Kanada iqtisadiyyatı

Birinci Dünya müharibəsi, şübhəsiz, bir çox digər ölkədə olduğu kimi, Kanada tarixində də əhəmiyyətli bir hadisə idi. Kanada üçün, digər bir çox ölkədə olduğu kimi, ölkənin inkişafında da bir qırılma nöqtəsi işarələmək üçün bu məşhur bir şəkildə qəbul edildi. Kanadanın döyüşlə necə mübarizə etdiyinə dair detalların bir çoxu təsvir olunsa da, ancaq döyüşün Kanada iqtisadiyyatına faydası varmı yoxsa ciddi bir bahalı bir təcrübə olub olmadığı mövzusunda dəqiq bir görüş birliyi yoxdur.Bu tarixi qiymətləndirmədən çox daha açıqlayıcıdır. Az sistematik makroiqtisadi analiz var.Gerçək adambaşına düşən gəlir baxımından Kanadanın döyüşdən və sonrasında şiddətli bir zərbə aldığı açıqdır. Adambaşına düşən real gəlirin döyüş əvvəli səviyyəsini təkrar qazanmaq üçün Kanada iqtisadiyyatını bir neçə il aldı. Ümidimiz, Birinci Dünya Müharibəsinin Kanada üçün nəticələrinin bir şərh və yenidən şərhini təqdim etməkdir. Vəzifə, tək bir məqalədə ələ alına biləcək dərəcədə daha geniş və əhatəlidir. Çatdırılacaq bəzi əhəmiyyətli mövzuların olduğunu düşünürük, ancaq bu məqalənin qəti bir deyim olmaqdan çox,bir araşdırma gündəmi xüsusiyyətində olduğunu anlayırıq. Kanada iqtisadiyyatının döyüşə iştirakı ilə necə başa çıxdığı xüsuslarının bir çoxu daha əvvəlki yazarlar tərəfindən çox yaxşı təyin olunmuşdu.Bu mövcud ədəbiyyatda qərarsız və dəqiq olmayan hallarda mühakimə edici suallar üzərindədir. İqtisadi olaraq, , Kanada iqtisadiyyatına fayda verən və ya zərərli olan döyüş idimi? Bəzi yazarlar, döyüşün Kanadanın sənaye inkişafını təşviq etdiyini iddia etdilər. Digərləri, çox az qazanc olduğunu iddia etdilər. Bəziləri, döyüş dövrüylə birlikdə iqtisadiyyatın uzun müddətli böyümə sürətində bir azalma təsbit etmiş olmasına baxmayaraq, müharibənin iqtisadi bir fəlakət olduğunu bir kimsə iddia etmədi. Bəziləri, döyüşün bir buğda ixracatçısı olaraq Kanadanın genişlənməsinə səbəb olduğunu müdafiə etdi. Digərləri bunun da dezavantajlı bir şəkildə Kanada iqtisadiyyatının buğdadan talehsiz bir asılılıq halına gəldiyini müdafiə edirlər. Bəzi yazıçılara görə isə qazanacaq tək adamlar sənayeçi və kapitalistlərdi.Itirənlərin işçilər və fermerlər, və ya ən azından bəzi fermerlər və dövlət sektoru işçiləri olduğu iddia edilməkdədir. Regional olaraq, mərkəzi Kanadanın qazandığı, Maritimin itirildiyi və qərbi Kanadanın da dezavantajlı olduğu ortaya çıxdığı iddia edilir. Ancaq hər kəs bunu qəbul etmir. Üzə çıxarılması lazım olan çox şey var. Bizim üçün əhəmiyyətli olan məsələ yalnız qarşıdurmanın gerçək illərində daha geniş və uzun müddətli bir perspektivlə Kanada iqtisadiyyatı üzərindəki təsiridir. Müharibə sonrası vəziyyətə uyğunlaşmanı təmin etmək zəruriliyi, Kanadanın müharibə və dünya iqtisadiyyatının ümumi olaraq inkişafı müharibə tərəfindən formasına əsaslandığına dayandı.

