Faruqilər sülaləsi

Hindistanın qərbində, Bharuc və Surətdə Hind okeanına tökülən Narmada ilə Tapti çayları arasındakı torpaqlar XIV əsrdən etibarən Xandəş deyə tanınmışdır. Dəkkən və Malva yaylasının önəmli keçiş yeri olan Xandəş "xan ölkəsi" anlamına gəlir. Dehli sultanlıqlarından Xələcilər və Tuğluqlular Xandəşi ələ kəçirərək Hindli əhalisini ortadan qaldırmışlar və xan ünvanlı valilərlə ölkəni idarə etmişdilər. Bu valilərdən biri də Xani Cahan olub, oğlu Məlik Racə (Məlik Əhməd), Tuğluqlu hökmdarı III Firuz şah (1351–1388) adına Xandəşi idarə etmişdir. Məlik Əhməd daha sonra mərkəzi idarənin zəifləməsinə görə istiqlalini elan edərək Faruqilər xanədanını qurmuşdur (1370). Bu ad, xanədan mənsublarının Ömər əl-Faruqun soyundan gəldiyi iddiasından qaynaqlanmaqdadır.

231 il səltənət sürən Faruqilər hakim, xan və şah ünvanlı on altı sultan tərəfından idarə edilmişlərdir. Paytaxtları Asirgarh və Burxanpurdur. Asirgarh, Satpura dağlarının şərq ucunda Hindli racələrinin və onların əmrindəki Racputların oturduğu müstəhkəm mövqeyi idi. Şimali Hindistanı Dəkkənə bağlayan, Tuğluqlular dövründə ticari və əsgəri baxımdan böyük önəm daşıyan yol Asirgarhtan kəçməktəydi. Faruqilərin yenidən təməllərini atmış olduğu ikinci paytaxt da Bürhanpurdur. Rəvayətə görə adını Şeyx Bürhanəddin Qəribdən (ö. 1337) alan şəhər zaman içində Tapti çayına doğru genişləmiş, əhalisi də get-gedə artmışdır.

Faruqilər sülaləsi XVI yüzilin ikinci yarısına qədər Qucarat sultanlığı, Nizamşahilər, Bəhməni sultanlığı, Malva və Quri Xələciləriylə, ikinci yarısından sonra da Baburlularla qonşu oldular. Xanədan bu siyasi quruluşlar arasında həmən hər zaman zayıf kalmışsa da Qucarat sultanlığının dəstəğiylə təhlikələrdən qurtulmuşdur.

Faruqilərin qurucusu Məlik Əhmədin 1399-cu ildə ölümündən sonra yerinə Nasir xan keçdi. Nasir xan Hindlilərin zəifliyindən faydalanaraq Asirgarhı Racputlardan aldı. Ardından Tapti çayına yaxın bir yərdə Bürhanpuru inşa edib surlarla təhkim etdirdi. Dəkkənin ən qüvvətli sultanlığı olan Bəhmənilərlə münasibətlər Nasir xanın təcrübəsizliği üzündən gərginləşdi. Faruqi torpaqları Əlaəddin II Əhmədin ordusu tərəfından istila edildi. Məlik ət-Tüccar adındakı komandan Nasir xanın qüvvətlərini məğlub ədərək Xandəşi yağmaladı. Bürhanpur, surlarının yüksəkliyinə və qüvvətlə müdafiəsinə edilməsinə rəğmən Bəhmənilərə boyun əymək məcburiyyətində qaldı. Bir müddət sonra da Nasir xan öldü (1437).

Bundan sonra gələn I Miran Adil xan ilə (1437–1441) I Miran Mübarək xan (1441–1457) Xandəş taxtında varlıq göstərə bilmədilər. II Adil xan (1457–1501), Məlik Ayna vəya Məlik Qəni adıyla şöhrət qazandı. Faruqilərin böyük hökmdarlarının ilki olan Məlik Qəni xarici münasibətləri yoluna qoyarak daha ziyadə Hindli məsələsiylə uğraşdı. Kolilər və Bhillər kimi quldur-yağmaçıları nəzarət altına alıb, Qondvana ilə Çarkand racələrinə boyun əydirdi. Bu səbəblə başda Firiştə olmak üzərə birçox tarixçi II Adilə "Çarkund" (orman hökmdarı) adını verir. Ancaq bir yandan Qucarat sultanı I Mahmud Bəgara Faruqilərə qarşı basqısını artırmışdı. Nəhayət gələnəksəl vergilərin ödənməsinə davam ədilməsi qarşılığında aparılan andlaşma sayəsində Faruqilərlə Qucarat sultanlığı arasındaki barış qoruna bildi.

