Henrix Şliman

Henrix Şliman 1822-ci ilin 6 yanvar tarixində Baltik dənizdən çox da uzaqda olmayan Meklenburq-İsveç hersoqluğunun şəhəri Noybukovda doğulub. Onun atası Ernest Şliman (1780-1870) yerli keşiş idi. O, tez-tez oğluna müxtəlif əfsanələr danışırdı. Beləliklə, erkən yaşlardan Şlimanda tarixə həvəs formalaşır.

Atasının başına gələn müəyyən hadisələr zamanla ailənin dağılmasına səbəb olur. Henrix əmisinin himayəsinə keçir. Henrixin əmisi şəhərcikdə keşiş kimi çalışırdı. Henrixin dillərə olan marağını gördükdən sonra onu Karl Andresin yanında latın dilini öyrənməyə yollayır. Bir dəfə Milad bayramı zamanı kiçik Şliman latın dilində kifayət qədər səlis şəkildə oçerk yazır və atasına göndərir. Həmin oçerki isə uşaqlıqdan bəri eşitdiyi Troya müharibələrinə həsr edir. Tələbəsinin uğur əldə etdiyini görən Andres qərara gəlir ki, Henrix artıq gimnaziyaya yerləşdirilə bilər. Lakin burda da onun atası maneəyə çevrilir. Onun əleyhinə məhkəmədə qərar çıxarılır. Bu da oğlunun təhsilinə təsir göstərə bilərdi. Buna baxmayaraq Şlimanın bəxti gətirir, heç olmasa 3 aylıq gimnaziya təhsili alır. Təəssüf ki, vaxt azlığından tarixə və klassik dövrün dillərinə olan marağını inkişaf etdirməyə fürsət tapa bilmir. Məcburiyyət qarşısında qalaraq Henrix digər məktəbə keçir.

1836-cı ildə 14 yaşlı bu oğlan kolleci bitirir və Berlin yaxınlığındaki Fyustenberq ərazisindəki dükanlardan birində kargüzar işləyir. Şliman piyada Hamburqa qədər gedir. Orada gəmi tapmağa ümid edirdi. 28 oktyabr 1841-ci ildə o, Venesuellaya yollanır. Dənizdə gəmi qəzası baş verir. Şlimanın öz xatirələrində yazdığına əsasən, təkcə o və gəminin ekipajından 7 nəfər xilas ola bilirlər.Həmin dövrün mətbuatına nəzər yetirdikdə görünür ki,həqiqətən də bu qəzada insan tələfatı qeydə alınıb. Tezliklə onlar Hollandiya sahillərinə üzüb gəlirlər. Torpağa addımladıqdan sonra yerli əhali sağ qalanların vətənlərinə qayıtması üçün pul ayırır. Ancaq Şliman geriyə dönsə onu hansı uğursuzluqların gözlədiyini bilirdi. Buna görə də büroda özünə iş tapır və Hollandiyada məskunlaşmağa qərar verir. Amsterdamdakı Prussiya konsulluğu ona kömək edir. Xəstəxanada müalicə aldıqdan sonra onu ticarət şirkətlərindən birində işə düzəldirlər. İşinin ağır olmaması və az vaxt aparmağı Şlimana xarici dilləri öyrənməyə imkan verir. Həmin vaxt ərzində Henrixin xarici dil öyrənməyə potensialının olduğu aşkarlanır. O, heç bir əlavə kömək olmadan özü kitablardan istifadə edərək dil öyrənir. 3 il ərzində Holland, İngilis, Fransız, İtalyan və Portuqal dillərini öyrənir. Tezliklə o, Şrederin ticarət şirkətinə daha yaxşı vəzifəyə təyin olunur. Bu zaman rus dilini də öyrənməyə qərar verir. Təxminən ay yarımdan sonra Şliman Rusiyaya işgüzar məktublar yazmağı öyrənmişdi. Həmin şirkət yüksək iş qabiliyyətinə görə onu Sankt-Peterburqda şirkətin ticarət təmsilçisi vəzifəsinə işləməyə dəvət edir. 1846-cı ilin yanvar ayında 24 yaşlı Henrix Rusiyaya işləməyə gedir.

