Gömrük

Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələri çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Bizim eradan əvvəl ikinci minilliyin ikinci yarısında yerli tayfalar Assur, Fələstin və Misir ölkələri ilə xammal və məhsullar mübadiləsi aparır, həmin ölkələrdən isə bəzək əşyaları və müxtəlif soyuq silahlar gətirərdilər.

Atropatenanın ərazisində olan Təbriz, Ərdəbil, Urmiya, Marağa, Zəncan, Naxçıvan və digər sahələr ölkə daxilində mühüm ticarət mərkəzlərinə çevrilmişdir. Bu şəhərlər başqa dövlətlərlə təkcə quru ilə deyil, həm də dəniz yolu ilə ticarət əlaqələri yarada bilmişdilər. Məşhur "Böyük ipək yolu" vasitəsilə Orta Asiya, Çin, Hindistan, Kiçik Asiya ölkələri ilə ticarət əlaqələri formalaşmışdır.

Ölkədə hazırlanmış xalçalar, bəzək şeyləri, yun məmulatları və s. ixrac olunaraq əvəzində lazım olan istehlak malları idxal olunurdu. Bu zaman satış üçün müxtəlif vergilər alınırdı ki, bu da müasir dövrdə gömrük vergiləri və rüsumları adlanır.

Bizim eranın əvvəllərində indiki Şimali Azərbaycanın və Cənubi Dağıstanın ərazisini əhatə edən Albaniya dövləti yarandı. Tarixi mənbələrdə bu ərazidə neft, təbii qaz, dəmir, mis və s. kimi qiymətli ehtiyatların olduğu göstərilir ki, bunlar da sonradan ticarət subyektlərinə çevrilirdilər. Şirvanda (Bakıda) neft və duz məhsullarının üzərinə vergi qoyulmuşdur ki, bu da müasir dildə mədən vergisi və aksiz vergisi kimi dəyərləndirilir.

Mənbələrin yazdığına görə, Azərbaycan ərazisində dövlət tərəfindən gömrük vergiləri rəsmi olaraq IX əsrin əvvəllərindən müəyyən edilməyə başlamışdır. Bəlkə IX əsrdən qabaq da bu vergilər mövcud olmuşdur, lakin bu barədə olan məlumatlar Ərəb xilafəti dövründə yandırıldığı üçün bu barədə ancaq bu barədə mülahizə yürütmək olar. Çünki artıq iri şəhərlərdə – Ərdəbil, Muğan, Naxçıvan, Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, Şəki, Şəmkir, Dərbənd, Şamaxı və digərlərində ticarət məhəllələri (o zamanlar "zavod" adlanırdı) yaranmışdı.

Xarici ölkələrdən Azərbaycana müxtəlif parçalar, metal məmulatları, ətriyyatlar, ədvalar, xəzlər və s. gətirilir, ölkədən isə xam ipək, ipək parçalar, pambıq, xalçalar, boyalar, neft, mal-qara, atlar və s. ixrac edilirdi. Ticarətə qoyulan gömrük vergi və rüsumları ölkə xəzinəsinin mühüm gəlir mənbəyinə çevrilmişdi.

XI – XII əsrlərin vergiləri əvvəlki dövrlərin qayda – qanunlarının çoxunu mühafizə etmişdir. O dövrün vergi sistemi haqqında ətraflı məlumat verən tarixçi Ravəndi yazırdı ki, vergilər dəftərlərdə xüsusi qeydlər aparılmaqla həyata keçirilirdi. Eyni zamanda Ravəndi qanunsuz vergilərin də adını çəkir ("dəstərqə" -hədiyyə kimi qəbul edilən vergi növü).

Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində, məmurların özbaşınalığını məhdudlaşdırmaq, iqtisadiyyatı yüksəltmək və xəzinəni doldurmaq üçün ilk vergi islahatını XV əsrdə Ağqoyunlular dövlətinin başçısı Uzun Həsən həyata keçirmişdir.^{[mənbə göstərin]}

1475-ci ildə Rusiyanın knyazı III İvan öz nümayəndəsini Uzun Həsənin yanına ticarət və diplomatik münasibətləri genişləndirmək üçün göndərmişdir.

Səfəvi dövlətinin hökmdarı I Təhmasib sənətkarlığın və ticarətin inkişafını genişləndirmək məqsədilə 1565-ci ildə vilayətlərin hər birindən alınan 80 min tümənlik tamğa vergisini ləğv etdi.

