III Yabalaxa

O, türk tayfalarından olan onqutların paytaxtı Koşanq şəhərində dünyaya gəlmişdir.[4] Onun aid olduğu etnik kökən dəqiq olaraq bəlli deyildir. Mar Yahballaha and Rabban Sauma Hekayətinə görə o, "şərq türkləri"ndən olmuşdur. XIII əsrdə yaşamış şərq xristianlarından olan Bar Hebraeusun Xronoqrafiya əsərində yazdığına görə, o, "uyğur, yəni türk" olmuşdur. Ərəb dilində yazılmış Nestorian patriarxın xronikası onu "Katay bölgəsində (yəni, Şimali Çin) doğulmuş türk" adlandırmaqdadır. Şərq Kilsəsi patriarxlarının iki siyahısı ondan türk olaraq bəhs etməkdədir və latın bulllarına[lower-alpha 1] görə, o, "şərq türkləri"ndən olmuşdur. Pier Giorgio Borbone iddia edir ki, o, Onqut tayfasına məxsus olmuşdur. Pier, Bar Hebraesun Yahballahanın uyğur olması iddiasını rədd edir və bu fikrini həmin dövrdə uyğurların Katay bölgəsində deyil, Turfan bölgəsində yaşaması ilə əsaslandırır.[5] Haqqında əsas məlumat anonim bir müəllif tərəfindən aysorca yazılmış "Mar Yahballaha və Rabban Saumanın hekayəti" əsərində dövrümüzəcən gəlib çatıb. Əsər 1883-cü ildə Urmiyada Alman-Fransız missionerləri tərəfindən aşkarlanıb.[6]

Hələ uşaq ikən o, nestorian rahibi olan Rabban Bar Saumanın şagirdi olmuşdur.[4] İlk əvvəllər onlar çox gümanki Pekin şəhərinin müasir qərb bölgəsi olan Fanqşanda yerləşən Xaç monastrında yaşamışdılar.[7] 1275/1276-cı illərdə Markos və Bar Sauma Qüdsə doğru səyahətə başladılar.[7] Səyahətlərinin başlanğıcında Markos təxminən 30, Bar Sauma isə 48 yaşında idi.[4] Onlar ilk növbədə Xanbalıq şəhərinə getdilər.[4] Bar Sauma burada dünyaya gəlmişdi.[8] [8] Burada səyahətdə iştirak etmək üçün daha çox insan onlarla birləşdi. Bundan sonra onlar Koşanqa, Tanquta, Xotana və Qaşqara getdilər. Xotanda 6 ay qaldıqdan sonra Qaşqara keçən Markos və Bar Sauma buranı düşmən hücumuna[lower-alpha 2] görə əhalisi tərəfindən boşaldılmış halda tapdılar və Tyanşan dağlarının şimalında, müasir Qazaxıstan ərazisində yerləşən Taraz şəhərinə yönəldilər. Ora getmələrində əsas məqsəd Kaydu xana öz hörmətlərini təqdim etmək və onun torpaqlarından təhlükəsiz formada keçə bilmək üçün icazə almaq idi. Onlara bu icazə verildi.[9] Bundan sonra onlar çox gümanki Səmərqənd və Buxara yolları ilə Xorasan bölgəsinə gəlib çatdılar. Müasir İran ərazisində yerləşən Məşhəd şəhərinin yaxınlığındakı Tus bölgəsinə çatan Markos və Bar Sauma buradan Azərbaycanın Marağa bölgəsinə gedərək patriarx I Denha ilə görüşdülər.[10][lower-alpha 3] Buradan Ərbilə gedərək Mosula yollandılar və Dəclə çayı boyunca Nisibis də daxil olmaqla müxtəlif nestorian monastırlarını ziyarət etdilər.[7]

Onların Qüdsü ziyarət etmə hədəfləri monqollarla məmlüklər arasında meydana çıxan müharibəyə görə mümkünləşmədi. Bu zaman hər iki dövlətin sərhədi Fərat çayı boyunca keçməkdə idi.[10] Hələ də Fələstinə çatmağa çalışan Markos və Bar Sauma Qafqaza səyahət edərək dəniz yolu ilə oraya getməyə çalışdılar. Lakin, onlar patriarx tərəfindən geri çağırıldılar, çünki patriarx onlara Çindəki kilsə üzərində hakimiyyət vermək istəyirdi.[11] Patriarx Markosu Katay və Onq yepiskopu (müvafiq olaraq Şimali Çin və Onqut tayfasının yepiskopu) edərək ona Mar Yahballaha adı verdi. Bununla eyni zamanda, o, Bar Saumanı şərq ölkələri üçün sa'ora (qonaq yepiskop) və ümumi keşiş elan etdi.[10][11] Yeni titullar onların ikisinin şərqə qayıtması demək idi; lakin onların hər ikisi özlərini yeni titullara layiq görməyərək monastırda qalmaqda israr edirdilər.[10] Bundan sonrakı iki il ərzində onlar Mosul yaxınlığındakı monastırda qalmağa davam etdilər.[12]