Kanadanın müharibə təcrübəsinin bir neçə diqqətə çarpan xüsusiyyəti daha yaxşı sənədləşdirilmiş və bunlar üzərində ümumi bir razılığa varılan mövzular vardır. Əvvəlcə, Kanada iqtisadiyyatı, həddindən artıq gərginlik olmadan müharibə üçün hərəkətə keçməyi bacardı.Əvvəlki yazarlar, müharibənin Kanada iqtisadiyyatını olduqca ağır bir depressiyadan qurtardığı gerçəyinə böyük əhəmiyyət vermişdir. 1914-cü il əvvəlində on beş il ərzində Kanada iqtisadiyyatına istiqamət verən uzun və güclü artım, müharibə baş vermədən bir ildən uzun bir müddət sona çatdı. 1914-cü ilin ortalarında yüksək bir işsizlik nisbəti və həddindən artıq çox tutum vardı. Kanadalılar böyük bir sənaye əsası inşa edirdi, 1913-cü ildə qədər böyük bir dəmir- polad sənayesi vardı. Eyni zamanda, dünyanın qabaqda gələn buğda yetişdirmə bölgələrindən biri olaraq ortaya çıxan Kanada düzənlikləri üzərində böyük bir buğda əraziləri yerləşmişdi. Müharibədə iştirakı ilə Kanadanın səyi savaş üçün ehtiyac duyulan malların istehsalını artırmaq, qida maddələri, partlayıcılar və topçu güllələri kimi bir neçə elementin istehsalına yönlənmişdi. Kanadada əhəmiyyətsiz miqdarda kiçik bir hərbi təsis və əvvəldən var olan sursat sənayesi yox idi. Çox sayda kişiyə tez müraciət edildi və onları döyüşmək üçün İngilislərə göndərdilər. Tüfənglər, pulemyotlar, topçu parçaları və digər sursat parçaları İngiltərə tərəfindən təmin edildi. İngilis İmperatorluğunun bir ünsürü olan Kanada, Britaniyanın elan etdiyi və Kanada Ekspedisiya Qüvvələrinin İngilis ordusunun bir parçası olduğu zaman, avtomatik olaraq döyüşə başladı. Silah sənayesində Kanada sənayesi, böyük nisbətdə topçu dövrlərinə və kimyəvi patlayıcıların istehsalına görə istehsala başladı.Kanada iqtisadiyyatının müharibə zamanı genişlənməsi, qida maddələri (başqa hər hansı bir şeydən çox buğdayla yanaşı mal əti, donuz əti və pendir), topçu güllələri, partlayıcılar və dəmirsiz metallar üzərində sıxlaşan bir ixracatla müşahidə olunurdu. Bunlar iqtisadiyyatın asanca istehsal edə biləcəyi şeylər idi. Milli gəlir artmış, ancaq artım az qala tamamilə ixrac edilən məhsullardan meydana gəlirdi. Müharibənin maliyyələşdirilməsi daha çətin oldu. Bu artan vergi tutma yolu ilə edilir və az qala tamamilə borclanılaraq əldə edilirdi. Bu baxımdan Kanada, qatılan digər ölkələrin çoxundan fərqli deyildi, ancaq Kanada üçün çətinlik ehtimalla daha qatıydı. Kanada hökuməti (federal hökumət), vergi gəlirlərinin 90%-inin spirtli içkilər və tütün kimi bir neçə maddə üzərindəki gömrük tariflərində və istehlak vergilərindən gəldiyindən olduqca primitiv bir gəlir quruluşuna sahib idi. Bu baxımdan Kanada da digər bəzi ölkələrdən çox fərqli deyildi. Müharibə epidemiyası ilə idxal 26% nisbətində düşdüyündən tarif gəlirlərində böyük bir eniş reallaşdı. Müharibədən əvvəl Kanadanın tarixi olaraq fövqəladə bir sərmayə girişi ilə maliyyə edilən böyük bir beynəlxalq ticarət kəsiri var idi. Müharibə baş verdiyində sərmayə girişi düşdü və onunla birlikdə idxal axışı oldu. Yeni gəlir mənbələri tapıldı. Tarif dərəcələri artırılmış, yeni istehlak vergiləri tətbiq olunmuş, "çox qazanclı" vergi tətbiq olunmağa başlanmış və sonda şəxsi gəlir vergisi çıxardılmışdır. Nəticədə, bunlar dövlət gəlirlərinə yalnız mülayim bir şəkildə əlavə