Frank Lloyd Rayt

Reallaşdırdığı 300ü aşan quruluşla 20. əsrin başında memarlığın yeni bir görünüşə qovuşmasında təsirli olan Frenk Lloyd Rayt, "Orqanik Memarlıq" adı verilən, təbii formalardan yola çıxaraq iç və xarici məkanın inteqrasiya olunmasını təməl alan bir memarlığın qanunlarını ortaya qoymuş, dəmir-betonun istifadə sahələrini inkişaf etdirərək Müasir Memarlıq tarixininin ən əhəmiyyətli şəxsiyyətlərindən biri olaraq tarixə keçmişdir. Nyu Yorkda hazırladığı "Guggenheim Müasir Sənət Muzeyi" arxitektura gücünü bütün dünyaya sübut etmişdir.

20. əsrin ən əhəmiyyətli memarlarından olan Frank Lloyd Rayt, 8 İyun 1867də Visconsində dünyaya gəldi. Mühəndislik təhsili görən Rayt, gənclik illərində Conover və Silsbee kimi dizaynçıların yanında peşəkar təcrübə qazanmağa başladı. 1888-ci ildə, Luis Sullivan və Dankmar Adların yanında işə başlayaraq əhəmiyyətli proyektlərə daxil edilməyə başlandı. Rayt, 1892-ci ildə Şikagoda tikilən "Charnley House"nin istehsalında əhəmiyyətli rol oynadı. Bu iş müddətində Sullivandan çox əhəmiyyətli dərslər alan Rayt, yazar Henri David Thoreaunun həddindən artıq fərdiçiliyi və Tomas Jeffersonun natüralizmini yaxından araşdırma fürsəti tapdı.

Ruskının Arts and Crafts və Violet le Duc adlı əsərlərindən böyük ilham alan Rayt, Richardson, Bruce Price və McKim, Mead & Vhite kimi adlardan da çox təsirləndi. İşlərinin başında "École des Beaux Arts", yəni gözəl sənətlər tərzinə uyğunlaşma təmin etməkdə çətinlik çəkən Raytin bu dövrünü əks etdirən çalışması "Milwaukee" Kitabxanası olaraq bilinməkdədir. Ancaq daha sonra tamamilə anti-klassik və anti-Avropalı bir yanaşmasını mənimsəyərək Amerikan mədəniyyətinin müstəqilliyini işarələməyə çalışdı. Bu tərzin adı isə "Organic Architecture" olaraq bilinməkdədir.

1893-cü ildə Sullivan və s. adlarla işinə son verən Rayt, Cecil Corven ilə ortaqlıq qurdu. Bundan üç il sonra tamamilə müstəqil çalışmaq üzrə "Oak" Parkda öz atelyesini qurdu. Ancaq 1894də hazırladığı "Vinslov evi" adlı əsəri yenə də müəllimi Sullivanın təsirlərini daşımaqdadır. Bu çalışması eyni zamanda özünə xas stilinin ilk əlamətlərini daşıyan dizayn olaraq da bilinməkdədir.

Asimmetrik arxitektura dizaynı ilə horizontal xəttlərə verilən ağırlıq, Wrightin yeni xəttinin ipucları olaraq görülməkdədir. 1901-ci ildə 'Ladies Home Journal' adlı nəşrdə açıqlanan "The Prairie Houses" adlı proyektini tanıtdı. Müstəqil bir ailə evi şəklində, yaşıllıqlarla çevrili bir mühitə yerləşdirilən bu ev, Şimal Amerikan ferma evlərinin zadəganlığını və sadəliyini əks etdirməkdə idi. Bu dizaynda məkanı yalnız funksional dizaynlar üçün istifadə edən Rayt, simvolik və istifadəsiz dizaynlara qarşı olduğunun da vurğulamış oldu.

1902-ci ildə "Highland" Parkda tikilən "Willitz House"də asimmetrik xəttlərin vurğuladı. Riversidedə tikilən Tomek House və 1904-cü ildə Buffaloda tikilən Buffalo Housedə horizontal pəncərələrə ağırlıq verdi. 1907-1909 illəri arasında, Şikagoda tikilən "Robie House" isə bu sərinin sonuncusudur. Bu sıralarda Frank Lloyd Raytin əlaqəsini çəkən, 1904-cü ildə New York-Buffaloda tikilən və 1949da yıxılan Larkin Binası tərk edilmiş vəziyyətdə idi. Bu binanı ofis olaraq seçən Rayt, özünə xas stili ilə, köhnə Misiri xatırladacaq bir xəyalı həyata çevirdi.

Rayt, 1909-cu ildə arvadı və altı uşağını buraxaraq qadın Cheney ilə Avropaya səyahətə çıxdı. İtaliyada və Almaniyada sərgilərə qatılan Rayt, Ernst Vasmuthun nəşr etdiyi və H. P. Berlagenin də iştirak etdiyi bir portfolio ilə adını eşitdirdi və Avropa arxitekturasını əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi. Wrightin işlərindən təsirləndiyi müşahidə edilən adlar, Walter Gropius və Mies Van Deyər Rohe kimi modernist dizayn və düşüncələrin ataları idi. Amerikaya dönüşündə sakit bir həyata çəkilən Rayt, yeni işlər üçün Wisconsinə yerləşdi. 1913-cü ildə "Midway Gardens" adlı restoran və əyləncə yeri olaraq hazırladığı bina, Wrightin yeni texnikalar sınadığı bir əsər idi. Ancaq 1929-cu ildə yıxdırıldı. 1914-cü ildə qadın Cheneyin ölümündən sonra özünü evinin dizaynına həsr edən Rayt, maddi çətinliyə girmişdi.

