Hafiz Əbru

Bu əsər 1417-ci ildə Şahruxun göstərişi ilə yazılıb, müxtəlif tarixçilərin əsərlərindən təşkil olunub aralarında Hafiz Əbrunun əsərləri də vardı. Bu əsər aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:

— Ön söz;

— "Tarix-e Təbəri" (Təbərinin tarixi) Bəlaminin tərcüməsində;

— "Came ət-təvarix"[5] (tarixlərin toplusu) Fəzlulah Rəşidəddin;

— "Zey-e Came ət-Təvarix" (Rəşidəddinin tarixlər toplusuna əlavə). 

— Qurdlar sülaləsinin mənşəyi və qısa tarixinin təsviri;

— Müzəffəridlər sülaləsinin mənşəyi və qısa tarixinin təsviri;

— Toğay Teymura, əmir Valiyə, Sərbərdar və Əmir Arqun şaha həsr edilmiş 4 traktat;

— "Zəfərnamə" əsəri-Nizaməddin Şami[6]

— "Zeyl-e Zəfərnamə" (Hafiz Əbrunun Nizaməddin Şaminin əsərinə əlavəsi).

— 1416-cı ilə qədərki hadisələrin təsviri.[4]

Bu əsər Şahruxun oğlu Baysunqurun göstərişi ilə yazılmış ümumdünya tarixidir. Əsərdəki məlumatlar 4 hissədən ibarətdir:

— Həzrəti Məhəmmədə qədər ilk insan Həzrəti Adəmdən başlayaraq, və İslama qədərki İran tarixi də daxil olmaqla peyğəmbərlərin tarixinin təsviri.

— Məhəmməd peyğəmbərin həyatından başlayaraq Abbasilər sülaləsinin (751–1258) idarəçiliyinin sonuna qədər baş verən hadisələrin təsviri.

— Monqol dövrünə qədər Səffarilər, Samanilər, Qəznəvilər, Qurilər, Səlcuqilər, Xarəzmşahlar sülalələrinin hakimiyyətlərinin təsviri;

"Zübdət ət-təvarix-e Baysunquri" ("Baysunqur tarixinin qaymaqları") Hafiz Əbru Baysunqura həsr edib. O, öz növbəsində 2 hissəyə bölünür; 

— 1335-ci ildən 1405-ci ilədək hadisələrin təsviri; 

— Şahruxun hakimiyyəti dövründə 1427-ci ilə qədərki hadisələrin tarixi təsviri.

Əgər müəllifin 1430-cu ildə öldüyü faktı ilə razılaşsaq, onda güman etmək olar ki, o, 2–3 il qocalığı ilə əlaqədar fəaliyyət göstərməyib.[4]

Bu əsər 2 hissədən ibarətdir:

• Qərbdən şərqə, Məğribdən Kerman əyalətinə qədər olan ölkələrin təsviri və kosmoqrafik xarakterinə giriş;
• Xorasan və Mavərənnəhr şəhərləri haqqında məlumatlar və 1420-ci ilə qədər olan hadisələrin təsviri;[4]

Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, "Zeyl-e Came ət-təvarix-e Rəşidi" "Məcmueyi Hafizi Əbru" toplusunun tərkibinə daxildir. Onun yazılma tarixi 1417-ci ilə aid edilir. Şahrux Hafiz Əbrunu yanına çağıraraq Fəzlullah Rəşidəddinin "Came ət-təvarix"nin davamını yazmağı tapşırır. Əsər 1304-cü ildən Hafiz Əbrunun dövrünə qədər olan hadisələri əks etdirməli idi, lakin bu göstərişə baxmayaraq hadisələr 1393-cü ilə kimi hadisələrin tarixini özündə əks etdirir. Səbəbi isə Nizaməddin Şaminin hadisələri xroniki şəkildə "Zəfərnamə" əsərində əks etdirməsi idi. Ona görə Hafiz Əbru onu təkrarlamağı lazım bilməyib. Hafiz Əbru əsərlərində adətən öz adını göstərmirdi və bu müasir tədqiqatçılar üçün müəyyən çətinliklər yaradırdı. Belə əsərlər sırasında "Coğrafiya-ye Hafiz-i Əbru", "Zübdət ət-təvarix-e Baysunquri", "Məcmue-ye Hafiz-e Əbru"nun adını çəkmək olar. Tanınmış şərqşünas V. Q. Tizenqauzen "Zeyl-e Came ət-təvarix-e Rəşidi" əsərini tədqiq edərkən yazırdı: "Rəşidəddinin "Salnamələr toplusu"nun ardı Olcaytu və Əbu Səidin hakimiyyəti dövrünü əhatə edir, naməlum müəllif tərəfindən Şahruxun göstərişi ilə yazılmış ola bilər ki, bu müəllif Hafiz Əbru olub. "V. Q. Tizenqauzenlə yanaşı Çex alimi Feliks Tauer öz tədqiqatlarında Hafiz Əbruya və onun əsərlərinə xüsusi diqqət ayırıb. 1909-cu ildə E. Braunun fars ədəbiyyatının tarixi üzrə kitabı nəşr olunur. Orada müəllif Hafiz Əbruun bütün əsərlərini yazıb, lakin "Zeyl-e Came ət-təvarix-e Rəşidi" haqqlnda məlumat kasad xarakter daşıyır. X. Elliotun "Hindistan tarixi" əsərində (1872) Hafiz Əbru haqqında müəyyən məlumatlar öz əksini tapıb, lakin bizim haqqında danışdığımız əsəri haqqında lazımi məlumat vermir. 1927-ci ildə Ç. A. Stori avtobioqrafik toplu nəşr etdirib. 1972-ci ildə bu nəşri Y. E. Breqal ingilis dilində tərcümə edib dərc edir. Burada Hafiz Əbru haqqında qısa bioqrafik məlumatlar (tərcümeyi hallar) verilib. Onun əsərləri, o cümlədən "Zeyl-e Came ət-təvarix-e Rəşidi" əsəri haqqında məlumatlar verilir. Rus şərqşünasları arasında bu və ya digər dərəcədə Hafiz Əbrunun əsərlərinə nəzər salanlardan akademik V. V. Bartoldu, İ. Y. Kraçkovskini, A. Krımskini və başqalarını misal göstərmək olar. Akademik V. V. Bartold öz əsərlərində mənbəşünaslığa Hafiz Əbrunun Şərqin tarixi və coğrafiyası üçün əhəmiyyətli bütün əsərləri haqqında məlumat verir. Bu məlumatlara baxmayaraq göstərilən mənbələr çox azdır. Akademik İ. Y. Kraçkovski coğrafi ədəbiyyatları tədqiq edərkən Hafiz Əbrunun yaradıcılığını diqqətdən kənarda qoymayıb əsərlərin bütün nüanslarını tamamilə əhatə etməyə çalışsa da, o, "Zeyl-e Came ət-təvarix-e Rəşidi" əsərinə heç toxunmayıb. Krımski "İran tarixi, onun ədəbiyyatı" əsərində mənbə haqqında bəzi məlumatlar verir, lakin yanlış olaraq əsərin 1316-cı ilə qədər olan hadisələri əhatə etməsini göstərmişdi. D. Y. Yusupov Fasih Xəvəfinin yaradıcılığını və onun "Mucməl-i Fasihi" əsərini tədqiq edərək onu Hafiz Əbrunun əsəri ilə müqayisə etmişdi. Burada Hafiz Əbrunun tərcümeyi-halı haqqında bəzi məlumatlar da əks olunmuşdu. Farsdilli mənbəşünaslar arasında Z. Safa, M. Xaravi, X. Bayaninin adını çəkmək olar. X. Bayani Hafiz Əbrunun bütün irsini fundamental şəkildə ilk dəfə öyrənmişdi. X. Bəyani 1972-ci ildə daha da irəli gedərək Tehranda həmin əsərin mətnini nəşr etdirib.