etdi. Kanada hökuməti, borc istiqamətində bir müraciətdə tapılmadı.Problem, London sərmayə bazarına daxilolmanın kəsilməsi və Kanada hökumətinin Nyu-Yorkda borc mövzusunda heç bir təcrübəsinin olmamasıydı. Başlanğıcda İngilis hökuməti ehtiyac duyduğu fondları inkişaf etdirdi, ancaq 1915-ci ilin ortalarında İngilislər maliyyələrini Kanadadakı xarici ölkələr tərəfindən edilən xərclərdə məhdudlaşdırdı. Eyni zamanda İngilislər, Kanadada sursat və qida maddələri almaq üçün İmperatorluq Sursat Heyətini (IMB) qurdu. Rəsmi olaraq İngilis hökumətinin bir qolu olan bu agentlik, Kanada hökumətindən böyük bir borc almaq məcburiyyətində qaldı. Müharibə ərzində Kanada, Böyük Britaniya üçün əhəmiyyətli bir borc verən ölkəyə çevrildi. Kanada hökuməti əsasən qənaət üçün daxili bazara dönərək yenilik etmək məcburiyyətində qaldı. İlk üç təhvil ixracı nisbətən az sayda abunə tərəfindən edildi ancaq noyabr 1917-ci ildə təhvil kütləsi bazarı quruldu. Oktyabr 1918-ci ildə, bir milyondan çox adam abunə oldu.Kanada hökuməti borc vermələrində müharibə xərclərinin maliyyələşdirilməsini edərkən, pul vahidi artırılmasına da müraciət etdi. Bu, standart hekayənin yaxşı sənədləşdirilmiş bir parçası olmuşdur. Müharibənin başlanğıcında Kanada, qızıl medal bağını tərk edərək Dominionda qanuni tender elan etdiyini açıqladı. Daha sonra notasiya sayını artırmaq üçün böyük addımlar atdı. Maliyyə Qanununa uyğun olaraq, banklar, hökumətin qiymətli kağızlar girovuyla əlaqədar Dominion qeydlərinin avansını əldə etmək istədiklərindən, bunu ehtiyatlarına əlavə edə bilərdilər. Pul ərzi, bankların borc vermə tətbiqlərində nə sıxlıqla etdikləriylə məhdud olmaq üzrə təsirli bir müraciət etməklə təyin olundu. Nəticə olaraq, qiymət səviyyəsi Kanadada artdı ancaq bu vəziyyət, müharibəyə qatılan digər ölkələrlə eyni xəttdə deyildi. Kanadada, başqa yerlərdə olduğu kimi, müharibənin sonunda qiymət səviyyəsi yüksəlməyə davam etdi və 1920-ci ilin qiymətləri 1913-ci il ilə müqayisə edilə bilər. 1913 = 100 ilə, Kanada istehlakçı qiymətləri indeksi 1920-ci ildə 189-da dayandı.Birinci Dünya müharibəsində Kanada iqtisadiyyatı haqqında yaxşı bilinən xüsuslar və yaxşı sənədləşdirilmiş olanlar üçün bir çox şey var, lakin anlaşılmazlıq içində olan və ya göz ardı edilən mövzular nələrdir?

Birinci Dünya Müharibəsinin Kanada iqtisadiyyatı üzərindəki ümumi təsirləri haqqında çox az razılaşma olduğu görülür. Bəzi yazarlar, Kanadanın ümumi olaraq fayda təmin etdiyi təəssüratını verir. Digərləri, Kanadadakı təcrübələri bir talehsizlik olaraq görərkən, digərləri ümumi bir mühakiməyə varmamaqla birlikdə, yalnız bu məqalənin bir əvvəlki hissəsində verilən detalları əlaqələndirirlər. Ümumi tarixçilər, ixracatın sürətlə artdığını vurğulayır və müharibənin Kanada istehsal sənayesini inkişaf etdirdiyini iddia edən optimist bir şəkil çəkmə meylindədirlər. Tarixçilərin coşğusu, qismən I Dünya Müharibəsinin Kanadanın siyasi və konstitusiya inkişafında əhəmiyyətli bir müsbət addım olaraq düşünülür olduğu siyasi qiymətləndirmələrdən gətirilir.Digər tarixçilər müharibənin nəticələrindən daha az müsbət təsirlənirlər. Bothwell, Drummond İngilislərin, müharibə iqtisadiyyatının sənaye genişləməsini dəstəklədiyini, ancaq müharibə sonrasında Kanada iqtisadiyyatının durğunluğa