Fövqəldövlət
Fövqəldövlət və ya Super güc — Beynəlxalq miqyasda ilk sıralarda yerləşən və geniş təsir qabiliyyəti olan , hakim mövqeyə malik dövlətdir. Bu termin ilk dəfə İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Britaniya İmperiyası, Birləşmiş Ştatlar və Sovet İttifaqına aid edilmiş, sonralar, Soyuq müharibə dövründə 1956-cı ildə baş vermiş Süveyş böhranından sonra Britaniya imperiyası bu siyahıdan çıxarılmış və yalnız Birləşmiş Ştatlar ilə Sovet İttifaqına aid edilmişdir. Soyuq müharibənin sonunda, 1991-ci ildə Sovet İttifaqının ləğv olunmasından sonra isə Birləşmiş Ştatlar dünyanın tək super gücünə çevrilmişdir.
Terminologiya və mənşə
"Super güc" termininin dəqiq bir təsviri mövcud deyil və mənbələr arasında fərq ola bilər. Lakin, bu təriflərin hər birinə uyğun olan xüsusiyyət super gücün dövlət hakimiyyətinin yeddi ölçüsü — coğrafiya, əhali, iqtisadiyyat, resurslar, hərbi, diplomatiya və milli kimliyi ilə yüksək səviyyədə təmin olunmasıdır.
Bu dövr ilk dəfə 1944-cü ildən əvvəl qəbul olunmuş böyük güclərdən daha da böyük olan gücləri təsvir etmək üçün istifadə olunurdu, lakin, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Birləşmiş Ştatlara və Sovet İttifaqına aid edilməsinin ardından termin müəyyən məna qazanmışdır. Çünki, ABŞ və Sovet İttifaqı qlobal siyasətə və hərbi hakimiyyətə böyük təsir göstərə bilmişdi. Termin mövcud siyasi məna baxımından, 1943-cü ildə müharibədən sonrakı dünya nizamının potensial forması ilə bağlı holland-amerikan geostrateq Nicholas Spykman tərəfindən bir sıra mühazirələrdə bu ifadə istifadə olunmuş, yaranmışdır. Bu termin Britaniya imperiyasının və Amerika Birləşmiş Ştatlarının dünyanın sülhü və rifahı üçün vacib olan misilsiz dənizçilik üstünlüyünə istinad edilərək hazırlanmış "Sülh coğrafiyası" kitabının əsasını təşkil edir.
Bir il sonra, 1944-cü ildə amerikan xarici siyasət professoru William Tr Fox, "Böyük Qüvvələr: Amerika Birləşmiş Ştatları, Britaniya və Sovet İttifaqı — Onların sülh məsuliyyəti" kitabının konsepsiyası üzərində işləyib. Fox isə "Supergüc" ifadəsini o zamanki müharibədən də anlaşıldığı kimi, bir-biri ilə mübarizə aparan dövlətlər arasında dünya səviyyəsində ən yüksək statusu tuta bilən ölkəni müəyyən etmək üçün istifadə etdi. Onun sözlərinə görə, o zaman Böyük Britaniya, Amerika Birləşmiş Ştatları və Sovet İttifaqı böyük dövlətlər idi. Britaniya imperiyası hələ də dünya tarixindəki ən böyük imperiya idi və dünya əhalisinin 25% -dən çoxunu və dünyanın ümumi torpaq sahəsinin 25% -ni idarə edən ən böyük güc hesab edilirdi. Amerika Birləşmiş Ştatları və Sovet İttifaqı isə İkinci Dünya müharibəsi dövründə gücləndi. Britaniya isə müharibədən sonra ciddi siyasi, maliyyə və müstəmləkə problemləri ilə üzləşdi. Bu səbəbdən, Britaniya artıq digər rəqibləri ilə müqayisə edilə bilməyəcəkdi. 20-ci əsrin sonlarında isə İmperiya artıq tədricən dağılmış, qlobal gücü isə azalmışdı.
Lyman Millerin sözlərinə görə, "fövqəldövlətlərin gücü dörd əsas güc oxu vasitəsilə ölçülə bilər: hərbi, iqtisadi, siyasi və mədəni (və ya siyasətçi Jozef Nyenin ifadəsinə görə "yumşaq güc").
