Fəzzan

Fəzzan səhrasında günəş batarkən çəkilən bir şəkil

Fəzzanda Ubaridə bir sahə

1551 - ci ildə Turqut Rəis, Tərabülüsi fəth edəndə Fəzzan da həqiqətən Osmanlı Dövlətinə qatılmış ve Tərabülüs Bəylərbəyliyinə bağlı Fəzzan Bayrağı qurulmuşdur. 1556-1577 illər arasında Osmanlı əsgərləri Fəzzandaki şəhərləri də ələ keçərərək bölgədəki Osmanlı hakimiyyətini mökəmləndirmişdilər. Bu sayədə Səhra ticarət yollarının Aralıq dəniziyə açılan hissəsi də Osmanlı hakimiyyətinə qirmişdi, bu da Tərabülüs əyalətinin gəlirlərini əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır. Osmanlı Dövlətinin sərhədlərinin cənuba doğru genişləməsi bu dövlətin Çad Gölü Hövzəsində hökm sürən Bornu Sultanlığı və Niger Çayı Hövzəsində yaranan Songhay Dövləti ilə qonşu olması nəticəsini doğurdu və bu dövlətlərlə ilk dəfə diplomatik əlaqə yaradıldı.

XVII əsrdə Əlcəzair və Tunis vilayətləri kimi Tərabülüs vilayətinin də mərkəzi hakimiyyətlə bağlarının kəsilməsi nəticəsində, Fəzzandakı Osmanlı hakimiyyəti də vəziyyətini dəyişmişdir. 1711 - ci ildə vilayətin İstanbula sözdə bağlı amma əslində müstəqil Qaramanlı dövlətinin əlinə keçməsiylə bölgə dövlətləri ilə əlaqəsi tamamilə kəsildi.

II Mahmud dövründə (1808-1839) başına buyruq hala gəlmiş olan əyalətlərin təkrar mərkəzi idarəyə bağlanması səyləri çərçivəsində 1835 - ci ildə Tərabülüsə göndərilən Osmanlı donanması Qaramanlı dövlətinə son verərək vilayəti yenidən mərkəzi hakimiyyətə bağlamışdır. Əyalətin XVI əsrdə olduğu kimi gəlirlərinin xərclərindən çox ola bilməsi üçün Səhra ticarət yollarının yoxlama altına alınmasına ehtiyac duyan Osmanlı rəhbərliyi 1850-ci illərdən etibarən cənuba yayılma siyasəti izləmiş, 1875-ci ildə Fəzzanın ən cənub ucundakı Gat qəsəbəsinin də zəbt edilməsiylə bölgənin yenidən fəthi tamamlanmışdır. Bu çərçivədə Fəzzan və Cənub Əlcəzairdə məskun Tuareg (Osmanlı qaynaqlarında Tevarik) qəbilələri də yoxlama altına alınmışdır.

II Abdülhəmid dövründə (1876-1909) isə dövlətin ən uzaq vilayəti olması məzmununda, siyasi sürgün yeri olaraq da istifadə edilmişdir. Günümüzün Türkcəsində belə, bir başqa uc vilayət olan "Yeməyin" kimi, "Fəzzan" sözü də uzaq məkanları izah edən bir ifadə olaraq istifadə edilməkdədir. II Abdülhəmid dövründə Fransız müstəmləkəçilərin Səhra çölünü hakimiyyət ələ almaq niyyətlərinin qarşısında daha güclü dayana bilmək üçün Osmanlı Dövləti yerli xalqın da dəstəyini almağa ehtiyac duydu. Bu məzmunda, bölgədəki ən geniş təşkilatlanmağa sahib Sunusu Təriqəti ilə Osmanlı dövləti arasında ittifaqı xatırladan bir həmrəylik əlaqəsi quruldu. 1911-ci ildə İtalyanın Tərabülüsə əsgər çıxarmasıyla bölgə döyüş mühitinə girmiş, Fəzzanda Sunusuların da köməyiylə bir ovuc Türk zabiti tərəfindən təşkilatlanmış yerli qüvvətlər İtalyanların sahil şəhərlərindən cənuba doğru irəliləməsinə müqavimət göstərmişlər. Ancaq müvəffəqiyyətli müqavimət davam edərkən 8 Oktyabr 1912- ci ildə Balkan müharibəsinin baş verməsiylə Osmanlı Dövlətinin bütün diqqəti Rumeli torpaqlarının müdafiəsinə yönəltdi və 18 Oktyabr 1912 - ci ildə İtaliya ilə cəld bir sülh müqaviləsi imzalandı. Uşi müqaviləsi ilə bütün Tərabülüs vilayəti İtaliyaya buraxıldığı üçün Fəzzan da Osmanlı Dövlətinin əlindən çıxdı. Buna baxmayaraq bölgədə qalan Türk zabitlərinin yerli qüvvətlərlə birlikdə İtaliyaya qarşı müqaviməti davam etdi.

