Erməni əlifbası

Erməni əlifbası (erm. Հայերենի այբուբեն) – Erməni dilinin yazılması üçün istifadə edilən əlifba. 38 hərfdən ibarətdir. Mesrop Maştos tərəfindən yaradılmışdır. V əsrə qədər ermənilər tərəfindən yunan, suriya və aramey yazısından istifadə olunmuşdur. Müasir ermənilərin istifadə etdikləri indiki əlifba efiopiya yazısının tam oxşarıdır[1]. Belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, Mesrop Maştos məhz erməni əlifbasını ixtira etməmiş (yuxusunda görməmiş), efiopiya (həbəş) yazısı əsasında yaratmışdır. Təxmin edilə bilər ki, erməni əlifbası həbəş mədəniyyətinin təsirinin nəticəsində formalaşmışdır[2]. Erməni əlifbasının yaranması haqqında ikinci mübahisə doğuran nəzəriyyəyə əsasən əlifba V əsrdə suriyalı din xadimi Danil tərəfindən hazırlanmışdır. Digər bir fərziyyəyə əsasən əlifbaya daxil edilmiş hərflər zərdüşt yazılarından götürülmüşdür. Həqiqət ondan ibarətdir ki, erməni əlifbasındakı hərflər yunan, latın, suriya, koptik və həbəş yazılarındakı işarələrdən götürülmüşdür[3].

Musanın I kitabı (29.11–16 Ge'ez-də)
"Efiopiya Demokratik Federativ Respublikası" həbəş yazısı ilə
Erməni əlifbası
Ա
Ayb		 Բ
Ben		 Գ
Gim		 Դ
Da		 Ե
Yeç		 Զ
Za		 Է
E
Ը
It		 Թ
To		 ժ
Je		 Ի
İni		 Լ
Lün		 Խ
Хе		 Ծ
Tsa
Կ
Ken		 Հ
Ho		 Ձ
Dz		 Ղ
Ğat		 Ճ
Tçe		 Մ
Men		 Յ
Yi
Ն
Nu		 Շ
Şa		 Ո
Vo		 Չ
Ça		 Պ
Pe		 Ջ
Ce		 Ռ
Ra
Ս
Se		 Վ
Vev		 Տ
Tün		 Ր
Re		 Ց
Tso		 Ւ
Hün		 Փ
Pür
Ք
Ке		 Օ
О		 Ֆ
Fe		      

Müqayisəli cədvəl[4][5]

…Maştosun əlifbası əsasında erməni yazısı, həbəş yazısı kimi soldan sağa istiqamətlidir. Maştosun əlifbası həm formaca həm də xaraktercə həbəş yazısı ilə oxşarlığa malikdir. Həbəş yazısının üç hərfinin Ո — ba, Ս — ha və Փ — qa-nın yazılışı Maştosun əlifbasında səkkiz halda təkrarlanır. Maştosun yaratmış olduğu erməni əlifbasının hərflərinin forma və cizgi istiqamətləri prinsipi ilə analitik cədvəlini qurmuş olsaq görərik ki, həbəş yazısının 22 və 23 hərfini əhatə etmiş olur. Bu da əlifbanın ümumi hərflərinin üçdə ikisini təşkil edir. Maştos həbəş yazısının prinsipləri ilə sözsüz ki tanış idi və bu prinsiplər əsasında da erməni əlifbasını hazırlamışdır[5][6].

Həbəş hərfləri ሃባቡጉጊታቃቢሆዋዩቦኮኒሂ
Tələffüzü hababugugitaqabihowayubokonihi
Erməni hərfləri Ս ՈՌԴՂՊՓԹՄՓՔՐԻՆՀ
Tələffüzü sordłpp't'mp'k'rinv