Henrix Şlimanın Şverində 1895-ci ildə qoyulmuş abidəsi

Rusiyaya gəldikdən sonra tezliklə Şliman bir neçə alman şirkətləri ilə əlaqə qurur və tezliklə şəxsi sahibkarlıq fəaliyyətində uğur qazanır. 1847-ci ilin 5 fevralından etibarən o “Andrey Aristoviç” adı altında Rusiya vətəndaşlığını alır. O, müxtəlif xam maddələrin satışı ilə məşğul idi. Əsas ticarətini etdiyi isə indoqo- təbii qırmızı boyaq maddəsi olub. Bundan başqa barıt hazırlanması üçün xüsusi maddə, kauçuk və qənd ticarəti edir. Ən önəmlisi budur ki, Şliman artıq Moskva, Paris, London və Amsterdamda öz nümayəndəliklərini açmışdı. Zamanla Henrix Şliman daha da məşhurlaşır, Rusiyanın tanınmış simalarından birinə çevrilir.Şliman hökumət tərəfindən fəxri vətəndaş adı alır.O, Rusiyanı özünün sevimli diyarı adlandırırdı.

Şlimanın iki kiçik qardaşı vardı- Lyudviq və Paul. Ən kiçik qardaşı ona Sankt-Peterburqdakı işlərini idarə etməyə köməklik göstərirdi. Lyudviq 1848-ci ildə “qızıla hücum” zamanı Amerikaya miqrasiya edir. Burada bir müddət qalıb varlandıqdan sonra 1850-ci ilin may ayında Lyudviq Tif xəstəliyindən vəfat edir. Henrix qardaşının vəfatından sonra bütün mirasının ona qaldığına dair məktub alır. Lakin Lyudviq Şlimanın şəriki qalan var-dövləti ələ keçirir və Henrix qalan puldan məhrum olur. Belə olan halda, qərara gəlir ki, Amerikada bank açsın. Bu işi də Şlimana uğur gətirdi. Qızıl ticarəti ilə məşğul olduqdan bir müddət sonra- 1852-ci ilin avqustunda Sankt-Peterburqa geri döndü. San-Fransiskoda olduğu müddətdə Kaliforniyanın ABŞ-a birləşdirildiyi elan edildi. Burada yaşayan bütün sakinlər kimi Henrix də ABŞ vətəndaşlığı alır. Həmin ilin 12 oktyabr tarixində Şliman Peterburqun varlı vəkilinin qızı Yekaterina ilə evlənir. Onların 3 uşaqları dünyaya gəlir, amma bu evlilik uzun müddət davam etmədi. Olanlardan uzaqlaşmaq üçün Şliman işlərinə yüklənir. Xatirələrindən birində o qeyd edirdi ki, heç bir əyləncə ona maraqlı deyil və işinə fanatikcəsinə sarılıb. 1853-cü ildə Krım müharibəsi başlanır. Şliman planlaşdırmışdı ki, ingilislər rus limanlarını bolkadaya alsa o zəruri məhsulların gətirilişini Litvanın yaxınlığındaki Klaypedanın Memel limanından həyata keçirəcək. 1861-ci illərin əvvəlində rus hökuməti böyük kağız afişalarda təhkimçiliyin ləğvi ilə bağlı manifest verməyə hazırlaşırdı. Şliman bacardığı qədər çox kağız alaraq sonradan onları baha qiymətə satmaq istəyirdi. Aşkar oğurluq və məhsulların keyfiyyətsizliyi rus imperatorunun nəzərindən yayınmadı. Şlimanın Rusiyaya qayıtmasını istəyən II Aleksandr bu barədə qətnamə qəbul etmişdi- o qayıdan kimi yaxalanaraq edam ediləcəkdi.