girdiyini və depressiyaya girdiyini vurğulayır. Kənd məhsulların ixracatındakı böyük artıma diqqət çəkirlər. Thompson, müharibənin Qərbi Kanadada buğda istehsalında böyük bir artıma səbəb olduğunu iddia edir, ancaq bu vəziyyət dezavantajlı bir inkişaf idi və artan gəlirləri əkinçilərə belə də fayda vermədi. Xərclər və genişləmə onları zərərli ferma tətbiqlərini mənimsəməsinə səbəb oldu. Bu arqument bir çox yazar tərəfindən göstərilmişdir. Daha spesifik olaraq iqtisadi tarixçilər bir çox şərh gətirməmişdir. İndiyə qədər bizə tam miqyaslı bir kəmiyyət analizi vermədilər. Deyilən ən əhəmiyyətli şey, I. Dünya Müharibəsi müzakirələrinin çox incə olmasıdır. On illərdir Kanadada uca olan Easterbrook və Aitken kitabları, Birinci Dünya müharibəsi haqqında çox az şey izah edir və onu əsas olaraq müvəqqəti bir ixracat artımı olaraq görür. Onların fikirinə görə, əsas olaraq Kanada iqtisadiyyatının müharibə əvvəli uzun illər müvəffəqiyyətlə təqib etdiyi inkişaf yolu boyunca davam etməsinə icazə verildi. İqtisadi tarixçilərin iqtisadiyyata fayda təmin edən, ancaq qeyd-şərtlər ehtiva edən bu cür bir xüsusiyyəti xarakterik görünür. Norrie, Owram və Emery tərəfindən indiki vaxtda məşhur olan dərs kitabı, müharibə əsnasında yazılan xəbərdaredici təsirləri vurğulayarkən, bu faydaların əksəriyyətlə keçici olduğuna işarə edir.Onlar digər müəlliflər tərəfindən iddia edilən, həm müsbət həm də mənfi ola biləcək uzun müddətli təsirləri şübhəylə gözdən keçirirlər.Yazarlar, iş dünyası və sənayenin böyük qazanclar əldə etdiyini gördülər və bəzi əkinçilərin və bəzi işçilərin qazanmış ola biləcəyini qəbul edərkən, xalqın böyük əksəriyyətinin dezavantajlı olduğunu iddia etdilər. Sonrakı yazarlar da əksəriyyətlə eyni mövzunu qəbul etdilər. Nominal əmək haqqı artımlarının həyat xərclərinin artımla aşındığı düşünülürdü. Qərbi Kanadadakı kəndlilərin qiymətlərin yüksəlilməsi ilə xərcləri də artdı. Bundan əlavə, daha yüksək qiymətlərin onların daha çox borclanmalarına və istehsal imkanlarını artdırmalarına səbəb olduğu iddia edildi. Digər müəlliflər əsas qazanc məsələsini, müharibə və müharibədən sonra Kanada iqtisadiyyatının inkişafında əhəmiyyətli bir qırılma olub-olmadığı mövzusunda bir yük yaradır və ya bir fayda üzərində olub-olmadığına toxunur. Bir səbəblə və ya başqa bir çox yazar bunun belə olduğunu düşünürdü. Bu, 1913-cü və ya 1914-cü illərdə dünya iqtisadiyyatında təməl bir dəyişmə nöqtəsi olaraq qəbul edilən beynəlxalq bir ədəbiyyat ilə tutarlıdır. Kanada üçün məsələ müasir zaman ardıcıllığı analizi praktikası arasında bir müzakirə mövzusu halına gəldi.

Müharibənin Kanada iqtisadiyyatı üzərindəki təsirinin qiymətləndirilməsində yaxşı bir başlanğıc nöqtəsi, adambaşı ÜDM-un gerçəkdə nə olduğunu qeyd edir. İqtisadiyyatın hamısı maddi varlıq ilə əlaqədardır .Adambaşına düşən ÜDM, sahib olduğumuz ən yaxşı göstəricidir. Əvvəlki yazarlar bu dəlillərə sistematik olaraq baxmamışdır. Ən təəccüblü xüsusiyyət, Kanadanın müharibə əvvəli səviyyəsinə geri dönməsindəki uzun zaman müddətidir.1925-ci ilə qədər Kanada iqtisadiyyatı 1913-cü ildəki yerinə geri döndü.Kanadada gəlir səviyyəsi 1913-cü ildə ABŞ səviyyəsində 84%-ə yüksəldi. Bu təəccüblü bir qazanc oldu.Çünki bu ABŞ-nin sənayeləşmə və böyüməsindəki dünya liderlərindən biri olduğu bir dövrdə meydana gəldi. 