Karl Adolf Gellerup

Həmvətəni Henrik Pontoppidanla 1917-ci ildə ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatını bölüşən Karl Gellerup lüteran keşişi ailəsində doğulmuşdu. Üç yaşında atasını itirdiyindən ana qohumu, ruhani, teoloq və şair Yuhans Fibigerin evində böyümüş, onun nüfuz və təsirini öz üzərində hiss etmişdi. Yaradıcılığa məktəb illərində başlamışdı. 17 yaşında ikən antik ədəbiyyatın təsiri altında "Afrikalı Stsipion" və "Armini" dramlarını yazmışdı. Lakin sonralar bəlli səbəblərdən bu ilk qələm təcrübələrinin çapı haqqında düşünməmişdi.

Təhsilini Kopenhagen universitetinin ilahiyyat fakültəsində almışdı. Burada ilk dəfə Darvin təlimi və Georq Brandesin radikal ədəbiyyat nəzəriyyələri ilə tanış olmuşdu. Nəticədə dinə inamı sarsılmış və ilahiyyat fakültəsini bitirsə də (1878) universiteti ateist kimi tərk etmişdi. Fikri inkişafında alman ədəbi-fəlsəfi fikrinin Höte, Kant, Şiller kimi nümayəndələri müstəsna rol oynamışdı.

Universiteti bitirən il Epiqon təxəllüsü ilə çap etdirdiyi kiçik "İdealist" romanı ilk mətbu əsəri idi. Avtobioqrafik səciyyəli "Almanların tələbəsi" romanında (1882) Gellerup öz timsalında dini inancla bağlı böhran yaşayan gəncin həyatını təsvir etmişdi. Yazıçının xanımı alman idi. O özü də germanofil kimi tanınırdı. Odur ki, soldan və sağdan tənqidlərə məruz qalırdı. Nəticədə 1892-ci ildə Gellerup əvvəllər bir müddət yaşadığı Drezdenə köçmüş, alman kimi naturallaşmış və doğma Danimarka dilindən imtina edərək bir sıra əsərlərini "həqiqi özünüifadə vasitəsi" adlandırdığı alman dilində qələmə almışdı.

Yazıçının Danimarka həyatından və cəmiyyətindən uzaqlaşması əslində 80-ci illərin ortalarından başlamışdı. O, Georq Brandesin radikal ədəbi hərəkatı ilə əlaqələrini kəsmiş, antik ədəbiyyat ənənələrini və alman klassisizmini çağdaş naturalizmdən daha üstün tutduğunu açıq şəkildə bəyan etmişdi.

"Brunxild" mənzum dramı (1884) və "Tamir" (1886) poeması ilə Gellerup ölkəsinin tanınmış ədəbi simaları arasında öz yerini tutmuşdu. Bu əsərlərinə görə Danimarka hökuməti ona ömürlük təqaüd təyin etmişdi.

XIX əsrin 90-cı illərində Gellerup yunan faciəsi ənənələrindən uzaqlaşaraq İbsen ədəbi məktəbinə — mövcud reallıqların təsvir edən əsərlərə üz tutmuşdu. Məktəb müəlliminin cavabsız məhəbbəti və intiharı haqqındakı "Qerman Bandel" (1891), dağ kəndindən olan sevgililərin faciəsindən bəhs edən "Vutorn" (1893), hökumət məmurunun riyakarlığından söz açan "Əlahəzrət" (1895) pyesləri müəllifin uğurlu realist əsərləri sırasına daxildir. Gellerup 90-cı illərdə yazdığı "Keşiş Mors" (1894) və "Dəyirman" (1896) romanlarının mövzusunu Danimarka həyatından götürsə də, onları artıq alman ədəbiyyatı nümunələri sayırdı.

Karl Adolf Gellerupun Drezdendə yaşadığı ev — "Villa Baldur"

İki əsrin qovşağında Gellerup Şopenhauerin və Budda təliminin təsiri altına düşmüşdü. Müəllifin "Qurbanlıq alovları" pyesi (1903) Qautama Buddanın həyatından bəhs edirdi. "Kamanitanın zəvvarlığı" (1906) romanında isə Budda dövründə bir hind taciri oğlunun öz ölümü ilə reinkarnasiya mərhələsindən keçərək nirvanaya qovuşması təsvir olunurdu.

Danimarkalı müəlliflər — Gellerup və Pontopiddonun 1917-ci ildə Nobel mükafatı alması onların əsərlərinin bədii məziyyətlərinə, yaxud özlərinin Avropa ədəbiyyatının seçkin nümayəndələri olmalarına deyil, daha çox siyasi mülahizələrə əsaslanırdı. İsveç neytral ölkə kimi qalsa da, onun Almaniyaya yaxınlığı heç kimdə şübhə doğurmurdu. Danimarka, İsveç və Norveç krallarının görüşündə Skandinaviya birliyini daha da möhkəmləndirmək qərara alınmışdı. Ona görə də İsveçin neytral mövqeyini və Danimarka ilə dostluq münasibətlərini bir daha nümayiş etdirmək üçün İsveç Akademiyası qonşu ölkənin iki yazıçısına Nobel mükafatı verməyi qərara almışdı. Gellerup mükafata "poetik yaradıcılığının çoxtərəfliliyinə və yüksək ideallarına görə! layiq bilinmişdi. Əvvəlki illərdəki kimi 1917-ci ildə də müharibəyə görə təqdimat mərasimi keçirilməmişdi.

Karl Adolf Gellerupun Drezdendəki qəbri

Gellerup Nobel mükafatı alan ilk iki danimarkalıdan biri olsa da, bu yazıçının tarixi vətənində heç bir coşqu və entuziazm doğurmamışdı. Çünki onu artıq çoxdan alman yazıçısı, alman ədəbiyyatının nümayəndəsi hesab edirdilər.

Nobel laureatı kimi yalnız iki il yaşayan Gellerup vəfat etdiyi 1919-cu ildə hər cəhətdən yeni olan son əsərini — "Ən müqəddəs heyvan" satirik roman-pamfletini tamamlamışdı. Əsərdə "məşhur heyvanların" – Kleopatranı çalan ilanın, Odisseyin iti Arqosun, Hindistandan müqəddəs inək Visvamitranın, İsa peyğəmbərin uzunqulağının, hökmdar və sərkərdələrin atlarının öləndən sonra bir araya gəlmələri və aralarından "ən müqəddəs heyvanı" seçmək üçün mübahisələri təsvir olunur. Nəticədə Buddanın atı Kantaka bu ada sahib çıxır, lakin nirvanaya qovuşa bilmir.

Karl Adolf Gellerup müasir dövrdə özünün hər iki vətənində — Danimarka və Almaniyada az tanınan yazıçılar sırasına daxildir.

• Vilayət Quliyev. Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatları. Bakı: "Kitab aləmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2009, səh.