Bakı şəhərində gömrük ilk dəfə Rusiya İmperiyası Senatının 25 yanvar 1807-ci il tarixli fərmanı ilə 1809-cu ildə təsis edilmiş və Həştərxan gömrük dairəsinin tərkibinə daxil edilmişdir.

"Gülüstan" (1813) və "Türkmənçay" (1828) müqavilələrindən sonra Azərbaycanda Rusiyanın Gömrüklə bağlı qərarları qüvvəyə mindi. Həmin vaxt Rusiya ərazisində 1811-ci ildə qəbul olunmuş gömrük tarifləri, 1819-cu ildə qəbul edilmiş gömrük nizamnaməsi qüvvədə idi.

Bakı gömrüyü "Zaqafqaziya ölkəsində gömrük idarəetməsi barədə əsasnamə"-yə görə, 31 iyul 1831-ci il tarixdən Zaqafqaziya gömrük dairəsinin tabeliyinə verilmiş və 1832-ci ildən etibarən "Bakı anbar gömrükxanası" adını almışdır. Azərbaycan Demokratik Respublikasının (1918 – 1920-ci illər) vaxtında bu sahədə konkret bir iş görülməsə də, dövlətçilik baxımından bütün siyasi addımlar atılmışdır. Bütün vergi siyasətinə maliyyə naziri N.Yusifbəyli rəhbərlik etmişdir.

1919-cu ilin martında F.Xoyski hökuməti istefa verdikdən sonra, N.Yusifbəyli baş nazir (14 aprel 1919) oldu. Nəsib bəy parlamentdə hökumətin yeni proqramı ilə çıxış edərək, digər sahələrlə yanaşı qonşu dövlətlərlə ilk iqtisadi əlaqələr yaradılmasını da xüsusi qeyd etmişdir. Lakin 1920-ci ilin aprel inqilabı bu siyasətin başa çatdırılmasına imkan verməli.

18 oktyabr 1991-ci ildə "Azərbaycan öz müstəqilliyini qazandı və müstəqillik haqqında Konstitusiya aktı qəbul olundu.

30 yanvar 1992-ci ildə "Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsinin yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 561 saylı fərmanı ilə Gömrük Komitəsi yaradıldı. Komitə əsasən keçmiş Azərbaycan Respublikası Gömrük İdarəsinin bazasında yaradılmışdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin həmin fərmanı əsasında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Soveti 01 iyun 1992-ci ildə 301 saylı "Azərbaycan Respublikası Gömrük Komitəsinin məsələləri" haqqında qərar verdi. Bundan sonra N.K. 19 yanvar 1994-cü il tarixli qərarı ilə Gömrük Komitəsinin məsələlərinin və ona tabe təşkilatların siyahısı həll edildi və onun maddi-texniki bazası yaradıldı. Son verilən bu qərarda Gömrük Komitəsinin maddi-texniki təchizat məsələləri ilə yanaşı, yeni gömrük postlarının açılması da öz əksini tapmışdır. O zaman, Azərbaycan Respublikası Gömrük Komitəsinə Naxçıvan MR Gömrük Komitəsi, Bakı Baş Gömrük İdarəsi, 12 gömrükxana, Mərkəzi laboratoriya, avtomobil təsərrüfatı və təsərrüfat hesablı "Azərterminalkompleks" xarici iqtisadi birliyi daxil idi.

• Əsədov F. İ., Şəkərəliyev A. A. Azərbaycanın gömrük tarixi. Bakı, 2001.
• Şəkərəliyev A. A., Nuriyev C. A., Əliyev A. A. Gömrük işinin təşkili və idarəedilməsi. Bakı, 2003.
• Heydərov K. F. Azərbaycan gömrüyü sabit inkişaf yolunda. Bakı, 2005.
• Heydərov K. F., Əliyev A. Ə., Nuriyev C. A., Mehdiyev S.M. Gömrük rəsmiləşdirilməsi Arxivləşdirilib 2012-10-15 at the Wayback Machine. Bakı: "Qanun", 2006.
• Nuriyev C. Azərbaycanın gömrük tarixindən Arxivləşdirilib 2012-10-15 at the Wayback Machine. Bakı, 2009.
• Nuriyev C. Q., Əliyev A. Ə., Atakişiyev M. C. Gömrük işinin təşkili və idarə edilməsi (ali məktəblər üçün dərslik) Arxivləşdirilib 2012-10-15 at the Wayback Machine. Bakı, 2009.
• Vəliyev D. Qloballaşma şəraitində Azərbaycanın dünya maliyyə bazarına inteqrasiyası: təmayüllər, problemlər, perspektivlər.