Heybətulla Axundzadə

O, 1994-cü ildə Talibana qoşulub və onun ilk üzvlərindən biri olub. 1995-ci ildə Fərah vilayətinə nəzarəti ələ keçirdikdən sonra o, orada vitse və fəzilət polisinin bir hissəsi idi. Daha sonra o, Talibanın şərqindəki Nəngərhar vilayətindəki hərbi məhkəməsinin rəhbəri, sonra isə Ali Məhkəmənin sədr müavini olub. Daha sonra o, Qəndəhara köçüb və burada Talibanın qurucu lideri Məhəmməd Ömərin nəzarət etdiyi Cihadi mədrəsəsində təlimçi olub.[2]

2001-ci ildə Taliban hökuməti ABŞ-nin işğalına məruz qaldıqdan sonra Axundzadə qrupun dini alimlər şurasının rəhbəri oldu. Daha sonra Əfqanıstan İslam Əmirliyinin Şəriət Məhkəmələrinin Baş hakimi təyin edildi və Məhəmməd Ömərin müşaviri oldu. O, hərbi komandir deyil, Taliban tərəfindən fətvaların verilməsinə və Taliban üzvləri arasında dini məsələlərin həllinə cavabdeh olan dini lider kimi işləri görürdü. Həm Ömər, həm də ali rəhbər vəzifəsini davam etdirən Axtar Mənsur fətva məsələlərində Axundzadə ilə məsləhətləşdilər. Axundzadə Talibanın Kvetta Şurasının yüksək vəzifəli üzvü olub.[3]

O, 2015-ci ildə Mənsurun rəhbərliyi altında Taliban liderinin iki müavinindən biri təyin edilib. O, Talibanın yüksək rəhbərliyinin ən önəmli siması idi, buna səbəb isə Mənsurun əsasən ictimaiyyətin nəzərindən kənarda qalması və təhlükəsizlik səbəbiylə görüşlərdə açıq iştirak etməməsi idi, digəri müavin Siracuddin Həqqani isə daha çox hərbi işlərlə məşğul olurdu. Hilmənd əyalətinin komandiri Əbdül Barinin sözlərinə görə, Axundzadə hər bir əyalətdə qubernatorun nəzdində komandirləri və ya döyüşçüləri araşdıra biləcək komissiyanın yaradılacağı sistem yaratdı.[2]

Axundzadənin 2016-cı ildə Kvettanın Qausabad bölgəsində yaşadığı və Bəlucistanda on mədrəsəyə rəhbərlik etdiyi bildirilir.[4]

Axundzadə 2016-cı il mayın 25-də ABŞ-nin pilotsuz təyyarəsinin zərbəsi nəticəsində öldürülən Mənsurun yerinə Talibanın ali lideri təyin edilib. Bu rola iki əsas namizəd Mənsurun digər müavini Siracuddin Həqqani və qurucu lider Məhəmməd Ömərin oğlu Məhəmməd Yaqub idi. Axundzadənin təyinatı onu üçüncü namizəd kimi görənlər tərəfindən təəccüblə qarşılandı, lakin digərlərindən hər hansı birinin təyin ediləcəyi təqdirdə narazılığın qarşısını almaq üçün kompromis seçim idi. Taliban mənbələri bildirib ki, Mənsur Axundzadəni öz vəsiyyətində varisi təyin edib, baxmayaraq ki, bu, onun təyinatında səlahiyyət verməyə cəhd ola bilər. Yaqub və Həqqani Axundzadənin müavini təyin edildi. Əbdül Rəzaq Axund və Əbdül Sata Axund 2016-cı ilin dekabrında Axundzadəyə dəstək verəcəklərinə söz veriblər.[5]

Talibanın Əfqanıstanın cənubu üzrə əsas sözçüsü Yusif Əhmədi bildirib ki, Axundzadənin kiçik oğlu Əbdürrəhman Xalid 2017-ci ilin iyulunda Hilmənd vilayətindəki Qereşkdə Əfqanıstan hərbi bazasına intiharçı hücumu həyata keçirərkən həlak olub. Taliban rəsmiləri Axundzadənin onun haqqında məlumatlı olduğunu bildiriblər. 2019-cu ildə Axundzadənin rəhbərliyi ilə Taliban Dərzab döyüşündə İraq Şam İslam Dövlətinin Xorasan qolunu məğlub edərək qalib gəldi.[6]

