Dovşankələmi

Cənubi Afrika, Cənub və Mərkəzi Amerika, və yalnız bəzi növlər hərdən Mərkəzi Avropada rast gəlinir.

Dovşankələmi cinsinə daxil olan bitkilər kol və ya ot bitkiləridir. Bu cins özündə 800-ə yaxın bitki cəmləşdirir. Öz adını bitki yarpaqlarının turşməzə dadına görə alıb.

Birillik və ya çoxillik nümayəndələri mövcuddur. Əksər hallarda ot növlərinə rast gəlinir. Onları dekorativ-yarpaqlı nüsxələr kimi böyüdürlər. Növlərin əksəriyyəti üç-dörd yarpaqlı olur. Daha nadir beş-altı və doqquz yarpaqlılara rast gəlinir. Uzun saplaqlarda, xüsusi turş dada malikdirlər. Növdən asılı olaraq bitkinin yeraltı hissəsi – kökdür, kök yumrusudur və ya soğanaqdır. Təvazökar, amma çox cazibədar gülləri ağ, sarı, çəhrayı, bənövşəyi rənglərə malikdirlər. Dovşankələmləri gecə, parlaq günəş vaxtı və yağışdan əvvəl yarpaqlarını qatlayır.

Dovşankələmləri arasında çox dekorativ alaqkimilər növləri var. Bu növlər XVII əsrdən mədəniyyətə daxil edilmişdir və o vaxtdan bağlarda və otaq bitkiləri kimi geniş yetişdirilirlər.

Dovşankələmini parlaq, amma dalğın işıqla işıqlandırılmış yerdə saxlayırlar. Bitki yarımkölgəni əla daşıyır, ancaq sıx kölgədə uzun müddət qalması yarpaqlarının dekorativliyinin itməsinə səbəb olur. Günəş şüalarının düz təsiri yarpaqları məhv edə bilər.

Dovşankələmi böyütmə şərtlərinə tələbkar olmayan bitkidir. Onun üçün xüsusi mikroiqlim yaratmaq lazım deyil, otaq temperaturunda yaxşı artır. Yay vaxtında dovşankələmini yeldən qorumaq şərtilə təmiz havaya çıxartmaq olar. Qışda bitki olan məkanda temperatur 16-18 °C-dən aşağı düşməməlidir. Qış dövrünə yerüstü hissəsi qırılan növlərini isə 12-14 °C-də saxlayırlar.

Yayda dovşankələmi bol suvarmaya ehtiyac duyur, ancaq onu rütubətli torpaqda uzun müddət saxlamaq da olmaz. Rütubətin həddən artıq bolluğuna çox həssasdır, ona görə də küpəyə suyu artıq tökməkdənsə, əskik tökmək məsləhət görülür. Payızda sulamağı tədricən azaldırlar, qış vaxtında isə torpağı azca rütubətli saxlamaq bəs edir.

Çox növləri qışda dincəlir. Dinclik (1-1,5 ay) dövründə sulamağı durdururlar və bitkini quru sərin yerdə saxlayırlar. Birinci cücərtilər görünəndən sonra, onun yeni torpaq qarışığına yerini dəyişdirirlər, sulayıb yeniləyirlər və yenə ilıq yerə qoyurlar. 30-40 gün sonra çiçəkləmə başlayır.

Otaqda saxlama vaxtı yarpaqları qaynanmış suyla daim çiləmək lazımdır. Payız-qış dövründə isə buna ehtiyac yoxdu.

Bitkinin yemlənməsini kompleks mineral gübrələrlə edirlər. Aktiv artma dövründə hər 2-3 həftə onlara kompleks mineral gübrələr verilir. Bu vaxttərkibin miqdarı qablaşdırmadan iki dəfə daha az göstərilmiş olmasına diqqət etmək lazımdır. Bitkinin ətrafında köklərə mineralların girişini asanlaşdırmaq üçün torpağı azca yumşaltmaq lazımdır.

Dovşankələminin böyütməsi üçün bərabər hissələrdə çimli və çürüntüdən (çürümüş peyindən) və qumdan ibarət olan torpaq qarışığını hazırlayırlar. Kök şişləri və həddən artıq suvarma vaxtı bitkinin başları (soğanaqları) kök çürüntüsünə meyillidir, buna görə də küpənin dibinə keramzitdən drenaj qatını qoymaq lazımdır. Gənc bitkilərin əvvəlcə hər il, sonra isə hər 2-3 ildən bir yeri dəyişdirilir.

Dovşankələmi köhnə bitkilərin əsas kökünün ətrafında yaranan kök şişləriylə yaxşı çoxalır. Kök şişləri (5-10 ədəd) yuxarıdan onları 1 sm torpaqda örtərək küpələrə əkilir. Əkməni dəyişik vaxtda edirlər, çiçəkləmənin arzu olunan müddətlərindən asılı olaraq. Tam inkişafı ilin fəsilindən asılı olaraq əkmə günündən 30-40 gün çəkir.

Əgər bitki toxum vasitəsilə çoxaldılırsa, o zaman onlar torpağın səthinə səpilir, çünki toxumlar çox xırda olur və torpağı axınla sulanmayıb çiləməylə nəmləndirmək lazımdır.

Dovşankələmi çox nadir hallarda zərərvericilərlə xəstələnir.

Yarpaqlarını salatlara əlavə edərək qidada istifadə etmək olar. Hələ qədim zamanlarda bitkinin bəzi növləri qidada istifadə olunurdu. Hindilər xüsusi olaraq dovşankələmlərinin yetişdirilməsiylə məşğul olurdular və böyük miqdarda nişasta özündə saxlayan qaynanmış kök yumrularını yeyirdilər.

Xalq təbabətində dovşankələminin bütün hissələri istifadə edilir – güllər, svetonosı, yarpaqlar (vərəqlər). Bitki orqanik turşuları (turşəngi, almanı, limonu) özündə saxlayır. Yazda xammalı tədarük edirlər və ya başlanğıcda illər (may-iyun) və 40-50°С temperatur vaxtı (yanında) qurudurlar. Xammaldan istehsal edilmiş tinkturalar sinqa vaxtı (yanında) istifadə edir, mədə, qaraciyər xəstəliklərində təsirlidir. Yaxşı antiseptikdir. Dovşankələminin şirəsiylə qaşınmanı müalicə edirlər. Bitki homeopatiyada istifadə olunur.

Otaq bitkisi kimi XVII əsrdən becərilir.