1925-ci ildə Kanada gəliri,1870-ci illə müqayisədə 70%-ə qədər gerilədi. Birinci Dünya müharibəsindən sonra Kanada, ABŞ-də qazandığı bütün qazanclarını itirmişdi. İngiltərəylə müqayisədə 1913-cü ilə qədər Kanadada adambaşına düşən gəlir, İngiltərə səviyyəsinin 90%-ə çatdı. 1925-ci ildə 84% gerilədi. Adambaşına düşən gəlirin əslində nə olduğuna və müharibə əvvəli səviyyəyə geri dönmək üçün nə qədər zaman itirdiyinə baxıldığında, I Dünya Müharibəsi və ondan sonra Kanadanın başlıca ölkələrin hər hansı birinə nisbətən başda olduğu görülür.Fransa və Belçika 1922-ci ilə qədər 1913-cü il səviyyələrini aşdı. Avstraliya 1923-ci ilə qədər müharibədən əvvəlki səviyyəsinə geri döndü. Adambaşına düşən gəlir 1918 və 1919-cu ildə 1913-cü il səviyyəsinin 107%-nə yüksəldi və 1913 səviyyəsinə geri döndü.İngiltərə, 1924-cü ildə yalnız 1913-cü il səviyyəsinə geri döndü ancaq Kanadadakı gəlir bu qədər aşağı deyildi. Müharibənin dəyişdirdiyi şərtlərin çətinləşməsi, onun birbaşa inkişafı idi. Bir çox yazarın qəbul etdiyi kimi, yalnız dünya iqtisadiyyatının dəyişmiş olması deyil, daxili olaraq, Kanadanın müharibəyə verdiyi cavab, çətin illərin təməlini qoydu və müharibədən əvvəlki səviyyəyə yavaş bir şəkildə geri döndü. Müharibə, bu ölkə üçün çox bahalı idi. Kanada 1914-cü ildə iqtisadi olaraq böhranlı vəziyyətdə müharibəyə girmişdi. Adambaşına düşən gəlir 1913-cü ildə 9%-ə düşdü (ABŞ-də olduğu kimi). Bundan sonra Kanada, müharibə səylərinin güclü tələblərinə cavab verdiyində, gəlir artaraq 1917-ci ildə 1913-cü səviyyəsinin 108%-nə çatdı. Bu gəlir artımının böyük bir qismi, buğda və buğda unu ixracatındakı böyük artımla və həmçinin mal əti, donuz əti və pendir və s. hesabına oldu. 1915-ci ildə bu ixracat artımının tək başına ÜDM artımından bir az daha çox olduğu görülür. Müharibə illəri ərzində iqtisadiyyatın digər hissələri genişləndikcə bu nisbət azaldı, ancaq 1917-ci ildə ixracatın artım sürəti hələ də ÜDM-dakı artımın 59%-ni meydana gətirdi və az sayda göstərilən ümumi ixracatdakı artım mallarının artım nisbəti hələ də 72% olaraq reallaşdı. Bu səbəbdən, Kanadanın gəliri, müharibənin ilk üç ilində yüksəldi, çünki Kanadalılar bir neçə məhsulun ixracatını artıra bilmişdilər.Kanada İngiltərəni təmin edirdi.İngilislərə müharibə öncəsi yemək tədarükü üzrə mal ixrac edirdi.Danimarka və Hollandiya kimi vuruşmayan ölkələr Almaniyanı təmin edirdilər. İxracat milli gəlirə müsbət töhfəsini verdi.Bəs idxalata nə oldu? 1915-ci ildən sonra idxal təkrar yüksəldi və 1917-ci ildə 1913-cü il səviyyəsinin üzərinə çıxaraq yalnız bir sonrakı il təkrar düşdü. Müharibə illərindəki idxaldakı artım, böyük nisbətdə kömür, qalay, xam neft, xam pambıq və sadəcə "hərbi məhsullar" (1917-ci ildə 13,6%-nə yüksəldi) olaraq təyin olunan bir kateqoriyasından ibarət idi.Kanada üçün, 1917-ci ildə adambaşına düşən gəlir 1918-ə qədər gerilədi və ondan sonra bu eniş aşağı olaraq qaldı. Kanada müharibədən sonra, müharibə və onun istehsal şərtlərindən xilas olub, problemli olduğu ortaya çıxan sülh zaman şərtlərinə geri döndü. O zaman Kanada çox zəif inkişaf etdi. 1921-ci ildə, müharibədən sonra inflyasiyanın bir neçə ilini özündə əks etdirən əhəmiyyətli bir böhran yaşandı. Kanada, 1913-ci ildəki səviyyəsini 