Danların əməlləri

Lund yepiskopu Absalonun sifarişi ilə latın dilində yazılan əsər 16 kitabdan ibarətdir. Salnamə əfsanəvi Kral Dandan VI Knuda qədər Danimarka krallarından bəhs edir və 1185-ci ildə vendlərin məğlub olması ilə sona çatır. Əsər zəngin və mürəkkəb bir dildə, əsasən nəsrlə yazılmışdır, ancaq şeriyyət elementlərinə də malikdir.

"Saksonun Danimarka tarixi" əsəri tarixi doğruluğu sual altında olan mənbələrdən ibarətdir. O, islandiyalıların şifahi əhvalatlarına qulaq asmış, qədim əsərlərdən, daşlar üzərində yazılmış mətnlərdən və yepiskop Absalonun dediklərini qeyd etmişdir. Saksonun salnaməsi tamamilə tarixi bir əsər deyildi və daha çox “Saksonun öz ağlı və vaxtının bir məhsulu” idi.[3] O, Danimarkanın qədimi dövrü barədə tarixi və mifik məlumatları bir araya yığmış, onları danların keçmişi haqda öz düşüncələri ilə yenidən işləmişdir.[4]

Bu on altı kitab iki hissəyə bölünür. İlk doqquz kitab əfsanələr haqdadır və altmışdan çox əfsanədən bəhs edir. Saksonun "Skyöldunqa saqası" və "Anqlosakson xronikası" əsərlərinin latın dilindəki variantlarını oxumuş olması ehtimal olunur. Səkkizinci kitabın sonunda Saksonun Bremenli Adam, "Roskille xronikası" və Sven Aqqesenin "Danimarka tarixi" əsəri kimi mənbələrdən istifadə etməsi ehtimal olunur. Doqquzuncu kitab Qoca Qorm ilə bitir və beləliklə ilk gerçək Danimarka kralı barədə olan sənədi təmsil etmiş olur. Onuncu, on birinci, on ikinci və on üçüncü kitablar Mavidiş Harolddan və XII əsrin ortalarına qədər baş vermiş hadisələrdən bəhs edir. Miqyas baxımdan uzun olan on dördüncü kitab və bir qədər qısa olan on beşinci kitab Danimarkada vətəndaş müharibəsi və Böyük Valdemarın hakimiyyətindən bəhs edir.

İlk dörd kitab danların təməlindən və Kral Dandan, eləcə də Danimarkanın İsa Məsihdən əvvəlki dövrdəki tarixindən bəhs edir. Çağdaş mənbələr Danimarkanın birinci kralının Saksonun dediyinin əksinə, Skyöldün olduğunu iddia edirlər.[5] Növbəti dörd kitab Danimarkanın İsa Məsihdən sonrakı dövrdəki tarixindən bəhs edir. Doqquzuncu, onuncu, on birinci və on ikinci kitablar xristianlaşmış Danimarkadan, on üçüncü, on dördüncü, on beşinci və on altıncı kitablar isə Danimarkanın Saksonun həyatı dövründəki tarixindən bəhs edir.[6] Tarixçilər Qrammatikin əsərin Müqəddəs Knud və Böyük Valdemarın hakimiyyətindən bəhs edən ikinci hissəsi – son səkkiz kitabın yepiskop Absalonun dediklərinə əsaslandığına inanırlar. Yepiskop Absalon 1202-ci ildə, əsər hələ də natamam ikən vəfat etmişdir.[5]

İlk dörd kitab İslandiya tarixçisi Snorri Sturlusonun ədəbi üslubuna oxşar bir şəkildə yazılmışdır. Onların ikisi də divlər və Skandinaviya tanrıları kimi mifik elementlərə toxunurlar.[7] Sakson Qrammatik Skandinaviya mədəniyyətini və populyar inancları vurğulayır. O, ritorik şəkildə Danimarkada çox tapılan dolmenləri kimlərin tikə biləcəyini soruşur, çünki Danimarka şifahi xalq ədıbiyyatında onların daşlaşmış döyüşçülər olduğu deyilir.[8] Saksonun verdiyi məlumata görə Danimarkanın birinci kralı – Kral Danın Anqul[lower-alpha 1] adlı bir qardaşı var idi.[9] O, qədim Skandinaviya tanrıları ilə görüşmüş Danimarka qəhrəmanları haqqında da məlumat verir. Saksonun barələrində yazdığı tanrıların hamısı xoşniyyətli olaraq təsvir edilməmişdilər. Onlar bəzən riyakar kimi təsvir edilmişdilər. Məsəlüçün, əfsanəvi Danimarka kralı Harald Döyüşdişin əhvalatında Döyüşdiş Odinin dəstəyi ilə vuruşur, ancaq Odin ona xəyanət edir və onu Valhallaya aparır.[10]

Sakson Qramatik "Danların əməlləri" əsərinin müqəddiməsində yazır:

