Günbəzli ev

Əli bəy Hüseynzadə küçəsi, 51 ünvanında yerləşən günbəzli evin ümumi fasad görünüşü

Ənənəvi Gəncə evləri adətən küçədən izolyasiya edilmiş şəkildə və ya kar divarı küçə istiqamətində yerləşməklə inşa edilirdi. Küçələrdən çıxan dalanlara isə evlərin kiçik qapıları və ya həyətə açılan oxvari və ya yarımdairəvi tağla çərçivələnmiş böyük taxta darvazalar açılırdı.[1]

Şəhər ərazisində dövrümüzə çatmış ən qədim yaşayış tikililəri XVII–XVIII əsrlərə aid edilir.[2] Bu tikililər maraqlı memarlıq həllinə malikdir. Onların üstü gəc məhlulu ilə inşa edilmiş gümbəzlə tamamlandığına görə, elmi ədəbiyyatda həm də "Günbəzli ev" kimi tanınırlar. Bu evlərin unikal memarlıq xüsusiyyətlərinə Azərbaycanın başqa heç bir şəhərində rast gəlinmir. Tədqiqatçılar həmin ərazidə bu cür mülki memarlığın inkişaf etməsini yerli memarların ərazi üçün xarakterik olan inşaat materiallarına (bişmiş və çiy kərpic, gəc) mükəmməl hakim olmaları ilə izah edirlər. [2]

Günbəzli evlərin interyerlərində istifadə edilən kompozisiya həlləri, həmçinin polixromiyanın incə şəkildə tətbiq edilməsi xalq memarlarının peşəkarlığı ilə yanaşı həm də yüksək zövq sahibi olduqlarını nümayiş etdirir.[2] Memarlıq kompozisiyalarının ifadəliliyinə baxmayaraq, bu cür evlərdə tağların inşası sadə yolla həyata keçirilmiş, yük bölgüsü isə yüngül daşıyıcı sütunlar üzərində qurulmuşdur.[2]

Əli bəy Hüseynzadə küçəsi, 51 ünvanında yerləşən günbəzli evin yan kəsimində birinci və ikinci mərtəbənin konstruktiv görünüşü

Gəncə Günbəzli evləri mütəxəssislər tərəfindən iki qrupa bölünür: planda kvadrat təmələ malik olan evlər və güclü dartılmış düzbucaqlı təmələ malik olan evlər. İkinci qrupa daxil olan evlərin günbəzlərində çoxlu sayda təkrarlanan ikiqat əyriliklərlə fərqlənirlər.[3] onlar əsasən daşıyıcı divarlar arasında yerləşdirilmiş tağ-nervürlər üzərində dayanırlar.

Kvadrat təməlli evlərdə isə ikiqat əyrilik və künc elementlərinin kəsişməsindən alınan xaçvari plan oxşar ikiqat əyriliklərə malik sferik yelkənlər şəklində həll edilmişdir. Kəsişmə yerlərinin kobud qabırğaları isə daha yuxarı hissədə cilalanma ilə düzləşdirilir.[3]

Günbəz və ya tağın ikiqat əyri elementi 120–130 sm enlilikdə, 15–20 sm qalxışa malikdir ki, bu da konstruksiyanın fəza sərtliyini təmin edir. [3] Tağın kəsişmə hissəsi tağ-nervürlər, tağların özünün birləşmə hissəsi isə 1.2–1.5 metr qalınlığa malik daşıyıcı divarlara söykənir.[3]

Bu cür Gəncə evləri üçün mürəkkəb planlaşdırma xarakterikdir; qədim yerli ənənələr əsasında inşa edilən bu cür evlər həyətin dərinliyində tikilir, əsas fasad isə həyətə açılır.[3] Fasad xüsusiyyətlərinə görə sadə olan bu evlər, xüsusi memarlıq elementlərinə malik deyillər. Onların bütün memarlıq fərqlilikləri məhz interyerlərdə toplanmışdır.[3]

Plan xüsusiyyətləri baxımından, günbəzli evlərin daha qədim nümunələri bir otaqlı olsa da, XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq anfilada sistemi üzrə bir ox sırası boyunca düzülmüş iki və üç otaqlı evlərin inşasına daha çox üstünlük verilir.[4] Qeyd etmək lazımdır ki, bu cür evlərdə divarlar qalınlıq ölçülərinə görə daşıyıcı və daxili divar tiplərinə bölünmür və evlərin bütün divarları bərabər ölçüyə malik olur.[4]

• Nizami küçəsi, dalan 5, ev 33 — Bir otaqlıdır. Evin interyeri, fasadla müqayisədə daha zəngin həll edilmişdir.
• Şəddadilər küçəsi 24 A — Bir otaqlıdır. Planda kvadrata yaxın düzbucaqlı formasına malikdir. İnteryeri divar rəsmləri ilə zəngin bəzədilib.
• Əli bəy Hüseynzadə küçəsi, 51 — Bir otaqlıdır. Planda xeyli dartılmış düzbucaqlı formasına malikdir. İnteryeri divar rəsmləri və oymalarla zəngin bəzədilib.
• İsmət Qayıbov küçəsi, döngə 1, ev 3 — İki mərtəbəlidir. Fasadın əsas memarlıq həlli sakit düz divarlar və xeyli qabağa çıxan karnizin kontrastına əsaslanır. İnteryerləti divar rəsmləri və oymalarla zəngin bəzədilib.
• Nizami küçəsi dalan 4, ev 3 — İki mərtəbəlidir. İnteryerləri zəngin bəzədilib.

• Джеванширова, Н.А. Жилые дома Кировабада XVII-XIX веков. Баку: Памятники архитектуры Азербайджана. 1950.

• Gəncə şəhərinin memarlığı
• Arran memarlıq məktəbi
• Azərbaycan memarlığı