Hacı Səlim Axundzadə

Hacı Səlim Axundzadə 1872-ci ildə Lənkəran şəhərində dünyaya gəlib. Hacı Mirzə Səlim ilk təhsilini atasının dərs dədiyi məktəbdə alır.[1] O, atasın Mirzə İsmayıl Qasirin 1805–1900-cu illərdə açdığı "Üsuli-cədid"də fars və ərəb dillərini öyrənəndən sonra o dövrdə Lənkəranda fəaliyyət göstərən rus gimnaziyasına daxil olur. Sonra dini təhsil almaq məqsədilə Ərdəbil, Zəncan və Nəcəf şəhərlərinə gedir və ilahiyyat elmlərinə yiyələnir. Onun bu təhsili düz 8 il davam edir. Aprel işğalından (1920) İranın Ənzəli şəhərinə köçmüş, orada hökumət məktəbində şəriətdən dərs demişdi. Hacı Mirzə Səlim Axundzadə 1930-cu il dekabrın 15-də, 58 yaşında vəfat edir. Onu Ənzəlidə torpağa tapşırırlar.[2][3]

Hacı Səlim Axundzadə 42 yaşında evlənəndən sonra Ayişə və Cəmilə adında iki qız övladı dünyaya gəlir. Hələ Vətəndə olarkən başı siyasi qovğalara qarışan Hacı Səlim ailə qayğıları ilə düz əməlli məşğul ola bilmir. Atası mühacirətə gedəndən bir il sonra Ayişə atasızlığa dözə bilməyib dünyasını dəyişir. İki il sonra – 1923-cü ildə Axundzadənin ikinci qız övladı – Cəmilə vəfat edir.

Öz doğma yurdunda qərib kimi yaşamaq məcburiyyətində qalan Axundzadələr zamanın sərt sınaqları ilə üz-üzə qalır. Təqiblər, təhqirlər, repressiyalar bu nəslin nümayəndələrini cana doyurur. Ərinin bir daha Vətənə dönə bilməyəcəyini anlayan Mirzə Səlimin ömür-gün yoldaşı onun dalınca İrana qaçmağa qərar verir.

1924-cü ildə Hacı Səlim Axundzadənin qaynı Məşədi Tağı bəy öz bacısını Lerik yolu ilə onun yanına Ərdəbilə aparır. Amma belə bir cəsarətli addım ona həyatı bahasına başa gəlir. Məşədi Tağı bəy Lənkərana qayıdan kimi onu həbs edirlər. Sorğu-sual o qədər də uzun çəkmir. Onu gedər-gəlməzə – Sibirə sürgün edirlər və doğma vətənə qayıtmaq ona bir daha nəsib olmur. O, elə Sibirdəcə vəfat edir.

1927-ci ildə Hacı Səlim Axundzadənin İşıq (Rövşən), 1930-cu ildə isə Zahir adlı oğlanları dünyaya gəlir. Zahir dünyaya gələndə Hacı Səlim Axundzadənin 58 yaşı vardı və çox keçmir ki, o, vəfat edir.

Türkiyə və bir sıra Avropa ölkələrinə uzun müddətli səyahətə gedən Axundzadə Vətənə qayıdandan sonra şəhər polis idarəsində sonralar isə mülkədar Əskər xan Talışinskinin yanında katib işləmiş, 1911–1916-cı illərdə isə Lənkəran şəhər gimnaziyasında islam dini və şəriət dərsləri ilə yanaşı fransız dilindən də dərs deyir.[3]

Siyasi fəaliyyəti

Azərbaycan parlamentinin üzvü Mirzə Salim Axundzadənin vəsiqəsi. 1918-ci il. Ərəb hərfləriylə Azərbaycan dilində yazılıb: "Şəhadətnamə. Lənkəran vəkili Axund Hacı Mirzə Səlim Axundzadənin Azərbaycan Cümhuriyyəti Məclisi-Məbusan əzasından olduğu təsdiq edilir. Məclisi-Məbusan rəisi doktor Ağayev."

Hacı Səlim Axundzadə 1916-cı ildə yenidən Türkiyəyə səyahət edir, Rusiyada fevral burjua demokratik inqilabı baş verəndən dörd ay sonra Lənkərana qayıdır. "Türk Ədəmi-Mərkəziyyət "Müsavat" partiyasına daxil olmuşdur. Partiyanın birinci qurultayında (1917, 26–31 oktyabr) iştirak etmiş, Zaqafqaziya komissarlığında fəaliyyət göstərmiş, Zaqafqaziya seyminin Müsəlman fraksiyasının üzvü olmuşdur. Axundzadə Azərbaycan Milli Şurasının üzvü idi. 1918-ci ildə daşnak cəlladı Andronik Zəngəzurda azərbaycanlı əhalini amansızcasına qətlə yetirdikdə, Axundzadə mahalın erməni quldurlarında təmizlənməsində önəmli fəaliyyət göstərmişdi. Axundzdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü seçilmiş, Müsavat Partiyasının ikinci qurultayında (1919, 2–11 dekabr) yaxından iştirak etmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Bakıda və Azərbaycanın digər bölgələrində həyata keçirilən mədəni-maarif tədbirlərinin təşkilatçılarından olmuşdur. Axundzadə Azərbaycan Milli Şuranın üzvü kimi "İstiqlal bəyannaməsi"nin imzalanmasında iştirak edib.[1][3]

Hər yerdə olduğu kimi Cənubda da fevral inqilabının təsirilə ictimai-siyasi canlanma başlayır, yerli, məhəlli icraiyyə komitələri yaradılır. Bu təşkilatlar yerlərdə asayişi təmin etmək, xaos və qarmaqarışıqlığı aradan qaldırmaq məqsədilə fəaliyyət göstərirlər.