1925-ci ildə qazandı və 1925-ci ilə gəlindiyində ABŞ, 1913-cü ildə olduğu yerindən nisbətlə 19% daha çox bir nisbətdə yüksəldi. Fransa, 1921-ci ildə eniş yaşadı, ancaq ertəsi il göstəricisi 1913-cü ildəki səviyyəsindən yüksəldi.Belçika 1918-ci ildə düşən aşağı səviyyədən yüksəlişə keçdi. Avstraliyada adambaşına düşən gəlir müharibə ərzində və 1920 ci ilə qədər düşmüşdü, ancaq geri dönüş 1922-ci ildə başladı və 1923-cü ilə gəlindiyində Avstraliya 1913-cü il səviyyəsinə geri döndü və 1925-cü ilə qədər iqtisadiyyatı 8% artdı. İngiltərə savaşında istehsal, adambaşına düşən gəliri müharibə ərzində yüksəltdi. 1919-cu ildə sülh, gəlir enişi gətirdi və İngiltərədə yavaş yaxşılaşma oldu. Yalnız 1924-cü ildə 1913 səviyyəsini geri qazandı, ancaq 1925-ci ilə gəlindiyində bu 5% daha yüksək idi. Sual oluna bilər,1918-ci ildə, müharibəyə girən Avropa ölkələri üçün xüsusilə pis bir şey idi ancaq gəlir ABŞ-də və ya İngiltərədə düşmədi. O halda niyə müharibə sonundan əvvəl gəlir Kanadada düşdü? 1918-ci ilə gəlindiyində, Kanada sənayesi onsuz sursat istehsalını geri çəkirdi. İnşaat fəaliyyətlərində də bir eniş var idi. Müharibəylə əlaqədar layihələrin yaradılması, müharibənin həqiqətən sona çatmasından bir neçə ay əvvəl sönürdü. Ayrıca, nəqliyyat sektorunda ÜDM–da diqqətə çarpan bir eniş yaşandı.Ancaq böyük dəyişmə əkinçilik üzrə idi. Buğda ixracatı 1918-ci ildə azaldı. Bunun kiçik bir qismi, un ixracatı isə yüksək qaldı .İkisi birlikdə buğda və buğda unu ixracatı 57% düşdü.Bu milli iqtisadiyyatda böyük bir rəqəm idi. Buğda və un ixracatı dəyərindəki eniş, ÜDM-dakıi ümumi enişdən 27% daha çox olmuşdur. Bununla birlikdə, buğda ixracatındaki düşmə və 1918-ci ildəki ÜDM-nın düşməsi, müharibə təcrübəsindən miras qalan problemlərlə başa çıxmağa başlamasıyla birlikdə,həmçinin Kanada iqtisadiyyatının önümüzdəki illərdəki mübarizələrinin başlanğıcı idi.1913-1925 dövrü ərzində Kanada iqtisadiyyatında meydana gələn dəyişiklikləri daha ətraflı bir şəkildə qiymətləndirmək üçün, Kanada ÜDM-dakı dəyişmə qaynaqlarının araşdırılmasına keçirik. Üç dövrdən hər birində iqtisadiyyatın genişlənən və azalan sektorlarını təsbit edirik. Periodik dövr, adambaşına düşən ÜDM dəyişmə modelinə əsaslanır. 1913-cü ildən 1917-cü ilə, daha sonra1917-ci ildən 1921-ci ilə və 1921-ci ildən 1925-ci ilə qədər olan dövrdə yaşanan geri dönüşə baxırıq. Bu, əsasən Urquhartın milli gəlir məlumatlarının komponentlərində edilən bir işdir. Daha əvvəl heç edilməmişdir və Kanada iqtisadiyyatına nələr olduğunu göstərməkdə kömək etməlidir.

Bu bölüm ətraflı və açıqlayıcıdır. Birinci Dünya müharibəsində Kanada haqqında edilmiş daha əvvəlki yazı, seçici, olduqca qısa və maliyyə müzakirələri xaric olmaqla, kəmiyyət-dəlil təmin etməmişdi. Artıq mövcud milli gəlirin ətraflı komponentləri ilə bu dəlil iqtisadiyyatın necə dəyişdiyinə daha ətraflı bir dünyagörüşü gətirmək üçün istifadə edilə bilər. Bu tapşırığın ardında yatan təməl sual,müharibənin bitməsindən sonra Kanada iqtisadiyyatının çox yavaş olduğunu anlamaqdırAşağıdakı prosedur, sektorun əlavə dəyəri və bəzi hallarda alt sektor əsasında üç dövrün hər birindəki dəyişməyə baxmaqdır. Sübut ortaq bir formata sahib hesabatlarda təqdim olunur.İqtisadiyyata nə olduğu əslində buğda və sursatların mövzusu idi.