1856-cı ildə Rusiyanın məğlubiyyəti ilə nəticələnən Krım müharibəsi Şlimana böyük mənfəət gətirdi. Bu müharibədən sonra o daha bir dil- yunan dili ilə məşğul olmağın artıq mümkün olduğu qənaətinə gəldi. Xatirələrində etiraf edirdi ki, əgər Krım müharibəsinə qədər qədim yunan dilinin öyrənilməsi ilə məşğul olsaydı işlərini lazımi səviyyəyə çatdıra bilməzdi. Qədim yunan dili Şlimanın fədakarlıqla öyrəndiyi ilk dil idi. O, özünə savadlı müəllim tapır. Lakin daha çox dildən şifahi istifadə və çoxlu kitab oxumaq yolu ilə biliklərini təkmilləşdirir. Yunan dilini altı həftəyə öyrəndikdən sonra nisbətən çətin olan Ellin dilini öyrənməyə başlayır. Sözsüz ki, İlliada və Odisseya əsərlərinin orijinalını oxumaqla bu dili mənimsəyir. Tezliklə Şliman Qədim Roma yazıçılarının, o cümlədən Homerin əsərlərini oxumağa başlayır. Bütün bunlara üç aya qədər zaman sərf edir. Əlavə olaraq, Latın dilini də öyrənirdi. XIX əsrdə təhsil üçün latın dilinin bilinməsi vacib idi. Ancaq Şliman maddi durumunun pis olması ucbatından gimnaziyanı tərk etmişdi və sonradan davam etməyə fürsəti olmamışdı. Qədim Yunanla müqayisədə Latın dili çox sadə idi. Ərəblərin Avropa sivilizasiyasının formalaşmasında vacib rol oynamasını nəzərə alaraq, Şliman ərəb dilini öyrənmək qərarına gəlir. Çox keçmədən bütün sadalanandilləri elə mənimsəyir ki, artıq orta əsr sivilizasiyalarını təqdid etmək imkanı olur.

1858-ci ildə Şliman Suriya, Fələstin, Misir, Türkiyə və Yunanıstana səfər edir. Vətəndaş müharibəsinə az müddət qala onun əlinə pambığa sərmayə qoymaq fürsəti keçir (1860-cı ildə). Qoyduğu sərmayə sahəsi ona heç də az uğur gətirmir. 1863-cü ildə nəhayət, Rusiyada 18 il yaşadıqdan sonra dünya səyahətinə çıxmaq şansı əldə edir. May ayında Almaniyadan Aralıq dənizinə keçir. Aralıq dənizindən Tunisə yollanır. Buradakı Karfagen qalıqlarına baxır və İtaliyaya yollanır. Sonra yenidən Misirə qayıdır, ordan da Hindistana, Şri-Lankaya gedir. Hindistanda hinduist və buddist məbədlərini ziyarət edir. Ardınca Çinə səfəri baş tutur. Onun böyük istəklərindən biri Çin səddini görmək idi. Növbəti məntəqə Pekin,Şanxay, Yaponiya oldu. Daha sonra gəmi ilə Sakit okeanda üzür və Amerikaya gedir. Kaliforniyada qardaşının qəbrinə baş çəkir, Meksikaya gedərək məhv olmuş asxet sivilizasiyanın qalıqlarına baxır. Bu dünya səyahəti iki ildən çox zamanını alır. Avropaya qayıtdıqdan sonra Şliman özünün keçmiş arzusu olan arxeologiyanı reallaşdırmaq qərarına gəlir. Beləliklə, arxeologiyanın əsaslarını öyrənir. Bundan əlavə Sarbonnada qədim dövrün tarixinə və arxeologiyaya dair mühazirələrə qatılır. Həmin vaxt Henrix həyat yoldaşına Parisə köçməyi təklif edir.Amma xanımı bu təklifi rədd edir. Şliman ona ac qalmış qohumlarına kömək etməyi dayandıracağını desə də bu bir işə yaramır. Çarəsiz Şliman məcbur qalaraq Amerikaya üz tutur.