Patriarx I Denhanın ölümündən sonra nestorian yepiskopları Yahballahanı 1281-ci ilin noyabrında onun varisi seçdilər. Bu seçim Hülakülər dövlətinin hökmdarı Abaqa xan tərəfindən də təstiqləndi. Onun patriarx olaraq seçilməsinin səbəbləri siyasi idi, çünki o, öz etnik köklərinə görə monqol-türk ənənələrinə, siyasi düşüncə tərzinə və dilinə sahib idi.[13] Onun Süryani dili bilikləri qıt idi və ərəbcə heç bilmirdi.[14] Digər nestorian yepiskoplarının iştirakı ilə o, 1281-ci ilin 21 noyabrında Kökhe kilsəsində III Yahballaha adı ilə patriarx elan edildi. Bundan sonra o, Münke xaqan tərəfindən onun patriarxlığını təstiq edən yarlıq aldı.[14] Onun əsas köməkçisi kimi uyğur əmiri, onun kimi xristian olan Aşmut təyin edilmişdi. İlk hakimiyyət mövqeyi Ktesifon olmağına baxmayaraq daha sonra kilsənin mərkəzini Təbrizə köçürmüşdü. Bu kilsə "ordu-kilsə" adlanırdı və çadırda yerləşirdi.[15]

Abaqa xan 1282-ci ildə öldü və onu bu vəzifədə Təkudar əvəz etdi. O, İslamı qəbul etmiş bir monqol hökmdarı idi. Təkudarın monqol-türk elit təbəqəsi arasında öz populyarlığını itirməsindən sonra,[16] nestorian xristianların və buddpərəstlərin "köhnə monqol" qruplaşması[17] onun qardaşının oğlu Arqunu taxta gətirmək istəyirdilər.[16][18] Onlar müdaxilə etməklə hədələyən Xubilay xana ondan şikayət etdilər. Buna cavab olaraq Təkudar Böyük Xaqana müraciətə görə onları ittiham etdi və III Yahballahanı həbsə atdı.[18] Onun həyatını Təkudarın anası və xristian olan Qutuy Xatun xilas etdi. Təkudar 1284-cü ildə öz qardaşının oğlu Arqun xan tərəfindən taxtda əvəz edildi. Həm Yahballaha, həm də Bar Sauma həm Abaqa, həm də Arqun tərəfindən böyük hörmətə sahib idi.[13]

Taxta çıxdıqdan sonra Arqun xan Misir və Suriyadakı müsəlmanlara qarşı avropalı hökmdarlarla ittifaq yaradılmasının gərəkdiyini düşünməkdə idi.[19] O, Papa IV Honoriusa yazaraq Xubilay xanın onu "xristianların torpaqlarını azad etməklə" mükəlləf etdiyini bildirdi.[20] Buna görə Arqun xan Yahballaha ilə məsləhətləşərək kimin Avropaya göndəriləcək elçiliyə rəhbərlik etməsinin gərəkdiyini öyrənməyə çalışdı. Yahballaha Bar Saumanın namizədliyini təklif etdi və bu təklif Arqun tərəfindən qəbul edildi. 1287-ci ildə Bar Sauma Qara dənizin cənub sahilində yerləşən Trabzona gəldi və iyunda İstanbula gedərək Bizans imperatoru Andronikos ilə görüşdü. Buradan Neapol krallığına keçən Bar Sauma orada II Karlla görüşdü. Romada olarkən o, Papa IV Honoriusun ölümü xəbərini aldı və onun əvəzinə Kardinallar Kollegiyası tərəfindən qarşılandı. Lakn onlar Arqunun müraciətinə yeni papa seçilməyənə qədər cavablandıra bilməyəcəklərini bildirdilər. Buradan Florensiyaya və Genuyaya gedən Bar Sauma Xalq Kapitanı ilə görüşdü. Genuyadan Lombardiyaya gedən Bar Sauma buradan Parisə keçdi və burada Fransa kralı IV Flipplə görüşdü. Parisdə bir ay qaldıqdan sonra Bar Sauma ingilis kralı I Eduardla görüşmək üçün Bordoya getdi. Hər iki kral görüşmələr zamanı ittifaq qurmaqda maraqlı olduqlarını ifadə etdilər. Romaya dönməmişdən əvvəlki son bir ayını Genuyada keçirən Bar Sauma burada olarkən hələ papa seçilməmiş növbəti papa IV Nikolayla görüşdü.[19][20] Papanın Yahballahanı şərq xristianlarının patriarxı olaraq tanımasını ehtiva edən bull qəbul etməsindən[3] sonra Bar Sauma 1288-ci ildə Hülakü imperiyasına geri döndü.[15]