Birinci Dünya Müharibəsində Osmanlı Dövləti Şahzadə Ömər Faruk Əfəndini bölgəyə göndərərək müqaviməti davam etdirdi. İtalyan işğal bölgəsi yalnız bir neçə limanla məhdud qaldı.

Osmanlı Dövlətinin Birinci Dünya Döyüşündə məğlub olmasıyla İttifaq Dövlətləri ilə 30 Oktyabr 1918-ci ildə imzaladığı Mudros Sülhünün 17-ci maddəsi "Tərabülüs və Bənqazidəki Osmanlı zabitləri ən yaxın İtalyan qarnizonuna təslim olacaq" ifadəsiylə Osmanlı Dövlətinin Fəzzanı da boşaltmasını nəzərdə tutmaqda idi.

Haqqında danışılan maddəyə baxmayaraq müqavimət davam etdisə də öz canının dərdinə düşən Türk dövlətinin Fəzzana hər hansı bir şəkildə kömək etməsi mümkün ola bilmədiyindən bölgə ilə əlaqələri də qopdu.

10 avqust 1920- ci ildə imzalanan ancaq heç bir zaman qüvvəyə girməyən Sevr müqaviləsinin 121-ci maddəsi Osmanlı Dövlətinin Liviya üzərindəki bütün haqqlarından imtina etməyə məcbur oldu. Razılaşma qüvvəyə girməsə də Fəzzandakı vəziyyət əsasən bu idi. 24 İyul 1923 - cü ildə imzalanan Lozanna müqaviləsi "Türkiyə, (...), 18 Oktyabr 1912 tarixli Lusanna müqaviləsi (Uşi Razılaşması) və bu müqaviləyə bağlı sənədlər uyğun olaraq, nə xüsusiyyətdə olursa olsun, Liviyada faydalandığı bütün haqqlarının və imtiyazlarının qəti olaraq sona çatdığını elan edir." hökmünü komandir 22 - ci maddəsi ilə Türkiyə, Liviya (səbəbindən Fəzzan) üzərindəki haqqlarından qəti olaraq imtina etdiyini qəbul etdi.

Fəzzandakı Ərəb birliklərinin İtalyanlara müqaviməti isə 1930 -cu illərə qədər davam etdi. İtalyan və Fransız işğallarından sonra Tərabülüs, Fəzzan və Kirenaika birləşib Liviya Birləşmiş Krallığını qurdular

Türk mədəniyyətində Fəzzan ,uzaqlığı və tənhalığı ilə bir simvol olmuşdur. Bu səbəbdən "Fəzzana qədər sürmək" deyilişi yaranmışdır. Osmanlı dövründə padşahın və ya yüksək vəzifəlilərin bunu bir təhdid növü kimi istifadə etdikləri deyilir. [1]

• Liviya
• Kirenaika
• Tərabülüs
• Şimali Afrika
• Liviya tarixi