1868-ci ilin may ayında Şliman yenidən dövrün arxeoloji tapıntılar məskəni olan İtaliyaya səyahət edir. O, əvvəllər də burada olmuşdu.Ancaq bu dəfə Roma və Pompeyin qalıqlarına arxeoloji prizmadan baxacaqdı. İyul ayından Yunanıstana doğru hərəkət edir. Burada ilk qazıntı işlərini aparmağa başlayır. Henrix Balkan yarımadasının ərazisindən qazıntılara başlayır. Məhz bu ərazilərdə Homer Odisseyasının bir sıra hadisələri baş verib- əsas qəhrəmanın evi orda yerləşirdi.Şliman bundan istifadə edərək poemanın tarixi əsasının olduğunu sübut etməyə çalışırdı. Birinci arxeoloji təcrübənin müddəti iki gün çəkir. Sözsüz ki, önəmli olan heç bir tapıntıya rast gəlinmir. Lakin bəzi xırda tapıntıların Odisseya ilə əlaqəsi olduğunu bəyan edir. Tələsik gəlinən nəticələr sonradan Şlimanın ünvanına tənqid yağdırılması ilə nəticələnir. Ardınca o, Troya müharibəsinin qəhrəmanlarından olan Aqamemnonun qəbrini axtarmaq üçün Mikenaya yollanır. Mikenadan sonra Dardanel ətrafı ərazilərdə axtarışlara başlayır. Bu vaxt Troyanın axtarışları haqqında sərt tənqidlər və gərgin müzakirələr mövcud idi. Bəziləri şəhərin keçmiş Brunabaşi bölgəsində olduğunu iddia edirdi. Bir çoxları Troyanı Qıssarlıq təpəsinin yerində axtarmağı təklif etdilər. Şliman isə hər iki variantı dəyərləndirmək qərarına gəlir. Səfərinin nəticələrini ilk elmi-arxeoloji işi olan “İtaka, Peloponnes və Troya” kitabında əks etdirir. Kitab 1869-cu ildə nəşr olunub. O, öz vətənində, Meklenburq şəhərindəki Rostok Universitetinə tapıntıları tədqim edir. Yerli professorlar Şlimanın elmi işini təsdiqləyərək ona doktor adı verirlər. Amma Avropa arxeoloqlar cəmiyyətləri onun araşdırması ilə maraqlanmırlar. Şliman anladı ki, haqlı olduğunu sübut etməyin tək yolu öz zəhməti hesabına Troyanı tapmaqdır. Beləliklə, Qissarlıkın qazıntısına başlamaq qərarına gəlir. Türk hökumətindən icazə alınması bir ildən çox zaman alır. Nəhayət, 1871-ci ilin oktyabr ayında istəklərini gerçəkləşdirə bilir. Axtarışlar 1871-1873-cü illərdə davam edir və sonda uğurlu nəticələnir. Şliman Yunan şəhərinin qədim qalqlarını tapır, bir neçə digər mədəni təbəqələr aşkar edir, sonda tunc dövrü təbəqəsinə qədər gəlib çatır. Bu yolla Miken mədəniyyəti üzə çıxır. 31 may1873-cü ildə üzərində Troya şahzadəsinin adı olan mis və qızıldan hazırlanmış bəzək əşyaları tapır. Sonradan bu tapıntılara “Priam xəzinəsi” adı verilib. Arxeoloqlar belə qənaətə gəlir ki, Homer dövründən 1000 il sonraya aid olmasına baxmayaraq dəyərli tarixi əşyalardır. Şlimanın Troya axtarışlarının yeni nəticələri peşəkarların tənqidinə məruz qalır.

Troya müharibəsinin qəhrəmanlarından Aqamemnonun Mikenada dəfn edildiyi Şlimanın araşdırmalarına qədər də elmə məlum idi. Lakin Şliman onun yerini müəyyənləşdirməyə çalışırdı. Deyəndə ki, məzar dairəvi tikilinin mərkəzindədir heç kim Şlimana inanmır. Avropanın və Almaniyanın arxeoloji cəmiyyətləri onu qeyri-peşəkar adlandırırlar. Henrix hər nə qədər akademik dairələr üçün qalmaqal fiquruna çevrilsə də, ona kömək etmək istəyən insanlar da tapılır. Onların içərisində Oksford universitetinin professorları Maks Müller və Berlinin məşhur antropolqu Rudolf Virxov vardı. Araşdırmaları ilə yaxından maraqlananların biri də İngiltərənin baş naziri, eyni zamanda Homerin güclü pərəstişkarı olan Vilyam Qladstoun olub. Alimlərin dəstəyi Şlimana çox kömək edir.