[7] Hafiz Əbru M. Xaravidə tarixçi kimi yox, coğrafiyaçı kimi verilmişdi. Hafiz Əbrunun coğrafi əsərlərinə istinad edərək Xorasanın coğrafiyasını tədqiq etmişdi. Burada müəllifin özü və onun başqa əsərləri haqqında olan məlumatları əldə etmək olar. Azərbaycan tarixində Ə. Əlizadə, Z. Bünyadov, S. M. Onullahi, S. Aşurbəyli, V. Z. Piriyev, M. D. Kazımov kimi tarixçilər Hafiz Əbrunun XIV əsr Azərbaycan tarixi ilə bağlı hissələrini əsərlərində işıqlandırmışlar. Əbdülkərim Əlizadə 1956-cı ildə nəşr etdiyi "XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi tarixi" adlı fundamental monoqrafiyasını, Seyidağa Onulahi 1982-ci ildə nəşr etdiyi "XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhəri", Sara Aşurbəyli "Bakı şəhərinin tarixi", "Şirvanşahlar dövləti"[8] kitablarını yazarkən Hafiz Əbruya müraciət etmişdilər. Hafiz Əbrunun məlumatları konkret, dəqiq, digər mənbələri tamamlaya bilən məlumatlardır. Hadisələri əks etdirərkən müəllif heç bir detalı qaçırtmamağa çalışırdı. Dediyimiz kimi müəllif 1304–1393-cü iləri əsərində əks etdirib. Əsər isə önsözlə başlayır. Burada kitabın yazılma səbəbi, ardınca 75 rəvayət əksini tapıb. Onların adı bəziləri istisna olmaqla, "xatırlatma" sözü ilə başlayır, məsələn "Gilan döyüşü haqqında xatırlatma". Bu Hafiz Əbrunun həmin hadisələrin şahidi olmaması ilə bağlıdır. Burada vilayət hakimlərinin dəyişdirilməsi, onların mərkəzi hakimiyyətə qarşı müxtəlif çıxışları haqqında məlumat verilir və b. Hafiz Əbru şairlər, qanunvericilər, Cəmaləddin Salman ibn Ələddini Məhəmməd (XIV əsrin əvvəlləri – 1376/1377) kimi tanınan şeyx Qütbəddin Çişti (sufilərin Çişti ordeninin nümayəndəsi), Mövlana Mahiəddin Bərdəyi, Pir Ömər Naxçıvanı və b. haqqında bəzi məlumatlar verir. Bu mənbədə tikinti işləri, təsərrüfat tədbirləri haqqında məlumatlar da var. Sultaniyyə şəhərinin yaradılması haqqında olan məlumatda riyazi və həndəsi biliklər haqqında möhtəşəm biliklər verilir. Hafiz Əbru Fəzlullah Rəşidəddinin "Came ət-təvarix", Əbülqasim Kaşaninin "Tarix-e Ulcaytu", Həmdullah Qəzvininin "Tarix-e Qozide" və "Zeyl-e Tarix-e Qozide", Zeynəddin ibn Həmdullah Qəzvininin "Zeyl-e Tarix-e Qozide", İbn Bəttutənin "Səfərnamə", Əbu Bəkr əl Qütbi əl-Əhərini "Tarix-e Şeyx Üveys" və b. müəlliflərin əsərlərindən mənbə kimi yararlanmışdır. Hafiz Əbru üçün ilkin mənbə rolunu Həmdullah Qəzvini və onun oğlu Zeynəddinin əsərləri oynamışdı. Həmin əsərləri müqayisə edəndə onlar arasında yaxınlıq sezilir. Hafiz Əbru onlardan fərqli olaraq bəzi hadisələri geniş deyil, faktı göstərməklə əks etdirmişdi. Məsələn, Sultaniyyə şəhərinin salınması ilə bağlı Hafiz Əbru yazır ki, Sultan Ulcaytu orada Müstənsirin Bağdadda tikdirdiyi kimi mədrəsə tikdirdi. Həmdullah Qəzvini 1226–1242-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş xəlifə Müstənsirin 7 illiyə (1227–1234) tikdirdiyi mədrəsə haqqında məlumat verir. Hafiz Əbru uzun-uzadı söhbətdən qaçaraq konkret faktları göstərirdi. 