Əlifba
Hərf Ad Tələffüz (IPA) Azərbaycanca tərcüməsi Rəqəmsal dəyəri
Əl yazması Müasir əl yazması Tələffüz Klassik Ermənicə Şərq Ermənicəsi Qərb Ermənicəsi Klassik Ermənicə
Klassik Ermənicə Şərq Ermənicəsi Qərb Ermənicəsi
Ա ա այբ [ayb][aɪpʰ] [ɑ] a 1
Բ բ բեն [ben][pʰɛn] [b][pʰ] b 2
Գ գ գիմ [gim][kʰim] [g][kʰ] g 3
Դ դ դա [da][tʰɑ] [d][tʰ] d 4
Ե ե եչ [jɛtʃʰ] [ɛ], Sözün əvvəlində [jɛ]1 e 5
Զ զ զա [za] [z] z 6
Է է է [ɛː][ɛ] [ɛː][ɛ] e 7
Ը ը ըթ [ətʰ] [ə] ı 8
Թ թ թո [tʰo] [tʰ] t‘ 9
Ժ ժ ժէժե [ʒɛː][ʒɛ] [ʒ] j 10
Ի ի ինի [ini] [i] i 20
Լ լ լիւնլյուն [lʏn]2 [l] l 30
Խ խ խէխե [χɛː][χɛ] [χ] kh 40
Ծ ծ ծա [tsɑ][tsʼɑ][dzɑ] [ts][tsʼ][dz] ts 50
Կ կ կեն [kɛn][kʼɛn][gɛn] [k][kʼ][g] k 60
Հ հ հո [ho] [h] h 70
Ձ ձ ձա [dzɑ][tsʰɑ] [dz][tsʰ] dz 80
Ղ ղ ղատ [ɫɑt][ʁɑtʼ][ʁɑd] [l], or [ɫ][ʁ] gh 90
Ճ ճ ճէճե [tʃɛː][tʃʼɛ][ʤɛ] [tʃ][tʃʼ][ʤ] ç 100
Մ մ մեն [men] [m] m 200
Յ յ յիհի [ji][hi] [j][h]3, [j] y 300
Ն ն նու [nu] [n] n 400
Շ շ շա [ʃɑ] [ʃ] ş 500
Ո ո ո [o][vo] [o], Sözün əvvəlində [vo]4 o 600
Չ չ չա [tʃʰɑ] [tʃʰ] ç 700
Պ պ պէպե [pɛː][peh][bɛ] [p][pʼ][b] p 800
Ջ ջ ջէջե [ʤɛː][ʤɛ][tʃʰɛ] [ʤ][tʃʰ] c 900
Ռ ռ ռա [rɑ][ɾɑ] [r][ɾ] rr 1000
Ս ս սէսե [sɛː][sɛ] [s] s 2000
Վ վ վեւվեվ [vɛv] [v] v 3000
Տ տ տիւնտյուն [tʏn][tiun]5[dʏn] [t][tʼ][d] t 4000
Ր ր րէրե [ɹɛː][ɹɛ]6[ɾɛ] [ɹ]6[ɾ] r 5000
Ց ց ցո [tsʰo] [tsʰ] ts' 6000
Ւ ւ հիւնN/A7 [hiunn] [w][v]8 v 7000
Փ փ փիւրփյուր [pʰʏɹ]9[pʰʏɾ] [pʰ] p‘ 8000
Ք ք քէքե [kʰɛː][kʰɛ] [kʰ] k‘ 9000
XIII əsrdə əlavə olunub
Օ օ օ [o] [o] o N/A
Ֆ ֆ ֆէֆե [fɛː][fɛ] [f] f N/A
Kəlimə əl yazısı Müasir əl yazısı Klassik Ermənicə Şərq Ermənicəsi Qərb Ermənicəsi Klassik Ermənicə Şərq Ermənicəsi Qərb Ermənicəsi Klassik Ermənicə
 Rəqəmsal dəyəri
Tələffüz
Ad Tələffüz (IPA) Azərbaycanca tərcüməsi

İstinadlar
  1. APA TV. "Erməniləri Afrikaya "bağlayan" nədir?" (az.). Youtube.com. 04.12.2021. 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-05.
  2. Ayele Bekerie: Historical Overview of Ethiopic Writing System's Possible Influence on the Development of the Armenian Alphabet. In: International Journal of Ethiopian Studies, Vol. 1, No. 1 Sommer/Herbst 2003, S. 33–58
  3. "АРМЯНСКОЕ ПИСЬМО  (rus.)". 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-24.
  4. "Не армянский алфавит, а эфиопский  (rus.)". 2022-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-24.
  5. ""ИЗ ИСТОРИИ "АРМЯНО-ЭФИОПСКИХ СВЯЗЕЙ"  (rus.)" (PDF). 2021-11-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-11-24.
  6. "Д. А. ОЛЬДЕРОГГЕ ИЗ ИСТОРИИ АРМЯНО-ЭФИОПСКИХ СВЯЗЕЙ (АЛФАВИТ МАШТОЦА) История происхождения армянского алфавита известна  (rus.)" (PDF). 2022-08-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-11-24.

Xarici keçidlər
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.