Kəngərli süvariləri

Kəngərlilər erkən dönəmdən mövcud olmuş türk tayfalarından biridirlər. Onlar Səfəvi dövründə də aktiv şəkildə fəaliyyət göstərmiş, əsas Qızılbaş tayfalarından biri olan Ustaclıların bir tirəsini təşkil etmişdirlər. Hal-hazırda onların varisləri əsasən İranın Qum və Vərəmin bölgələrində, Cənubi Azərbaycanda və başda NAxçıvan olmaqla Şimali Azərbaycanda yaşamaqdadırlar.[7] Naxçıvan xanları bu tayfaya mənsub olmuşdurlar.[8]

1787-ci ildə Kəngərli tayfasından olan süvarilərə arxalanan Kəlbəli xan saray çevrilişi nəticəsində hakimiyyətə gəldi. O, qısa müddət sonra Naxçıvan xanı kimi köçəri tayfaları və elləri özünə tabe edib tam hakimiyyət qurdu.[9]

Rus imperiya ordusunun tərkibində olan Kəngərli süvariləri 1828-ci ildə 1828-1829-cu illər Rusiya-Türkiyə müharibəsi zamanı yaradılmışdır.[3] Ona polkovnik Ehsan Xan Naxçıvan komandanlıq edirdi. Kəngərli süvarilərinin forması köynəkdən, parçadan və ya keçədən (qış üçün) tünd göy rəngli dik yaxalıqdan, hörüklə işlənmiş beşmetdən, baş geyimi kimi tikilmiş hündür uclu papaq (qış üçün) və üzərində yaşıl rəngli parça səkkizguşəli ulduzdan ibarət idi. Döyüş və ya səfər vəziyyətində çəkmələrdən istifadə edilsə də, sülh şəraitində dolamadan istifadə edilməkdə idi. Bəylər apolet taxır, onların köməkçiləri olan naiblər və vəkillər də əsgərlərdən, nökərlərdən fərqləndirilirdi. Nökərlərin[lower-alpha 1] yaxasında xüsusi işarə olurdu. Qış vaxtında hər bir kəs yapıncıdan istifadə edirdi. Silah olaraq isə tüfəng, tapanca və xəncər mövcud idi.^{[mənbə göstərin]}

Naxçıvanın Kəngərli tayfasının ağsaqqallarının məsləhətləşməsi ilə iki yüz Kəngərli süvarisi General Parkeçivə yardım üçün göndərildi. Süvarilərə döyüşdə kor xanın oğlu, rus ordusunun kapitanı Fərəculla bəy komandanlıq edirdi. Onun köməkçisi Kəngərli bəylərindən olan kapitan Zeynalabdin Soltan Hacı İsa Soltan oğlu idi. Mehdi ağa Kəlbəli xan oğlu da yüzbaşılar siyahısında idi. Ümumiyyətlə, silah tuta bilən bütün Kəngərli bəyləri bu birlikdə xidmət etməkdə idi.[11]

1829-cu ilin bütün yürüşü boyunca Kəngərli süvariləri əsasən konsolidasiya edilmiş kazak alayının tərkibində fəaliyyət göstərmiş və müstəqil bir hissə kimi yalnız 18-20 sentyabr tarixlərində podpolkovnik knyaz M.Z.Arqutinski-Dolqorukinin dəstəsinin Oltu ekspedisiyasında iştirak etmişdir. Oltu qalasının mühasirəsində və onun sonradan atəşə tutulması, qala qarnizonunun təslim olmasına səbəb oldu. Dəstənin avanqardında olan Kəngərli süvariləri Milli-Düz döyüşündə də fərqləndilər.[12] 1829-cu il döyüşlərində fərqləndiklərinə görə bütün Zaqafqaziya müsəlman süvari alayları, o cümlədən Kəngərli süvariləri 1830-cu il oktyabrın 26-da xatirə bayraqları ilə təltif olundular. I Nikolayın əmrinə əsasən, Kəngərli süvarilərinə göstərdikləri şücaətə görə fəxri bayraq verilmiş, onun yaşıl parçasında Dövlət Gerbi və I Nikolayın monoqramı təsvir edilmişdir.[1] Azərbaycan Tarixi Muzeyinin yeni tarix fondunda Kəngərli süvari dəstəsinin bir dəstəsinə məxsus bayraq var.[3] Araşdırmalar göstərir ki, Kəngərli süvarilərinin bayrağı Qafqaz qubernatoru - feldmarşal knyaz Mixail Semenoviç Vorontsovun (1782-1856) şəxsi rəhbərliyi ilə Ehsan xanın sarayına daşınıb.[2]