1913-cü ildən 1917-ci il müharibə sonuna qədər, ÜDM 50,6 % yüksəldi. Bunun daha böyük bir qismi, müharibədəki digər iştirakçıların çoxunun etdiyi kimi Kanadadakı milli gəlirin 31%-lik artımıyla, qiymət səviyyəsinin yüksəlməsinə bağlı idi, ancaq 1917-ci ildə real gəlir 1913-cü ildəkindən bir az daha yüksək idi. Adambaşına düşən artım 8% oldu. Daha əvvəl də ifadə edildiyi kimi, müharibənin bitimindən əvvəl milli gəlir onsuz da düşməyə başlamışdı və 1918-ci ildə adambaşı gəlir 1913-cü il səviyyəsinə geri döndü. Müharibə, Kanada iqtisadiyyatının genişlənməsinə gətirib çıxardı. Bununla birlikdə, genişləmə çox düzənsiz idi. Həqiqətən böyük açılımlar üç sektorda reallaşdı: federal hökumət (çaşdırıcı deyil), kənd təsərrüfatı və istehsal. Bu üç sektor ÜDM-nin ümumi genişləməsinin 80%-ini meydana gətirir. Federal hökumət, 1917-ci ildə hərbi ödənişlərin miqdarından az daha böyük bir miqdarda böyüdü. Onsuz da daha əvvəl ifadə edildiyi kimi, yarım milyon əsgər xaricində, Kanadanın müharibə səyinə böyük qatqısı qida maddələri və sursat ixracı formasında gəldi. Bu, kənd təsərrüfatı və istehsal sektorlarının diqqətə çarpan genişlənməsində görülür. Qaynaqlar, xüsusilə inşaatdan geri çəkildi. Kanada, müharibədən əvvəl bir sərmayə investisiya artımı keçirmişdi və xüsusilə dəmir yolları və şəhər infrastrukturu kimi çox sayda inşaata qarışmışdı. Çaşdırıcı olan şey, sıx polad sursat daşınmasıyla birlikdə, nəqliyyat sektorunun az qala heç genişləndirilməməsidir. Kənd istehsaldakı artım ön planda olan dəyişmələrdən biri idi və buna diqqətlə baxılması lazımdır, çünki tam olaraq bunun nə olduğu mövzusunda bəzi səhv mənalar var. Məhsullardan yalnız mal-qara və pendirin əhəmiyyətli artımları meydana gəldi.Satılan və ya kəsilən donuz sayları da düşdü. Birinci Dünya Müharibəsi zamanı fermerlər, daha çox istehsal etdiklərinin deyil, məhsullarının qiymətlərinin yüksəlməsinə görə artan gəlirləri əldə etdilər. Bir çox yazar, almanlar tərəfindən edilən şərhi belə təkrarladı: "Tarla bitkiləri ərazisi 1913-ci ildə 35 milyonkən 1919-cu ildə 53 milyona yüksəldi. Bu artım 1913-cü il əvvəlindəki iyirmi il ərzində yaşananlara bərabər idi. Preri vilayətlərində buğda altı ildə 80% artdı." Bu , müharibəyə təəccüblü bir cavab kimi gəldi. Digər tərəfdən, 1917-ci ildə satıla bilən buğda sayı 1913-cü ildəkindən daha çox deyildi. Qazanc 1913-cü ildə yaşananlara müqayisə edildiyində 70%-ə qədər çıxdı. Qazanc əhəmiyyətli ölçüdə düşdü; Ancaq qiymətlər, istehsaldakı enişi nizamlamaq üçün çox yüksəldi. Əgər 1913-ci ildə buğdanın qiyməti Preri bölgəsində 67,6 sent idisə, buğdanın ferma qiyməti 1917-ci ildə 201,9 sentə qalxdı.Prerilər üçün Birinci Dünya müharibəsinin nəticəsində, əsas məhsulların qiymətinin iki qatına çıxması şəklində diqqət çəkici bir eniş oldu. Kanadanın qərbindəki taxıl məhsullarının əkilməsi, 1913-1919-cu illəri arasında 57% olmaqla,müharibə illərində həqiqətən artdı.Kanadaya edilən köçün ən yüksək səviyyəsi 1913-cü ildədir. Bu köçkünlərin bir çoxu Kanadanın qərb düzənliklərindəki fermerlərdir. Kanadanın qərbindəki əkinçilik ərazilərindəki ən böyük artım müharibənin başlamasıyla davam etdi.Buğda səmərəsi, 1915-ci ildə 26 hektardan 1919-cu ildəda 9.3 hektara düşüb eniş göstərir.Bununla birlikdə, depressiya əsnasında səmərə yenə düşdü. Bu dövrdə ferma böyüklüyü əhəmiyyətli nisbətdə böyümüşdür. Preri fermaları başlanğıcda 160 akr ərazi şəklində paylandı. Texnologiya və iqlim göz önünə alındığında, bu ən uyğun böyüklükdəydi. 