Kanadadakı Queen's Universitetindən Kim Riçard Nossalın fikrincə , "ümumilikdə bu müddəa kontinental ölçülü torpaq sahəsini işğal edən, böyük bir əhaliyə (nisbətən ən azı digər böyük dövlətlərə) sahib, qida və təbii sərvətlər daxil olmaqla üstün iqtisadi imkana, beynəlxalq əlaqələrdən yüksək dərəcədə asılı olmayan və ən əsası, yaxşı inkişaf etmiş bir nüvə gücünə sahib olan ölkələri xarakterizə edir.
Professor Paul Dukesin fikirlərinə əsasən, "Fövqəldövlət dünyanı məhv etmək imkanı da daxil olmaqla qlobal strategiya aparmağı bacarmalı, böyük iqtisadi potensiala və nüfuza sahib olmalı və dünyaya universal bir idealogiya təqdim etməlidir". Lakin, bu əsas tərifə bəzi dəyişikliklər edilə bilər: Professor Teufel Dreyerin sözlərinə görə, "Super güc, gücünü yumşaq və sərt şəkillərdə qlobal səviyyədə yansıda bilməlidir". "Supergüc: Dünyada Amerikanın rolu üçün üç seçim" kitabının yazarı və "Euroasia group"-un qurucusu olan Dr. Ian Bremmer, bir supergücün "dünyanın hər bölgəsində millətləri həyata keçirmə niyyətində olmadıqları tədbirləri həyata keçirməyə məcbur edəcək gücə sahib olan ölkə olduğunu" iddia edir.
Keçmişin super gücləri
Keçmiş dövrdə tarixçilər süper gücü həmin dövrdəki vəziyyət və hadisələri nəzərə alaraq terminləşdirməyə cəhd göstərmiş, hətta bəzən bunu bəzi varlıqlara da aid etmişlər. Keçmiş əyalət tarixçiləri tərəfindən bəzi güclü əyalətlərin supergüc kimi ifadə olunması onların nümayiş etdirdiyi müxtəlif üstün xüsusiyyətlərə diqqət yetirir. Bu qədim və süquta uğramış dövlətlərə: Britaniya imperiyası, qədim Misir, Xet İmperiyası, Əhəməni İmperiyası, Babil imperiyası, Yeni Assuriya çarlığı, Makedoniya çarlığı, Roma imperiyası, Sasanilər imperiyası, Mauriya imperiyası, Böyük Moğol imperiyası, Qədim germanlar, Böyük İskəndər imperiyası, Rusiya imperiyası, Tan sülaləsi, Əməvilər xilafəti, Monqol imperiyası, Osmanlı imperiyası, Fransa müstəmləkə imperiyası, İspaniya imperiyası, Birinci Fransa imperiyası, Raşidi xilafəti və Teymurilər dövləti aid edilə bilər.
İƏİT-nin tarixi statistika və araşdırmalarına görə, erkən müasir dövrə qədər Qərbi Avropa, Çin və Hindistan dünya ÜDM-in təxminən ⅔ hissəsini təşkil edirdi.
Soyuq müharibə
1956-cı ildə Süveyş böhranı göstərirdi ki, iki dünya müharibəsi nəticəsində maliyyə cəhətdən zəifləyən Britaniya, öz zəngin valyutasının konvertasiya olunmasını fəda etmədən yeni fövqəldövlətlərlə bərabər səviyyədə xarici siyasət yeridə bilməz. İkinci Dünya Müharibəsi əksərən öz milli sərhədlərindən uzaqda baş tutduğuna görə ABŞ, Avropanın və ya Asiyanın ölkələri kimi nə sənaye məhvi və nə də kütləvi sivil itkiyə məruz qalmışdı. Müharibə dünyanın ən böyük kreditoru və əsas mal təchizatçısı kimi Amerika Birləşmiş Ştatlarının mövqeyini gücləndirmişdir; Bundan əlavə, ABŞ-də güclü sənaye və texnoloji infrastruktur yaradılıb ki, bu da hərbi qüdrətinin qlobal səviyyədə əsas mövqeyə yüksəldib. Çoxmillətli koalisiya və ya qanunvericilik orqanlarının (məs: Birləşmiş Millətlər Təşkilatı) yaradılması təşəbbüslərinə baxmayaraq, getdikcə aydın olurdu ki , fövqəldövlətlər müharibədən sonrakı dünyanın necə görünməsi haqqında çox fərqli baxışlara sahibdirlər. 1947-ci ildə Britaniyanın Yunanıstana yardımının geri alınmasından sonra Birləşmiş Ştatlar Soyuq Müharibədə Sovet İttifaqının genişlənməsinin qarşısının alınmasında əsas yeri tutdu.
