara o qədər də tez – tez toxunulmur, "Dies nox et omnia" ariyasının bir hissəsi isə falset səslə də ifa oluna bilir və bu baxımdan repertuardakı yeganə nümunədi. Eyni zamanda solo soprano aria "Dulcissime" həddən artıq yüksək notları ilə diqqət çəkir. Orff bu ariyanı lirik soprano səs üçün yazmışdır.

Carmina Burana geniş orkestr, xor və solistlərin ifası üçün yazılmışdır:

• Taxta nəfəs alətləri: 3 fleyta (ikinci və üçüncü pikkolo ilə birgə), 3 qoboy (üçüncü ingilis rojoku ilə birgə), 3 klarnet B-flat və A (ikinci balaca klarnet, üçüncü bas klarnetlə birgə), 2 faqot, və kontrafaqot
• Metal nəfəs alətləri: 4 valtorna F, 3 truba B-flat və C, 3 trombon (2 tenor, 1 bass) və tuba
• Dilli musiqi alətləri: 2 pianino və çelesta
• Zərb alətləri: litavra, 2 kiçik baraban, böyük baraban, üçbucaq, tava, ratçet, kastanetlər, dəf, zınqırovlar, qonq, boru zınqırovlar, 3 taxtalı zınqırovlar, ksilofon
• Simli musiqi alətləri: I və II skripkalar, altlar, violonçel və kontrabas
• Səslər: Xorlarla birgə (kiçik və böyük) SATB, kişi xoru, solo soprano, solo tenor, solo bariton, 2 bass

1956 – cı ildə Orffun düzənləməsi Vilhelm Killmeyer tərəfindən qısaldılmış, qısaldılmış versiyada solistlərin ifası xorun, uşaq xoru, iki piano və altı percussion (timpani + 5) ilə sıxışdırılmış və bu qısaldılmaya Orff özü icazə vermişdi.

Nəfəs alətləri üçün ayarlanma ifaçıların və orkestrın işini yüngülləşdirmək istəyən Xuan Visente Mas Kuiles (d. 1921) tərəfindən həyata keçirilmişdir. Onun ayarlaması ilə əsər Yugen Korporonun rəhbərlik etdiyi Şimali Texas nəfəs alətləri orkestrının ifasında lentə alınmışdır. Bu ayarlamada orijinal xor, zərb alətləri və piano partiyaları saxlanmışdır.[9]

Con Krans tərəfindən konsert qrupunun ifası üçün hazırlanmış versiyada xorun ifası əsərdən çıxarılmışdır.

• Eugen Jochum, Deutsche Oper Berlin və Gundula Janowitz, Gerhard Stolze, və Dietrich Fischer-Dieskau ilə birgə 1967 – ci ildə Berlinin "Ufa-Studio"sunda əsəri lentə almış və 1968 – ci ildə əsər satışa çıxarılmışdır (Deutsche Grammophon). Bu səsyazma Karl Orffun özü tərəfindən bəyənilmiş, 1995 – ci ildə BBC Radio 3 tərəfindən incələnmişdir.
• Filarmoniya Orkestrı və Xoru ilə birgə Rikkardo Muti, Arlin Oucer, Con van Kesteren və Conatan Samers tərəfindən əsər 1979 – cu ildə lentə alınmış (EMI) və bu səsyazma BBC Radio 3 tərəfindən top üçlüyə daxil edilmişdir.
• Növbəti səsyazma Müqəddəs Luis Simfonik Orkestrı və xoru, Leonard Saltkinin ifası ilə həyata keçirilmiş, BBC Radio 3 – ün top üçlüyünə daxil edilmişdir. 1984 – cü ildə Ceyms Levinin rəhbərliyi Çikaqo Simfonik Orkestrı və xoru Cyun Anderson, Filipp Krek və Bern Ueykllə birgə növbəti səsyazma (Deutsche Grammophon) gerçəkləşdirilmişdir. Bu versiya 1987 – ci ildə Ən Yaxşı Xor İfası nominasiyasında Qremmi mükafatına layiq görülmüşdür.
• Kristian Tayilmannın rəhbərliyi ilə Deutsche Oper Berlin və Knabenchor Berlin orkestrı və xorunun ifasında yazılmış növbəti versiya 2003 – cü ildə Deutsche Grammophon GmbH tərəfindən Hamburqda satışa çıxarılmışdır.
• Çarlz Dutoitin rəhbərlik etdiyi Monreal Simfonik Orkestrı və Müqəddəs Lourens Xorunun ifasında əsər 1997 – ci ildə lentə alınmışdır.

• Babcock, Jonathan. "Carl Orff's Carmina Burana: A Fresh Approach to the Work's Performance Practice". Choral Journal 45, no. 11 (May 2006): 26–40.
• Fassone, Alberto: "Carl Orff", in: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, London: Macmillan 2001.
• Kater, Michael H.: "Carl Orff: Man of Legend". Composers of the Nazi Era: Eight Portraits. New York: Oxford University Press, 2000, 111–143. ISBN 0-19-509924-9
• Orff, Carl. Carl Orff und sein Werk: Dokumentation. Tutzing: Schneider, 1975–1983. ISBN 3-7952-0154-3
• Steinberg, Michael. "Carl Orff: Carmina Burana". Choral Masterworks: A Listener's Guide. Oxford: Oxford University Press, 2005, 230–242.
• Taruskin, Richard: The Oxford History of Western Music. Vol. 4 "The Early Twentieth Century". Oxford: Oxford University Press, 2005, 754–765.

• Carmina Burana Web Carmina Burana kontatası haqqında sayt
• Orffun libretto üçün istifadə etdiyi mətn orijinal və ingilis dilinə tərcümə olunmuş versiyalarda
• Carmina Burana tam şəkildə MIDI formatda