4 at və standart bir avadanlıq rəngarəngliyinə sahib olan tək bir ferma ailəsi 320 akr əkinçilik sahəsini asanca idarə edə bilərdi. Bu səbəblə fermerlər sahib olduqları məhsulları genişləndirməyə həvəsli idi. Ferma ərazilərinin Dominionun quru siyasətinə uyğun olaraq paylanması göz önünə alındığında, əksər fermer böyük ehtimalla, təsərrüfat evlərinə bitişik 160 akr əraziyə sahib idi. Orta ferma böyüklüyü 1911-ci ildə 289 akrdan 1921-ci ildə 344 akra qədər 19% artdı. Ancaq, 1911-ci il ilə 1921-ci il arasında 37.000 ferma olub,(əksəri 160 akr ərazidə) artım oldu. 1911-ci ildə 200 akr olan 109.346 ferma və 200 akrdan böyük 89.857 ferma vardı. 1911-1921-ci illər arasında orta ferma böyüklüyü 344 akr, ferma sayı 200 akr və daha böyük olan fermaların sayı 60.726 olaraq artdı. 1911-ci ildə 200 akrdan böyük, orta 458 akr olan 89.857 ferma, 1921-ci ildə orta hesabla 588 akr əraziyə sahib olmalı idi. Bu, 1911-1921 arasındakı böyük fermaların böyüklüyündəki 29%-lik bir artım idi.Preri buğda iqtisadiyyatı üçün uzun müddətli əkinçilik tətbiqini gətirmək üçün müxtəlif qaydalara ehtiyac duyuldu. Fermerlər yerlərinin böyüklüyünü artırmaq məcburiyyətində idi. Taxıl yetişdirilməsi üçün çox təhlükəli bir iqlimə sahib bölgədəki yerlərin olduğunu öyrənmək məcburiyyətində qaldılar.Qarışıq kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı üçün ixracat gəlirləri əhəmiyyətli dərəcədə artdı. Ən əhəmiyyətlisi, mal əti ixracatı doqquz qat artdı. Donuz ixracatının artdığının bilinməsinə baxmayaraq, ABŞ-dən donuz əti idxalı, heç olmadığı qədər sürətli bir nisbətdə artdı. Donuz əti idxalı 1913-cü ildə önəmsiz idi, ancaq donuz ixracatının dəyərinin 1917-ci ildə zirvəyə çıxması ilə bu rəqəm 30% oldu.Fermerlər Kanada əhalisinin böyük bir hissəsini təşkil edirdi.Müharibənin ilk üç ili ərzində kənd təsərrüfatı,Kanada iqtisadiyyatının tək sektoru deyildi. İstehsalat sektoru da böyüdü və ÜDM artımına əkinçilik qədər yardımda tapıldı.İstehsalın üç alt sektorunda ən böyük təsiri təmin edən qazanımlar vardı. Bunlar qida istehsalı, dəmir-polad məhsulları və kimyəvi məhsullar idi. Qida istehsalının genişlənməsi, ixracat üçün un dəyirmançılığının artdığını böyük ölçüdə əks etdirir. Müharibədən əvvəl Kanadanın çox kiçik bir kimya sənayesi var idi. Kiçik bir döşəmədən başlamaq üzrə böyük bir kimyəvi partlayıcı sənayesi inkişaf etdirildi. Sursat və digər hərbi vəsaitlər istehsal etmək üçün "milli fabriklər" quruldu.İstehsalat sektorundakı ən böyük artım dəmir polad sənayesində reallaşdı. Bu, əsas dəmir və poladdan, bir çox növ maşına qədər hər şeyi əhatə edən böyük, holdinq bir sənayesi idi. Kanadalılar sıx olaraq bir məhsul sinfinə yönəldilər.Bu sahə 1917-ci ildə zirvəyə çatan, ümumi ixracat gəlirinin 25%-ni meydana gətirən, ölkənin qabaqda gələn bir ixracatı halına gəldi. Kanada polad sənayesi kəskin bir şəkildə inkişaf etdi.Bu müddətdə, polad sənayesi istehsal gücünü iki qatına çıxardı. Müharibədən qazanılan digər istehsal sektorları əlvan metal əritmə və rəfinə etmə (mis, nikel, sink) idi, ancaq bu sahə nisbətən kiçik bir sənaye olaraq qaldı. Yüksək tariflərlə təmin edilib artan qoruma və İngiltərədən edilən idxalatın qopması, Kanadanın əsas tekstil sənayesinin genişlənməsinə icazə verdi, ancaq bu yenə də ümumi istehsal genişlənməsində nisbətən mülayim bir ünsür idi. Kağız istehsalı böyük ölçüdə genişləndi.Təməl olaraq, müharibənin istehsal üzərindəki təsiri böyük idi,bu ancaq bir neçə istehsal xəttində sıxlaşdı. Kanadalı firmalar, daha uzun müddətli faydalar əldə etdikləri geniş məhsul qazancı üçün müqavilə bağlamadılar. Məsələn, inkişaf etməkdə olan Kanada motorlu nəqliyyat vasitəsi sənayesi çox az təşviq aldı. Bunun yerinə, daha böyük firmalardan biri olan “Russell Motor Car” şirkəti, Kanadadakı bir araya gətirilmiş olan topçu güllələri üçün sığortaları etməyə çalışmaq üzrə səy göstərdi. İngilislərin Kanada istehsal sənayesi olaraq adlandırdıqları, müharibədən çox az qazandı.