Dominikan Ordenindən olan Rikkaldo da Monte di Kroke 1289-cu ildə şərqə səyahətə çıxdı və orada 10 il yaşadı. Da Monte di Kroke, nestorianların doqmadan çox rituallara əhəmiyyət verdiklərinə şahidlik etdi. O yazır ki, onların liberal nikah anlayışı var idi, boşanmalara və yenidən evlənmələrə öz istəklərinə görə icazə verilirdi. Nestorianlar bəzən hətta qadınları da sünnət edirdilər və xəstələrin məsh edilməsi adətini qəbul etmirdilər. Onlar da həmçinin ətdən imtina edirdilər. Yahballaha bu cür heterodokslardan imtina etdi və 1290-cı ildə Monte di Krokeyə Bağdadda fəaliyyət göstərməyə icazə verdi.[21]

Monqollar 1291-ci ildə Əkkanin müsəlmanların əlinə keçməsinə şahidlik etdilər və bunu İslamın xristianlıq üzərində qələbəsi kimi dəyərləndirdilər.[22] Bu, onlarda İslama doğru meyllənməyə səbəb oldu. Lakin Şərq Kilsəsi ilə yeni xan Keyxatu arasında münasibətlər yaxşı olaraq qalmaqda davam edirdi. Keyxatu xan Arqunu bundan bir il əvvəl hakimiyyətdə əvəz etmişdi.[20] Yahballaha 15 avqust 1291-ci ildə Yabalaxa Təbrizdə "ordu-kilsə"də "Bakirə Məryəm" şərəfinə mərasimi keçirmişdi. Daha sonra 1294-cü ildə kilsə mərkəzini Marağaya köçürərək "Müqəddəs Vəftizçi İohann" kilsəsini tikdirmiş və bu kilsə Keyxatu tərəfindən tez-tez ziyarət edilmişdir. Lakin, sonrakı il Keyxatu da öldürüldü və yerinə əmisioğlu Baydu xan gəldi. Keyxatu və Arqun xanlar kimi o da kilsəyə dəstək vermiş, "ordu-kilsə"ni yenidən yaratmışdı. Deyilənlərə görə, hətta Baydu xan xaç boyunbağı taxırdı. Çox keçmədən Baydu da Qazan tərəfindən məğlub edildi və müsəlman olan xanın dövründə əsas güc Əmir Novruzun əlindən cəmləndi. Novruzun əmrilə məscid istisna bütün dini tikililər qadağan olundu və söküldü. 1295-ci ildə Yahballaha 2 dəfə həbs olundu. 1296-cı ildə Qazan xan tərəfindən bağışlandıqdan sonraQazan xan Ərbil şəhərinin xristianlardan təmizlənməsi əmrini versə də Yahballaha kürdlərdən qorunmağın vacibliyini səbəb gətirərək etiraz etmişdi.[23][24] Arqunun bir başqa oğlu olan Qazan xan 1295-ci ildə yeni xan oldu. O, hakimiyyətdə müsəlmanlara arxalanmağa başladı[20] və xristianların,[24] onların kilsələrinin təqibinə başladı.[20] Yahballahanın həbs edilməsi barədə əmr verən Qazan xan onu başıaşağı asdırdı.[20] Yahballahanın həyatını bu dəfə II Hetum xilas etdi və lazimi fidyəni verdikdən sonra Yahballaha azad edilərək[20] 1296-cı ildə Marağaya qayıtdı.[20][25] Növbəti il onun sarayı müsəlmanlar tərəfindən talan edildi və yandırıldı, onun özü isə Ərbilə getdi.[20] II Hetum 1296-cı ildə Qazan xanı xristianlara qarşı təqiblərə son qoymaq gərəkdiyinə inandırdı və xristianların kompensasiya almasına da şərait yaratdı. Yahballaha Marağadakı monastırına geri döndü və bu monastırın bərpa edilməsi üçün Qazan xan tərəfindən maliyyə yardımı ayrıldı.[25] Qazan xanın özü də monastırı 1303-cü ildə ziyarət etdi.[20] Bununla belə, ara-sıra təqiblər başqa yerlərdə də davam edirdi. Buna baxmayaraq, Yahballaha Qazan xanın hakimiyyətinin sonuna qədər onun dəstəyindən yararlandı.[25]