23 aprel 1845-ci il tarixli rəsmi məktubda Ehsan xanın rəsmi müraciəti əks olunmuşdur. Növbəti gün 44 nömrəli məktubla bölgə rəhbərinə bildirilirdi ki, inzibati mərkəzdə saxlanılan fəxri bayrağın Ehsan xanın sarayına köçürülməsi Knyaz Qaqarinə tapşırılmışdır. Qaqarin bu zaman İranda rəsmi səfərdə idi. Məktubun son cümləsində Ehsan xana "mənim məktubumu və hədiyyəmi verib, hörmətimi göstəri" deyə qeyd edilmişdi.[2] Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanının adıçəkilən qvardiya polkovniki knyaz Qaqarinə 25 aprel tarixli 498 saylı məktubu da maraqlıdır: [2]

Ən mərhəmətli hökmdarın Kəngərli tayfasına təqdim etdiyi fəxri bayraq. hazırda Naxçıvan rayon idarəsində saxlanılır. Müsəlman qoşunlarının yürüş atanı general-mayor Ehsan Xan bu bayrağı öz sarayına çatdırmağı xahiş edir. Ona görə də İrandan qayıdan kimi bu bayrağı təntənəli şəkildə Ehsan xanın sarayına çatdırın. Mərasim daşınması başa çatdıqdan sonra mənə xəbər verin.

Bayraq Ehsan xanın sarayına təntənəli təhvil verildikdən sonra sonuncu Qafqaz qubernatoru M.S.Vorontsova təşəkkür məktubu yazdı ki, bu da sənədlər arasında saxlanılır. Məktubda ona göstərilən etimada, hədiyyələrə və Kəngərli süvarilərinə məxsus bayrağın sarayında saxlanmasına icazə verdiyinə görə minnətdarlıq ifadə edilir. Bu məktub 1845-ci il iyunun 1-də Naxçıvanda yazılmış və Ehsan xanın şəxsi möhürü və imzası ilə təsdiq edilmişdir. Bu gün Kəngərli süvarilərinin döyüş və fəxri bayraqları Bakıdakı muzeyin “Yeni və müasir tarix” fondunda saxlanılır. Kəngərli süvarilərinin döyüş bayrağı (No 458) rus ordusunun digər müsəlman süvari alaylarının bayraqlarından kətanın yaşıl rəngi və bəzi elementləri ilə fərqlənir. Dördbucaqlı ipək bayraq 134x128 sm ölçüdə və sinəsində boz qalxan və pəncələrində top lülələri olan qartalın bir qədər sxematik təsvirini əks etdirir. Bayraq dirəyi qara rəngdədir. Digər müsəlman alaylarının bayraqlarından fərqli olaraq burada ərəbcə “Yaxşılıq yaxşılıqla mükafatlandırılır. Ədalətli sultan Allahın yer üzündəki kölgəsidir. Əl-Murad Kəngərli” yazısı lentdə deyil, birbaşa bayrağın özündə əks olunub. Qeyd edək ki, bu Murad Naxçıvan xanı, I Kəlbalanın ulu babasıdır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu bayrağın simvolika elementlərinin əksəriyyəti Kəngərli tayfasına aiddir. Kəngərli Süvarisinin fəxri bayrağı yaşıl rəngdədir, ölçüləri 158x140 sm, qoşa ipək parçadan hazırlanmışdır. Mərkəzdə ağ fonda qızılı çələnglə əhatə olunmuş ikibaşlı qartal təsviri verilmişdir. Üst ucu sarı, alt və qotazlar digər alayın şərəf plakatları ilə eynidir. Bu, Ehsan xanın sarayına daşınan bayrağın surətidir. Rusiyalı tarixçi Oleq Kuznetsovun sözlərinə görə, fəxri bayraq Sankt-Peterburqun hərbi muzeyində saxlanılır.[2]

Kəngərli süvarilərinə verilən ali nizamnamədə deyilirdi:

Bizim Kəngərli süvarilərimizə,

Osmanlı Babi Alisinə qarşı 1828-1829-cu illər müharibəsində Kəngərli süvariləri tərəfindən göstərilən mükəmməl cəsarət, örnək igidlik və davamlı çalışqanlıq onlara xüsusi təvəccühümüzü qazandırmış, bunun xatirəsinə onlara burada bildirilən fəxri bayrağı ən səmimi hisslərimizlə təqdim edirik. Monarxın kəngərli süvarilərini təşkil edən xalqın səadəqitinə və layaqətinə göstərilən münasibətin bir işarəsi olaraq Naxçıvanda yerli hökumət yerində tutulmasını əmr etdiyimiz bu süvari birliyinin imperiyamıza düşmən xalqlara qarşı yenidən silahlanması lazım olarsa, müəyyən edilən sancaq süvarilərlə birlikdə səfərdə olacaqdır. Kəngərli süvarilərinə qarşı imperatorluq mərhəmətimiz və xoşniyyətimiz davam edəcəkdir.

- Nikolay

1830-cu illərdə 350 süvaridən ibarət birlik döyüşə hazır vəziyyətdə saxlanılırdı və ordunun saxlanması üçün ləğv edilmiş Naxçıvan xanlığı ərazisindən 8400 rubl yığılırdı. Kəngərlilər Əlahiddə Qafqaz Korpusunun tərkibində daimi olaraq hərbi xidmətdə olan yeganə icma idi. 1837-ci ildə Ehsan xanın qardaşı Fərəculla bəyin başçılıq etdiyi yüzlərlə kəngərli süvarisi dünyanın sonunun gəlməsi ilə bağlı söhbətlər aparan Molla Məmməd Sadığı həbs etdi.[13] 5 oktyabr 1837-ci ildə, Qafqaza səyahət zamanı Rusiya imperatoru I Nikolay Kəngərli süvarilərini seyr etdi və onları "müqayisəolunmaz" adlandırdı.[1] Azərbaycanlı tarixçi Fərhad Nağdəliyev hesab edir ki, Nikolay Kəngərli süvarilərinin mükəmməlliyini gördükdən sonra konvoyunda Azərbaycan əsilzadə ailələrinin nümayəndələrindən ibarət olan bir müsəlman dəstəsi yaratmağı əmr etmişdir.[6] A. H. Benckendorff tərəfindən yazılan I Nikolayın hekayəsindən:[14]

Vadiyə enərək qarşımda döyüşə düzülmüş, uniforma geyinmiş, gözəl atlı Kəngərlinin misilsiz süvarilərini gördüm; onun rəisi Ehsan xan tələsik yanıma gəlib rusca, elə bil nizami qoşunlarımızın zabiti kimi xəbər verdi. Bu yoldaşlarla məşhur Eçmiədzin monastırına qədər getdim, monastrın qarşısında erməni patriarxı Yohannes məni at belində qarşıladı...Monastırdan çıxanda... Oradan məni İrəvana müşayiət edən Kəngərli süvarilərinə baxış keçirdim.

1850-ci ildə əvvəllər hərbi idarəyə tabe olan Kəngərli süvari dəstəsi mülki rəhbərliyə verildi və Naxçıvan qəzasında polis, sərhəd və gömrük-karantin keşikçisi vəzifələrini icra etməyə başladı. Krım müharibəsi illərində üç yüz Kəngərli süvari general-leytenant baron K.K. Vrangelin komandanlığı altında rus ordusunun İrəvan dəstəsinin tərkibində Qafqaz hərbi əməliyyatlar cəhbəsində fəaliyyət göstərirdi. 1854-cü ilin bütün kampaniyası boyunca atlılar kəşfiyyat və patrul vəzifəsini yerinə yetirərək daim ön planda olmuşdurlar.^{[mənbə göstərin]}

1854-cü ilin iyununda Krım müharibəsi zamanı Çınqıl yüksəkliyi uğrunda gedən döyüşlərdə II Kalbalı Kəngərli igidlik nümunələri göstərmiş, buna görə IV dərəcəli Georgi ordeni ilə təltif edilmişdir. Həmin il imperator I Nikolay Kalbəli xana döyüş bayrağı göndərdi. Ölçüsü 145x120 sm olan bu dördbucaqlı pankart göy rəngdə, ipək parçadan tikilmiş, üz və arxa tərəflərində təsvirlər və yazılar vardır.[2]

Hərbi fəaliyyətin bitməsi ilə, 1856-cı ilin 30 avqustunda Kəngərli süvariləri birliyi ləğv edildi.^{[mənbə göstərin]}