1918-ci il yanvarın 9-da Bakıdan teleqram göndərib, bir nəfər rus dili bilən lənkəranlının da Tiflisə gedib erməni və gürcülərlə birlikdə "Seym"in işində iştirak edəcəyini bildirirlər. Çox illər sonra qürbətdə yaşayan 58 yaşlı Hacı Səlim Axundzadə bu hadisəni belə xatırlayacaq:

"Mən təklif etdim ki, Ağa Məhəmmədəli getsin. Lakin təşkilatın üzvləri mənim getməyimi məsləhət gördülər. 1918-ci il yanvarın 10-da Bakıya gəlib "Açıq söz" idarəsinə getdim və "Xeyriyyə"də sakin oldum.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə məni görcək ehtiram göstərdi. Həmin gün axşam saat 8-də Bakıdan qatarla Tiflisə yola çıxdıq. Heyyətimizdən adları yadımda qalan yoldaşlarım bunlar idi: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Xəlil bəy Xasməmmədov, Məhəmmədhəsən bəy Hacınski, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Cavad bəy Məlikyeqanov, Mehdi bəy Mustafabəyov, Mahmudov, Məmməd Yusif Cəfərov, Fətəli xan Xoyski, doktor Həsən bəy Ağayev və İslam bəy Qəbulzadə. Gəncədə Nəsib bəy Yusifbəyli vaqona minib bizə qatıldı. "İttihat" firqəsindən Sultan Məcid Qənizadə, doktor Miryaqub və Həybətqulu bəy də bizimlə idi. Qatar yavaş-yavaş hərəkət edirdi. Hər Bir münasib yerdə dayanıb bura toplaşan camaat üçün müvafiq nitqlər edilirdi… Yanvarın 12-də günorta vaxtı Tiflisə varid olduq…"

Türk qoşunlarının Azərbaycana gəlişi ilə də bağlı Axundzadənin xatirələrində bir sıra maraqlı bilgilər var. Belə ki, türk qoşunu Batuma yaxınlaşanda almanlar gürcüləri öyrədirdilər ki, türkləri Batumdan keçməyə qoymasınlar. Buna görə də, Nuru paşa yolu dəyişib başqa tərəfdən Gəncəyə gəldi. Bununla da Qafqaz müsəlman əhlinə böyük bir qüvvə hasil oldu. Sonra Gəncədən 4 min türk əsgəri Hacı Mirzə Səlim Axund Axundzadənin nümayəndələri ilə Zəngəzura tərəf hərəkət edir ki, orada ermənilərin mühasirəsində olan azərbaycanlıları azad etsin. Və buna nail olurlar. Odur ki, sonralar Zəngəzur camaatı Hacı Mirzə Səlim Axundzadəni Azərbaycan Cümhuriyyəti parlamentinə deputat seçmişdi.

1920-ci ilin aprel işğalından sonra, o dövrün görkəmli siyasi xadimləri, hökumət üzvləri kimi Axundzadə də zorən vətəni tərk etməli olur. İrana gedir, əvvəlcə Ərdəbildə məskunlaşır, sonra Ənzəli şəhərinə köçur. Hökumət mədrəsəsində müəllimlik etməyə başlayır. Axundzadə İranda mühacirətdə olarkən "Azərbaycan torpağına türbət demişəm" adlı kitabı qələmə alıb.[1][3]

Rus-bolşevik işğalından sonra digər ictimai-siyasi xadimlər kimi Axundzadə də mübarizəni dayandırmır. Şərqdə, xüsusilə yaxın müsəlman ölkələrində böyük nüfuz sahibi olan Hacı Səlim həmin ölkələrə üz tutur. Onun əsas məqsədi müsəlman dünyasından hərbi yardım almaq, Vətəni yadelli işğalçılardan xilas etmək idi. Elə bu məqsədlə də o, İrandan Əfqanıstana yollanır. Ötən əsrin 20-ci illərində Əfqanıstanda hakimiyyətdə olan rusiyameylli Əmənullaxan Hacı Səlimin bu xahişini qulaqardına vurur. Ona bu mübarizədən əl çəkməyi və Əfqanıstanda qalmağı təklif edir. Axundzadə bu təklifi qəbul etməyib, Tac-bəy sarayını tərk edir. Bir tərəfdən işğal altında olan Azərbaycan dərdi, digər tərəfdən qürbətdə doğma od-ocaq həsrəti, övlad nisgili onu əzir.

Vikianbarda Hacı Səlim Axundzadə ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Azərbaycan Demokratik Respublikası parlamenti

• İstiqlal Muzeyində sərgi və kitab təqdimatı keçiriləcək
• #ADR nın ICTIMAI SIYASI XADIMLERINDEN AXUNDZADE HACI SELIM