Həsən xan Ərfə

Həsən xan ilk təhsilini şəxsi müəllimlərdən almışdır. Sonradan isə İsveçrədə, Parisdə və Monakoda özəl məktəblərdə təhsil almışdır. 1914-cü ildə o, İran İmeriya Qvardiyasına qoşulmuş və bu qurum onun I Dünya müharibəsinin əvvəllərində İsveçrə ordusunda süvari zabit kimi təlim görməsinə sponsorluq etmişdir.

Həsən xan Rza xanla ilk dəfə 1921-ci ildə görüşmüşdür. Həmin dövrdə Rza xan hələ Müdafiə naziri idi və onlar 1921-ci il kürd üsyanına qarşı əməliyyatda idilər. Rza xanın güclü xarakteri Həsən xana çox təsir etmiş və onu ölənə qədər Pəhləvilərin dəstəkçisinə çevrirmişdi.

1926-ci ildən etibarən qısa müddətlik Londonda hərbi attaşe kimi çalışmışdır. Sonradan 1927-1929-cu illərdə Parisdəki Qərərgah Kollevində təhsil almışdır. Bu təhsilindən sonra polkovnik-leytenant rütbəsinə yüksəlmiş və yeni yaradılan Pəhləvi Süvari Mühafizə Alayının komandiri təyin edilmişdir. Qısa müddətdə bu alayı peşəkar və intizamlı alaya çevirə bilmişdir.

1932-ci ildə Rza şah tərəfindən Hərbi Akademiyanın rəhbəri təyin edildi və ona polkovnik rütbəsi verildi. 1934-cü ildə Rza şahın Türkiyə səfəri zamanı onu müşahidə etmişdir. 1936-cı ildə süvari və zirehli ordu hissələrinin müfəttişi təyin edilmiş, 1939-cü ildə isə general rütbəsinə yüksəlmişdir.

Birləşmiş Krallıq və Sovet İttifaqının İranı işğal etməsi zaman (1941 avqust) Rza şah onu Tehranın müdafiəsi üzrə komandan təyin etmişdi. İranın məğlub edilməsindən və Rza şahın qaçmasından sonra Rza şahın yerinə keçən oğlu Məhəmməd Rza şah (1941-1979) Həsən xanı hərbi kəşfiyyat üzrə komandan təyin etdi.

1942-1943-cü illərdə İran ordusunun qərərgah rəisi vəzifəsində çalışmışdır. 1944-1946-cı illərdə isə bu vəzifəni ikinci dəfə yerinə yetirmişdir. Bu zaman Azərbaycan Milli Hökumətinə qarşı üsyanq aldırmış Şahsevən tayfalarını silahla təmin etmişdir.

1940-1950-ci illərdən etibarən siyasətə daxil olmuşdur. 1946-cı ilin əvvəllərində İran parlamentində Sovet işğalından BMT-ə ünvanlanan şikayət məktubunun deputatlar tərəfindən imzalanmasının təşkilatçısı olmuşdur. Məqsəd qoşunlarını Cənubi Azərbaycan ərazisindən çəkməsi üçün Sovet İttifaqına təzyiq etmək idi.

Həsən xanın hərəkətləri onu Sovet əleyhinə olan və Britaniyapərəst siyasi düşərgənin fikirləri ilə birləşdirirdi.

Sovetpərəst və anti-Britaniyaçı siyasətçilərin parlamentdə və mətbuatda onu qınamasından sonra baş nazir Əhməd Qəvam Həsən xanın aş Qərərgah Rəisliyindən çıxarılmasını istədi. Nəticədə 1946-cı ildə o Həsən xan 7 aylıq həbs edilir. Sonradan isə günahsız olduğu elan edilir. Lakin ordudakı aktıv fəaliyyətini 1947-ci ilin mart ayında sonlandıraraq təqaüdə ayrılır. O, təqaüdə ayrılmasında özündən sonrakı Baş Qərərgah rəisi Əli Rəzmaranı günahlandırırdı. Xüsusilə, Əli Rəzmaranın 1950-ci ildə baş nazir olmasından sonra onun siyasi rəqibləri ilə ittifaqlar qurmağa başladı. Lakin Rəzmaranın 1951-ci ildə qətlə yetirilməsindən sonra buna görə narahatlıq keçirməyə başladı. Çünki inanırdı ki, siyasi şiddətin yüksəlməsi ölkəni təhdid edir. Rəzmaranın qətlə yetirilməsindən sonrakı bir ay ərzində Hüseyn Əlanın qısa ömürlü hökumət kabinetində Yollar və Kommunikasiya naziri olaraq çalışdı. Sonra isə parlament Məhəmməd Müsəddiqi baş nazir olaraq seçdi. Həsən xan düşünürdü ki, Müsəddiq monarxiyaya və güclü orduya qarşıdır. Buna görə də, ona müxalif qruplara qoşuldu. bu qrupun adı Milli Hərəkat idi. Həsən xan bu qrupun qəzetində monarxiyanı və İslamı müdafiə edən xeyli məqalələr yazmışdır.

Uzun müddət Ariya partiyasının üzvü olmuşdur.[5]

Həsən xan Toiler partiyasından Müzəffər Baqeyi, qatı dindar Ayətullah Əbülqasım Kaşanı, küçə dəstələrinin rəhbəri Şaban Cəfəri də daxil olmaqla, müxtəlif siyasi qruplaşmalarla əlaqələrini qoruyub saxlaya bilmişdir.

Həsüən xan sonradan Müsəddiqi devirməy planlayan zabitlərin gizli Ana Vətəni Qoruma Komtəsinin üzvü oldu. 1953-cü ildə şahın real hakimiyyəti bərpa edildikdən sonra Həsən xan Türkiyədə (1958-1961), Pakistanda (1961-1962) səfir kimi çalışdı.

Səfir kimi çalışdıqdan sonra təqaüdə ayrıldı.