Din tarixi

Dinlərin təkamülü

Dinlərin yaranması məsələsi ilə ilk növbədə XIX əsrin ortalarında müstəqil elm sahəsinə çevrilməyə başlayan dinşünaslıq məşğul olur. Bununla belə, din məsələsinə maraq bəşəriyyətin bütün tarixi boyunca mövcud olub. Hələ qədim zamanlarda insanlar tanrılara inamı (politeizmi) dərk etməyə çalışırdılar. Məsələn, yunan şairi Hesiod (e.ə. VIII–VII əsrlər) "Teoqoniya" ("Tanrıların mənşəyi haqqında") əsərində yunan mifologiyasının ilk sistemli təsvirini verməyə çalışmış və burada da o, tanrıların mənşəyi haqqında öz fikirlərini ifadə etmişdir[3]. Bununla belə, onun mifologiyasını mənimsəyən II minillikdə Mesopotamiyada, Finikiyada, Kiçik Asiyanın cənub-şərqində, Suriyanın və Mesopotamiyanın şimalında yaşamış hetlər və XIV əsrdə fəth edilmiş hurrilər arasında meydana çıxan bu əsərə bənzər parçalar və ya təkrarlar var"[4].

Əvvəlcə insanlar dinin meydana gəlməsini müxtəlif yollarla izah etməyə çalışırdılar: o, təbii mənşəlidir, yoxsa vəhy dinidir; yaxud sosial mənşəlidirmi? Məsələn, hökmdarlar tərəfindən icad edilmişdir ki, öz dövlətlərində insanlar ədalətli və fəzilətli olsunlar (Miletli Hekatey). Sofist filosoflar dini ictimai hadisə baxımından şərh edirdilər, məsələn, Afinanın tiran hökmdarı Kritius insanları qorxu içində saxlamaq üçün aldatma nəzəriyyəsi irəli sürmüşdür. Yaxud din mühüm amil kimi insanın təbiət hadisələrini dərk etmək və öhdəsindən gəlmək qabiliyyətidir. Dinin yaranması üçün epistemoloji ilkin şərtlər məhdud bilikdən qaynaqlanırdı, bilik aldanmalarla qarışdıqda, idrakın həssas və rasional mərhələləri ayrılır və praktikadan təcrid olunmuş şəkildə keçir, bir şəxs hadisələrin əsl səbəblərini anlaya bilmir: onun psixoloji səbəbləri var (bəzi baxışlarda ali gücün mövcudluğunu inkar edilir)[5].

Dinlərin yaranma tarixinin təsviri əsasən dinin tərifinin tipologiyasından asılıdır. 2011-ci ildə dinlərin təqribən 250 tərifi verilmişdir[6] və din alimləri dinin sosial və mənəvi hadisələrin mürəkkəb kompleksi olmasından, eləcə də dindarların pozitiv tərifə malik olmasından çıxış edərək hər hansı bir tipologiyanın subyektivliyini (dinə və kafirlərə mənfi münasibət) bəyan edirlər. İdeoloji neytrallıq prinsipi dinlərin genezisinin öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir[7].

Ümumi mənada din — dünyagörüşü və münasibətdir, həmçinin müəyyən dini şüuru və mənəvi-praktik fəaliyyəti müəyyən edən müvafiq davranış, forma və hərəkətlər (ibadət və təşkilat), adətən müqəddəslik təcrübəsi və varlıq, məna və həqiqət ideyaları ilə əlaqələndirilir. Bu, cəmiyyətin və insanın mənəvi həyatının mühüm tərkib hissəsidir, eyni zamanda əxlaq normalarını və əməllərini (namaz, oruc) təbliğ edən sosial altsistemdir (sosial institut).

Müxtəlif əlamətlərə görə dinin 4 əsas tipologiyasını müəyyən etmək olar:

1) inam obyektinə görə (fetişizm, polidemonizm, politeizm, monoteizm, panteizm, ateizm, aqnostisizm);

2) yayılmasına görə (etnomilli və dünya);

3) mənşəyinə görə (Qərb və Şərq dinlərinin dinləri, qədim Aralıq dənizi və hind (dharmik) dinlərinin dinləri; İbrahim dinləri və bütpərəstlik; sinkretik dinlər);

4) təkamül tipologiyasına görə (dinin ilk formaları, yeni dini cərəyanlar)[8].