1336-cı ildə Rəşidəddin oğlu Qiyasəddin Rəşidinin ölümündən sonra oyratlar tərəfindən Təbrizin talan edilməsi və ora əmir təyin olunması haqqında məlumat verərkən Hafiz Əbru səhvə yol verir. Hafiz Əbru Təbrizə vəzir vəzifəsinə yalnız bir şəxsin təyin edilməsini göstərir. Həmdullah Qəzvini isə iki vəzir göstərir. Hafiz Əbru ilə Zeynəddinin əsəri arasında da bu tip ziddiyyətlər var. Hafiz Əbru gah mənbəni bütövlükdə köçürdüb, gah da səhv əlavələr etmişdir. Hafiz Əbru Azərbaycanda ərazi adlarını göstərərkən də səhvlər edir. Ağstafa, Şamxor, Bərgüşad yerinə o, Akiyata, Şamxur, Bəzkaşad yazır. Kazımov və Piriyev bunu müəllifin Azərbaycanı pis tanıması ilə əlaqələndirir. Hafiz Əbru Kaşaninin "Tarix-e Ulcaytu" əsərindən də yararlanıb. Bu əsərdə 1304–1316-cı illər əks olunub. Hafiz Əbru və Həmdullah Qəzvinidən fərqli olaraq bəzi tarixlərdə Kaşani ilə uyğunsuzluqlar var. Məsələn, Ulcaytu daha da dəqiqləşdirərək 27 ramazan, hicri 716-cı ildə (13.12.1316) hansısa bir içkidən içəndən sonra ölçdüyünü göstərmişdi. Onun ölümündən sonra Rəşidəddin və oğlu Xoca İbrahim edam edildi. Ulcaytunun islamı qəbul etməsi, zəlzələ (20 ramazan, hicri 704-cü il (16.04.1305) və sair kimi məlumatları Hafiz Əbru Kaşanidən götürə bilməyib. Digər mənbə Fəxrəddin Banakatinin "Tarix-e Banakati" əsəridir. Bu əsərdə hadisələr 1317-ci ilə kimidir. Hafiz Əbru Əl-Əhəridən ayrı-ayrı dövlət xadimləri haqqında məlumatlar toplamışdı, lakin yenə səhvlər buraxmışdı. O, yanlış olaraq yazır ki, Şeyx Üveysin babası ata xətti üzrə Həsən olub. Əl-Əhəriyə görə isə Hüseyn adlanırdı. Hafiz Əbrunun mənbələrinə Muinəddin Natanzinin "Müntəxab ət-təvarix" əsəri də daxil idi. Bu sadaladıqlarım Hafiz Əbru üçün yalnız mənbə olub. Elə məlumatlar var ki, yalnız Hafiz Əbruda var. Məsələn, sarer vergisinin ləğv edilməsi haqqında məlumata yalnız Hafiz Əbruda rastlanır. Ümumiyyətlə elxanilər dövlətinin vergi sistemi haqqında Hafiz Əbruda xeyli məlumat var. Hafiz Əbru əsərini şeirlərlə də bəzəyirdi. Tanınmış şairlərdən Əbülqasim Firdovsi, Nizami Gəncəvi, Salman Savəci, İmrul Qeys və başqalarının şeirlərini bəzən öz şəxsi şeirlərini əsərinə əlavə edirdi. Bu əsər XIV əsr Azərbaycan tarixi üçün əvəzəedilməz qaynaqdır. "Zeyl-e Came ət-təvarix-e Rəşidi" əsərinin əlyazmaları dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanılır. Bu gün 10 əlyazması haqqında məlumat var: 1 Paris, 2 İstanbul, 3 London, 3 Tehran və 1 Məşhəddə saxlanılan əlyazma. X. Bayani tərəfindən 1972-ci ildə Tehranda mətnin tərcüməsi nəşr olunmuşdu. 68 başlıq xatırlatma sözü ilə başlanır. Xatırlatma Ulcaytudan başlanaraq 1356-cı il Məlik Əşrəfin hakimiyyətini xatırlatması ilə bitir. Növbəti Şeyx Həsənin ölümü və Üveysin taxta çıxması ilə artıq yeni bölüm başlayır və Ağçokun İraqda hakimiyyətə gəlməsi ilə başa çatır. Hülakilər Qazan xandan sonrakı vəziyyətini, Azərbaycandakı vəziyyəti, Üveysin Azərbaycanı tutması, hələ bundan əvvəl dövlət yaratması və sair haqqında bu 89 il ərzində baş verən hadisələr çox gözəl, maraqlı, anlaşıqlı şəkildə təsvir olunurdu. Müəllif Teymuru xatırlatmağa ehtiyac duymamışdı. Bunun da səbəbi Nizaməddin Şami tərəfindən "Zəfərnamə" 1393-cü ildən sonrakı hadisələri ardıcıllıqla həkk olunması idi.[4][9]