1915-1922 illəri arasında Tokioda "Imperial" Otelin inşasını boynuna götürən Rayt, Antonin Raymond və mühəndis Paul Mueller ilə birlikdə zəlzələyə dayanıqlı bir binanın inşasına imzalamışdır. Yaponiyada altı il keçirən Rayt, eyni zamanda öz iç dünyasındakı böhranlı illərini də burada yaşadı. Bu müddətin nəticəsində Raytin arxitektura xəttində əhəmiyyətli dəyişikliklər müşahidə edildi. 1917-1920 illəri arasında çalışdığı Los Angelesdə olan "Barnsdall" Housedə Maya mədəniyyətinin təsirləri olduğu müşahidə edilir. Ayrıca binanın həyətində, Raytin arxitekturasında ilk dəfə rast gəlinən xəttlər də diqqət çəkici idi.

Yenə Kaliforniyada olan Milliard House və ya La Miniatura olaraq da bilinən əsəri Raytin yeni icadı olan 'Textile modulları' texnikasının sərgiləndiyi ilk nümunədir. 1928-ci ildə Arizona səhra çölündə tikdiyi "Ocatillo" Səhra Düşərgəsi, səhra içinə dalmaq üçün hazırladığı keçici bir əsər olaraq bilinməkdədir.

Frank Lloyd Raytin müvəffəqiyyətinin zirvəyə çatdığı bir əsər olan "Kaufmann" Housedə orqanik arxitektura ilə kübist arxitekturanın sintezi müşahidə edilməkdə. Bir şəlalənin üzərindəki bu ev, qayalar üzərinə oturdulmuşdur. Bu ev, Raytin ideal ev anlayışını da əks etdirməkdədir. Çünki təbiətlə iç içə olan bu ev, ideal həyat tərzini təsvir etməkdə idi. Ancaq bu əsərdən sonra imza atdığı işlər şəhər həyatının ortasında olmuşdur.

1936-cı ildə bir kimyəvi maddə fabrikinin işinə başlayan Rayt, binalarının çöllə əlaqəsi olmayan maraqlı arxitektura dizaynlara imzasını atdı. 1937-ci ildə Arizonanın Scottsdale şəhərində öz evini tikən Rayt, artifisyel təbiətlə bu əsəri bəzədi. Maraqlı bir arxitekturası olan bu əsərə əvvəldən hazırlamış olduğu Ocatillo səhra eviylə onsuz da hazırlıqlı idi.

1925-ci ildə Marylandda bir Planeteryum binası üçün bir cür elm fantastika arxitekturası hazırlayan Rayt, spiral şəklini tətbiq etmişdi. 1943-cü ildə Nyu Yorkda tikilən Solomon R. Guggenheim muzeyində bu spiralları inkişaf etdirib bir qalereya hazırladı. Muzeyi ziyarət edənlər nərdivanla ən üst qata çıxıb spiralın ətrafından gedərək aşağıya enəcəkdilər. Bu binanın istehsalı tam bir hadisə oldu. New Yorkda St. Marks Tower, National Insurance Companyın Chicagodakı binası və Pensilvanyadakı Beth Shalom Sinagoguna da imzasını atdı.

1956-cı ildə atom enerjisinin müvəffəqiyyətiylə həyəcanlanan Rayt, Chicagonun Llinois şəhərində edilməsini nəzərdə tutduğu 528 qatlı, 130.000 adamın yaşaya biləcəyi bir göydələn proyektində, atom enerjisi ilə işləyən liftlər və nərdivanlar hazırladı. 60 illik bir iş həyatı olan Frank Lloyd Rayt, çox müxtəlif dizaynlar və fikirlərə imzala idi. Öz özünü heç dayanmadan yeniləməyi bacaran Rayt, bunu fərdin ətrafıyla əlaqəsini davamlı nəzərdən keçirib özünü aktuallaşdırması lazımdır deyərək açıqlayırdı.

Raytin fərdi iş tərzindən ötəri ətrafında yetişdirdiyi şagirdləri olmasa da, bir çox axına böyük təsiri oldu; Expresyonizmdən Rasionalizmə, Amsterdam Məktəbindən Də Stijlə müxtəlif arxitektura axınlara ilham verdi. Çox sayda əsər hazırlamış olan Raytin bir çox konfransa da qatılmış olması, dünya səviyyəsində tanınıb istinad verilməsinin ən əhəmiyyətli səbəbidir. Bundan başqa, əsərlərinin çoxunu nəşr etmiş olması və fikirlərini müxtəlif kitablarda bəyan etmiş olması Wrightin, dünyanın bütün nüfuzları tərəfindən gəlmiş keçmiş ən əhəmiyyətli memarlar arasına girə bilməsində böyük əhəmiyyət daşımışdır.

Frank Lloyd Rayt 9 Aprel 1959-cu ildə, 92 yaşında Arizonada həyata gözlərini yummuşdur.