İki ölkə bir-birinə ideoloji, siyasi, hərbi və iqtisadi cəhətdən qarşı çıxdı. Sovet İttifaqı kommunizm ideologiyasının, planlaşdırılmış iqtisadiyyat və bir partiyalı sistemi təbliğ etdiyi halda, Amerika Birləşmiş Ştatları isə liberal demokratiya və azad bazar ideologiyalarını dəstəkləyirdi. Bu, müvafiq olaraq, Varşava Müqaviləsi və NATO hərbi ittifaqlarında öz əksini tapdı. Nəticədə isə, Avropanın böyük hissəsi ABŞ və ya Sovet İttifaqı ilə birləşdi. Bu ittifaqlar əvvəllər mövcud olan çoxqütblü əhalinin yeni, bipolyar hala parçalandığını göstərirdi.
Soyuq müharibə dövrünün yalnız iki bloka, hətta yalnız iki millətin ətrafında döndüyü iddiası, müharibədən sonrakı dövrdə bəzi alimlərin etirazına səbəb olmuşdur. Bu alimlər iki qütblü dünyanın yalnız bütün qurum və hərəkatlara məhəl qoymamaq şərtilə mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bundan əlavə, fövqəldövlətlər arasındakı münaqişənin böyük bir hissəsi Soyuq Müharibə müxaliflərindən daha mürəkkəb məsələləri əhatə edən "Vasitəçilik müharibəsi"ndə yaşanıb.
Soyuq müharibədən sonrakı dövr
1990-cı illərin əvvəlində Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra "Hipergüc" termini Soyuq müharibədən sağ çıxmış yeganə supergüc olduğu üçün ABŞ-yə aid edilməyə başlanıldı. Bu termin 90-cı illərin sonunda Fransanın xarici işlər naziri Hubert Védrine tərəfindən populyarlaşdırılmışdı. Lakin bu cür sinifləndirmə və ABŞ-nin buraya aid edilməsi mübahisəlidir. Həmin nəzəriyyənin diqqətəlayiq rəqiblərindən biri olan Samuel P. Hantinqton çoxqütblü qüvvələrin lehinə olaraq bu nəzəriyyəni rədd edir. O, dünya birqütblü idi iddiasını rədd edir: "Orada yalnız biri super idi Amma dünya birqütblü olduğunu demək deyil" qəribə hibrid "əvəzinə xarakterizə bir super ilə uni-çoxqütblü sistemi bir neçə böyük səlahiyyət". O, daha sonra "Vaşinqton artıq Soyuq Müharibə sonunda idi hakimiyyətini malikdir ki, kor edir. Bu, böyük bir güc, bir super güc kimi beynəlxalq siyasət isə oyundur və kompromislər etmək lazımdır" — yazırdı.
Ekspertlər qlobal siyasətin bu older qiymətləndirilməsi çox çünki inkişaf indiki mərhələdə Avropa Birliyi təsnif çətinlik hissəsində, sadələşdirilmiş edir ki, mübahisə. Digərləri mürəkkəb qlobal iqtisadi asılılığını nəzərə alaraq, bir super anlayışı köhnəlmiş ki, mübahisə və dünya çoxqütblü edir ki, təklif.
Milli Kəşfiyyat Şurasının A 2012 hesabat Amerikanın super statusu yalnız 2030-cu ildə bərabər arasında birinci olan eroziyaya olacaq, amma ABŞ bir çox müxtəlif sahələri və qlobal əlaqələri onun təsiri dünyanın ən güclü ölkələri arasında ən yüksək qalacağını bildirib ki, zamanın böyük regional səlahiyyətləri uyğun olmazdı. Bundan əlavə, bəzi ekspertlər həmişə gələcəkdə olmuşlar. dünyanın qalan güc Amerika Birləşmiş Ştatları nisbi azalması fərziyyə səbəb iqtisadi çətinliklər, bir azalan dollar, Soyuq Müharibə müttəfiqləri Amerika Birləşmiş Ştatları və dünyanın gələcək səlahiyyətləri ortaya çıxması daha az asılı olmaq.