2021-ci ilin mayında Axundzadə Əfqanıstan xalqını Birləşmiş Ştatlar qoşunları geri çəkildikdən sonra İslam dövlətinin inkişafı üçün birləşməyə çağırıb. 2021-ci ilin avqustunda onun komandanlığı altında olan qüvvələr müharibədə yekun qələbəyə nail olmaq üçün ümumi hücuma başladılar. Axundzadənin rəhbərliyi dövründə ABŞ qoşunları geri çəkildi və Taliban Kabilə nəzarəti ələ keçirdi. Avqustun 18-də Axundzadənin verdiyi ümumi amnistiya əsasında "Əfqanıstanın bütün həbsxanalarından siyasi məhbusların azadlığa buraxılması qərara alındığı" elan edilib. O vaxta qədər Taliban artıq ölkə üzrə əsas həbsxanalara nəzarəti ələ keçirib və İŞİD döyüşçüləri, Əl-Qaidə üzvləri və yüksək vəzifəli Taliban xadimləri də daxil olmaqla minlərlə məhbusu azad edib.[7]

Axundzadə haqqında çox az məlumatın olması və Kabilin süqutundan sonra onun heç bir fotoşəkilinin olmaması onun sağ olub-olmaması və lider olaraq qalıb-qalmaması ilə bağlı suallar doğurdu. 2021-ci ilin fevralında onun Pakistanda partlayış nəticəsində öldürüldüyü barədə şayiələr yayılmışdı, lakin bu, Taliban tərəfindən rədd edildi. Kabilin süqutundan sonra mediada yayılan xəbərlər onun Pakistan ordusunun nəzarətində olduğunu irəli sürdü, lakin avqustun 21-də Taliban "The Sunday Guardian"-a Axundzadənin sağ olduğunu və Qəndəharda olduğunu bildirib. Sentyabrın 8-də Axundzadə müvəqqəti hökumətə müraciət edərək Əfqanıstanda şəriətə riayət etməyi tələb etdi.[8]

Axundzadəyə iki dəfə sui-qəsd cəhdi olub. 2012-ci ildə Axundzadənin Kvettada mühazirəsi zamanı bir nəfər tələbələrin arasında dayanaraq yaxın məsafədən tapançanı Axundzadəyə doğrultsa da, tapança açılmayıb. Molla İbrahim deyib ki, "Taliban hücuma keçib" və hücumçunu zərərsizləşdirilib, o, tıxacı aradan qaldırana qədər, Axundzadə nə insident zamanı, nə də ondan sonra yaranan xaosda yerindən tərpənməyib. Taliban silahlıları atışma cəhdində Əfqanıstanın kəşfiyyat agentliyi olan Milli Təhlükəsizlik Müdirliyini ittiham edib.[2]

2019-cu il avqustun 16-da cümə namazı zamanı Pakistanın Bəlucistan əyalətində məsciddə güclü partlayış baş verfi, nəticədə Axundzadənin qardaşı Hafiz Əhmədulla və atası həlak oldu. Əhmədulla Axundzadə Taliban əmiri təyin edildikdən sonra Kvetta Şurasının əsas görüş yeri kimi xidmət etmiş Xeyr-ül-Mədərais məscidinin rəhbəri kimi Axundzadənin yerinə keçmişdi. Daha sonra Axundzadənin daha çox qohumunun partlayışda öldüyü təsdiqləndi. Talibanın separatçı qruplaşması olan Əfqanıstan İslam Əmirliyi Ali Şurası hücuma görə məsuliyyəti üzərinə götürərək, əsas hədəfin Axundzadə olduğunu bildirib.[9]

Əfqanıstan İslam Respublikasının süqutundan sonra Axundzadənin tezliklə yeni bərpa edilmiş Əfqanıstan İslam Əmirliyi üzərində həm dini, həm də siyasi hakimiyyətin ali lideri elan ediləcəyi gözlənilir.[10]

Sentyabrın 14-də məlum oldu ki, Axundzadə Taliban Kabilə nəzarəti ələ keçirdikdən sonra ictimaiyyət arasında görünməyib və bu, onun ölmüş ola biləcəyi ilə bağlı fərziyyələrə səbəb oldu. Talibanın qurucu lideri Molla Məhəmməd Ömərin ölümü iki il gizlədilib.[11]

Taliban rəsmiləri bildiriblər ki, Axundzadə 30 oktyabr 2021-ci ildə Qəndəhardakı Darül-Ulum-Həkima mədrəsəsində ictimaiyyət qarşısında çıxış edib. Heç bir şəkil və ya video yayımlanmayıb, lakin on dəqiqəlik səs yazısı Taliban sosial media hesabları tərəfindən paylaşılıb.[12]