Şlimanın Mikenadakı fəaliyyəti asan başa gəlmirdi. Qəfildən Yunanıstan rəhbərliyi ilə arxeoloq arasında icazəsiz qazıntılara görə problemlər başlandı. Iki illik danışıqlardan sonra nəhayət, 1876-cı ilin avqustunda Şliman qazıntılar üçün rəsmi icazəni ala bilir. Dekabr ayında ona böyük uğur üz verir. Məşhur “Aslan qapıları”-nın qərb tərəfində iri həcmli tapıntı aşkarlanır: zinət əşyaları ilə dolu və içərisində qızıl maska olan beş məzar. Dərhal Homerin “Mikenanın qızıl zənginləri” misraları yada düşdü. Maskanın tapılması xəbəri qısa zamanda Avropaya yayıldı. Şliman inanırdı ki, o Aqamemnon və ailəsinin qalıqlarını aşkarlayıb. Ancaq Troya tapıntılarında baş verən hadisələri xatırladıqdan sonra akademik qruplara öz fikrini deməyə tələsmir. Sonradan maska “Aqamemnon maskası” adı alır. Şliman bir dəfə də olsun ictimaiyyətə maskanın Aqamemnona məxsus olduğunu demir. Axırıncı axtarışlar göstərdi ki, maska əfsanəvi şahzadənin dövrünə aid deyil. Onun tarixi daha qədimdir. Alimlər tapıntının b.e.ə. XVI əsrə aidliyini düşünür. Şlimanın axtarışları Aqamemnon haqqında heç nə əldə edə bilməsə də, əvəzində Mikena sivilizasiyasının mövcudluğunu sübut etdi. Tunc dövrünün əvvəlində artıq Mikenalılar qızıl dəfn maskaları hazırlayırdı.

Qazıntının yekunları dərc olunduqdan sonra böyük əks-səda verdi: kimisi Şlimanı alqışladı, kimisi tənqid etdi. Yenidən onu müdafiə etmək üçün bu işə Alman arxeoloq Kursius qarışdı. O bəyan etdi ki, Şliman öz işlərində çatışmazlıqları görür. Ancaq bu ərazidə qədim mədəniyyətlərin mövcudluğunu sübut etidiyini də danmaq olmaz.

1879-cu ildə Şliman Troya axtarışlarını yenidən davam etdirir. Bu dəfə ona kömək edən Rudolf Virxov olur. Növbəti il arxeoloq Orxomenin axtarışlarına başlayır. Həmin şəhərin adı Homerin eposunda Troya və Mikena ilə yanaşı çəkilir. Beləliklə, qızıl məhsullarını burada tapmaq mümkün olmadı. Keçmiş yüzillikdə onlar talançılar tərəfindən daşınmışdı.

1890-cı ildə Şliman yenidən Troyada çalışmağa başlayır. Lakin səhhətində tez-tez problemlər əmələ gəlirdi. Xüsusilə yay aylarında qulaq ağrıları ona işləməyə mane olurdu. Məcburiyyət qarşısında qalaraq Henrix qazıntını dayandırır. O, 13 noyabrda Afinadan Almaniyaya tək gedir. Qalle şəhərinin cərrahiyə institutunda əməliyyat olunur. Hələ sağalmamağında baxmayaraq yeni ili ailəsi ilə keçirmək istəyir. Buna görə də Qalleni təkr edir. Afinada gəmidə onun səhhəti yenidən pisləşir. Neapolda 25 dekabr tarixində gəzinti zamanı küçədə huşunu itirir. Lakin üzərində sənədləri olmadığı üçün ona tibbi kömək göstərməkdən imtina edirlər. Şlimanın cibindən ailəsinə məxsus hansısa qəbz tapılır. Onu dərhal mehmanxanaya aparırlar və kimliyini tanıdıqdan sonra bir çox ölkələrdən ən yaxşı həkimlər gətirilir. Səhəri gün Şliman vəfat edir. Həyat yoldaşı bu xəbəri alaraq cəsədin ardınca Neapola yollanır. 4 aprel 1891-ci ildə Şlimanı Yunanıstana gətirirlər. Onun cənazəsi “İlliada” və “Odisseya”-daki dəfn mərasimlərinə uyğun keçirilir, bir çox dünya diplomatları burada iştirak edir.

1. Brueckner Schliemann, Heinrich (alm.). // Allgemeine Deutsche Biographie L: 1910. Vol. 55. S. 171–184.
2. Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
3. Шлиман Генрих // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.