Bəzi insanlar bu gün kompleks qlobal bazarda ifadə edərək, cəmi post-Soyuq Müharibə dövründə supergüclər mövcudluğunu şübhə və dünyanın xalqlar arasında yüksələn qarşılıqlı asılılıq bir super güc anlayışı keçmiş bir fikir etmişdir və dünya indi çoxqütblü edir. Amerika Birləşmiş Ştatlarının hərbi üstünlük indi unquestioned qalır və beynəlxalq nüfuzu bu görkəmli dünya güc etdi Lakin, belə Çin, Hindistan, Braziliya və Rusiya kimi ölkələr yeni yollar keşfetmeye olunur ABŞ hərbi üstünlüyünü (yəni yer) qarşı və elm, ədəbiyyat, yumşaq güc və diplomatiya sahəsində böyük addımlar edirik.
 Sovet İttifaqı |
 | |
| Demoqrafiya | 1989-cu ildə 286.7 milyon əhalisi vardı və sıralamada Çin və Hindistandan sonra üçüncü idi. | 1990-cı ildə 248.7 milyon əhaliyə və sıralamada dördüncü yerə sahib idi. |
| Coğrafiya | 22,270,000 km2 əhatə edən ən geniş dövlət (əslində federal superdövlət) idi. | 9.630.000 km2 sahə ilə dünyanın ya üç, ya da dördüncü ən geniş ölkəsi idi. |
| İqtisadiyyat | ÜDM 1990-cı ildə 2.7 trilyon $ (2021-də 5.6 trilyon $-a bərabər) idi . | ÜDM 1990-cı ildə 5.2 trilyon $ (2021-də 10.8 trilyon $-a bərabər) idi . |
| Dünyanın ikinci ən böyük iqtidadiyyatı idi. | Ən böyük iqtisadiyyat . | |
| İqtisadi məqsədlərə çatmaq üçün əsasən beşillik planlar istifadə olunur. | 1979-cu ildən artan gəlir bərabərsizliyini də əhatə etməsinə baxmayaraq, İstehsalın müştərilərin tələbləri ilə müəyyən edildiyi tələb və təklifə əsaslanan kapitalist bazar iqtisadiyyatı nəzəriyyəsinə sahib idi. | |
| Geniş mineral və enerji ehtiyatı neft təchizatı. | Böyük sənaye əsası və geniş modernləşdirilmiş kənd təsərrüfatı. | |
| Kənd təsərrüfatında olduğu kimi resurs çatışmazlığından əziyyət çəksə də, minimum miqdarda idxaldan istifadə edərək özünü təmin edir. | Böyük həcmdə idxal və ixrac. | |
| Mərkəzləşdirilmiş dövlət orqanları tərəfindən idarə olunan iri sənaye istehsalı yüksək səmərəsizliyə səbəb olur. | ||
| Siyasət | ||
| Xarici əlaqələr | ||
| Ordu | ||
| KİV | ||
| Mədəniyyət |
Potensial güclü güclər
"Potensial güclü" termini alimlər və digər ixtisaslı mütəxəssislər 21-ci əsrdə super dövlət statusu əldə edən bir neçə dövlətin imkanlarına tətbiq edirlər. Hindistan, və Rusiya Avropa Birliyi, Hindistan, və Rusiya 21-ci əsrdə super güc statusu əldə etmək potensialına malik olan ölkələr (və ya siyasi qurumlar) arasındadır. Ancaq bir çox tarixçilər, yazıçılar və tənqidçilər şübhə yarada bilərlər, lakin bu ölkələrin hər hansı birinin yeni bir super güc kimi yaranmasından asılı olmayaraq. Bəzi siyasi alimlər və digər şərhçilər potensial güclü dövlətlərə təklif olundular.
Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, sonradan işdən azad olunmasına baxmayaraq, Braziliya super güc kimi ortaya çıxma potensialına malik olsa da, məhdud sayda spiker müzakirə edilmişdir
Belə proqnozların qeydiyyatı açıqca mükəmməl olmamışdır. Məsələn, 1980-ci illərdə bəzi təfsirçilər Yaponiyanın böyük iqtisadi artım və yüksək iqtisadi artım səbəbindən super güc olacağını düşünürlər. Ancaq Yaponiya iqtisadiyyatı, 1991-ci ildə qəza etdi və ölkədə uzun sürən iqtisadi itkilər meydana gətirdi. 2012-ci ilin avqust ayından etibarən Yaponiya 1991-ci ilin qəzasından xilas olmalı idi.