1301-ci ildə Yabalaxa yenidən öz iqamətgahını tikdirmək haqda icazə almışdı. Həmin ilin iyununda Hindistan Kodunqallur şəhərində yazılmış əlyazmada "Türk Yabalaxa — Şərq Həvari Kilsəsinin açarının hamisi, ataların atası, rahiblərin rahibi" və s. epitetlərlə xatırlanır.[27] 1302-ci ildə Yahballaha Müqəddəs Roma İmperiyasının Roman Kuriya orqanı ilə birləşmək üçün danışıqlara başladı[28] və Papa VIII Bonifaseyə məktub göndərdi.[29] 18 may 1304-cü il tarixli və Papa XI Benediktə ünvanlanmış məktubda [28] Yahballaha Katolik inancına keçməsindən,[29] papanı qəbul etməsindən,[30] onun bütün xristianlar üzərində üstünlüyünü tanımaqdan[31] bəhs edirdi. Lakin bu birlik düşüncəsi nestorian yepiskopları tərəfindən rədd edildi.[3]

Qazan xanın yerinə 1304-cü ildə taxta çıxan Olcaytunun hakimiyyəti dövründə xristianların təqibi davam etdirildi.[28] Şəxsi olaraq Yahballaha ilə Olcaytunun münasibətlərinin yaxşı olmasına baxmayaraq, o, təqibləri dayandırmaq istəmədi və ya bacarmadı, hətta təqiblərin ən şiddətlisi kimi qəbul edilən 1306-cı il təqiblərini ya özü həyata keçirmiş, ya da onun qarşısını almaq üçün yetərli səviyyədə çalışmamışdı.[32] Beləki, 1306-cı ildə Yahballaha Olcaytunun təzyiqi ilə Ərbilə qaçmış və iqamətgahını da oraya köçürmüşdü. O, 1310-cu ildə Ərbilin boşaldılması haqda əmr versə də xalq şəhəri boşaltmadı.[33] Nəticədə 1310-cu ildə Ərbildə yeni toqquşmalar meydana çıxdı və bir çox xristian qətlə yetirildi. Həmin vaxt orada olan Yahballaha isə çətinliklə canını qurtara bildi.[34] Yahballaha Ərbil qalasındakı xristianların qətlə yetirilmələrini dayandırmağa çalışdı, lakin qala 1 iyul 1310-cu ildə müsəlmanlar tərəfindən ələ keçirildikdən sonra oradakı xristianların hamısı qətlə yetirildi. Olcaytu isə bu qətllərin durdurulması üçün heç nə etmədi.[34] Bu uğursuzluqlara görə ruhdan düşən Yahballaha Marağada vəzifəsindən ayrıldı[35] və elə orada da 1317-ci ilin 13 noyabrında vəfat etdi.[28][36]

Yabalaxanı ölümdən qoruyan Əmir Çoban olmuşdu. Son 7 ilini Çobanın himayəsində Marağada keçirən Yabalaxa 13 noyabr 1317-ci ildə vəfat etdi. 10 il sonra Əmir Çobanın da ölümündən sonra "Müqəddəs İohann kilsəsi" məscidə çevrildi. Yaballahanın sümükləri isə Ərbil yaxınlarında yerləşən "Müqəddəs Mixail" kilsəsinə göndərildi.[33]

• J. P. M. van der Ploeg. The Christians of St. Thomas in South India and Their Syriac Manuscripts. Chrétiens de saint Thomas: Dharmaram Publications. 1983. 301.
• Jean-Baptiste Chabot. Histoire de Mar Jabalaha III et du moine Rabban Cauma. Paris: Ernest Leroux. 1895.
• Wilhelm Baum. "The Age of the Mongols: Thirteenth and fourteenth centuries". In Baum, Wilhelm; Winkler, Dietmar W. (eds.). The Church of the East: A concise history. London: Routledge. 2003. ISBN 0415297702.
• Laurence E. Browne. The Eclipse of Christianity in Asia: From the time of Muhammad till the Fourteenth Century. Cambridge: Cambridge University Press. 1933.
• Bruno De Nicola. Women in Mongol Iran: The Khatuns, 1206-1335. Edinburgh: Edinburgh University Press. 2017. ISBN 9781474437356.
• Mark Dickens. Echoes of a Forgotten Presence: Reconstructing the History of the Church of the East in Central Asia. Münster: LIT Verlag. 2019. ISBN 9783643911032.
• Fernando Filoni. The Church in Iraq. Washington D.C.: The Catholic University of America Press. 2017. ISBN 9780813229652.
• René Grousset. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers: Rutgers University Press. 1970. ISBN 9780813513041.
• Leonard M. Outerbridge. The Lost Churches of China. London: Westminster Press. 1952.
• Aubrey R. Vine. The Nestorian Churches: a Concise History of Nestorian Christianity in Asia from the Persian Schism to the Modern Assyrians. London: Independent Press. 1937.
• Dietmar W. Winkler. Two Letters of Yahballaha III to the Popes of Rome: Historical Context and English Translation. In Tang, Li; Winkler, Dietmar W. (eds.). Artifact, Text, Context: Studies on Syriac Christianity in China and Central Asia. Münster: LIT Verlag. 2020. ISBN 9783643911957.