II Adil xandan sonra taxta kəçən kardəşi Davud Xan taxt kavgaları ilə uğraştı. Gāzni və Aləm xanların saltanatları da aynı şəkildə kəçti. Davud Xanın yəğəni III. Adil Xan isə (1510–1520) məvkiini sağlamlaştırmak için annə tərəfından böyükbabası Qucəratlı I. Mahmuddan yardım istədi. Daha sonra III. Muzaffərin kızı ilə əvlənərək batı sınırlarını güvəncə altına aldı. Adil Xanın ölümündən sonra yərinə oğlu Miran I. Məhəmməd Şah kəçti. Bu hökmdar on yədi yıl sürən saltanatı boyunca daha çox dayısı Qucərat Sultanı Bahadır Şahın dəstəğinə ihtiyaç duydu. Hint dənizi və Qucərat sahillərinə ticari amaçlarla yərləşməyə çalışan Portəkizlilər Bahadırı ortadan kaldırınca Miran I. Məhəmməd Qucəratın da varisi oldu, ancak başşəhər Ahmədabada ulaşamadan öldü. Yərinə kardəşi Miran II. Mübarək (1537–1566) kəçti. Farukīlər 1555tə ilk dəfa Babürlülərlə karşı karşıya gəldilər. Bu təmas sonraki yıllarda Farukīlərin aləyhinə bir səyir takip ətmiştir.

Miran II. Mübarəkin ölümü üzərinə Farukī taxtına kəçən oğlu Həsən bazı ayaklanmaları bastırmakla uğraştı. Babürlülərin yanında olan Raca Ali Agradan Xandəşə dönərək Həsənla mücadələ ətti və onu taxtından indirərək yərinə kəçti. IV. Adil Şah adıyla Xandəş taxtanın sahibi olan Raca Ali Babürlülərlə iyi münasəbətlərini sürdürdü. 1596da Cəlaləddin Əkbər Şahın istəğinə uyarak Bərar səfərinə katıldı. Ancak Sonpat / Asti Savaşında öldü və yərinə oğlu Bahadır Şah kəçti.

Farukīlərin son hökmdarı olan Bahadır Şah səfahatə düşkün aciz bir hökmdardı. Babasının siyasətini tərkədərək şahzadələr məsələsinə karışması Babürlü Hökmdarı Əkbər tərəfından hoş karşılanmadı. Babürlü ordusu 1601də Xandəşi istila ədib Asirgarhı kuşattı; muhasara sonunda şəhər Babürlülərin əlinə kəçti. Əkbər bu zafərini bir kitabə ilə əbədiləştirdi. Sağ kalan Farukī iləri gələnlərini sürgünə yolladı. Xandəş Babürlülərə bağlı əyalət halinə gətirildi (1009/1601). Bahadır Şah Lahor Kaləsinə kapatıldı və Nurəddin Cixangirin saltanatı sırasında 1033tə (1623–24) burada vəfat ətti. Firiştə onun Agrada öldüğünü kaydətməktədir.

Farukīlər Xandəştə kültür və sanatın gəlişməsinə yardımcı olmuşlar, ilim adamlarını himayə ətmişlərdir. Asirgarh və Burxanpur Xandəşin ən böyük mərkəzləri halinə gətirilmiş, cami, məscid, türbə, mədrəsə, saray və kalələrlə donatılmıştır. Badşahi Kaləsi (1400), Badşahi Sarayı, Xanım Camii (1585) və Məscid-i Cuma Farukī mimarisinin bu gün dahi məvcut önəmli əsərləridir.