Digər bütün millətlər xalqlarının əcdadlarının məşhurluğu qavramaq üçün nəzərdə tutulmuş titullarının yenidən öyrənilməsindən şöhrət və fərrəh hissi duyur. Danimarkalı Absalon – bizim ölkəmizin baş kahini böyük bir adam idi. Onun izahetmə xidməti ən böyük yanğında arzu ilə alovlandı, çünki onun şöhrəti bir türbədən yalanlarla gəlirdi. O, əziyyət çəkmədi ...[5][lower-alpha 2]

Yepiskop Absalon Danimarka tarixinin hansısa bir sənədə qeyd edilməmisini artıq qəbul edə bilmirdi. Buna görə də o, bu vəzifəni öz katibi olan Sakson Qrammatikə – “onun ən nalayiq xidmətçisi”nə həvalə edir. Digər millətlərlə müqayisədə, ədəbi abidəyə malik olmayan Danimarka şirkətləri kasıb hesab edilirdi.[5]

Kilsənin "Danların əməlləri" kimi bir əsəri maliyyələşdirməsinin əsas səbəbi Danimarkanın, xüsusən də Danimarka kilsəsinin müstəqilliyini vurğulamaq idi. Danimarkada vətəndaş müharibəsinin vəziyyətlərinə sərt və aydın reaksiyalar var idi. Müqəddəs Roma imperatoru bir-birləriylə vuruşan tərəflərin birini dəstəkləyirdi. Bu isə Danimarkanın iki, 1157-ci ildə isə üç hissəyə bölünməsinə gətirib çıxarmışdır.

Vətəndaş müharibəsi zamanı Danimarka kilsəsi Roma papasının əleyhinə olan Müqəddəs Roma imperatorunun nəzarəti altında idi. Əsər Lund yepiskopu Absalon yerinə, Hamburq yepiskopunun maraqlarını dəstəkləyən Bremenli Adama qarşı bir əks-cavab idi. Buna baxmayaraq, Bremenli Adam yazdıqlarında danimarkalıların lehinə idi və onun ömrünün son dövrlərində Hamburq yepiskopu olan Adalbertə qarşı sərt məzəmmət ifadə edirdi. Mədəni baxımdan salnamə bütpərəstlikdən xristianlığa geç keçmələrinə rəğmən, danların qədim mədəniyyətə və Qərbi Avropa Roma-Katolik mədəni sferasında mühüm bir yerə sahib olduqlarını sübut edən önəmli bir sənəd idi.[11]

Əsərin pedaqoji və elmi məqsədi də var – keçmişin idealları ilə indinin zərifliyinin müqayisəsi. Sakson döyüşlərin əbədi ruha yox, ancaq fani bir bədənə zərər verə biləcəyini deyir.[12]

Sakson Qrammatik. Norveç rəssamı Luis Mu tərəfindən təsvir edilmişdir. təx. XIX əsrin axırları və ya XX əsrin əvvəlləri.

"Danların əməlləri" salnaməsinin bəzi xüsusiyyətləri Şekspirin Uilyam Şekspirin "Danimarka şahzadəsi Hamletin faciəvi əhvalatı" faciəsinin əsasını təşkil edir. Ehtimal olunur ki, Şekspir bu əsərdəki Danimarka şahzadəsi "Amlet"in (lat. Amletus, dan. Amleth/Amled) əhvalatını özü oxumayıb[13] və sadəcə şifahi variantına qulaq asıb.[14] Şekspir Hamlet adını Amletin anaqramması olaraq istifadə edib. Saksonun üçüncü və dördüncü kitablarda təsvir etdiyi versiyası Şekspirin faciəsinə çox bənzəyir. Saksonun versiyasında Danimarka kralı Rorik iki qardaşa – Orvendil və Fengiyə Yutlandiyanın hakimiyyəti verir. Çox keçmədən Orvendil Kral Rorikin qızı Gerut ilə evlənir.[lower-alpha 3] Amlet onların birinci və tək övladı olur. Fengi qardaşının evlənməsinə çox qəzəblənir və Yutlandiyanın yeganə hakimi olmaq istəyir. Buna görə də o, Orvendili qətlə yetirir. Fengi Gerutla evlənir və özünü Yutlandiyanın yeganə hakimi elan edir. Amlet atasının intiqamını almaq və Yutlandiyanın yeni kralı olmaq üçün əmisinə sui-qəsd planlayır. Sakson bu əhvalatı 1216-cı ildə yazıb-qurtarır.[15] Bu dövrdə yeni Lund yepiskopu Anders Sunesen idi. Sakson əhvalatın müqəddiməsində yepiskopların hər ikisinə, eləcə də hakimiyyətdə olan Müzəffər Valdemara öz minnətdarlığını bildirmişdir.[16]

Əsərin ən köhnə hissəsin tarixi dəyəri Saksonun yazdığı hekayələrin hansı mənbələrə əsaslanması ilə bağlıdır. O, tarixi insanları bu mənbələrdən bir-birinə bənzər hala gətirir, baxmayaraq ki, yadaşıqları dövrlər arasındakı fərqlər bir-birlərinə aid bir şey ola biləcəyini istisna edir. Ehtimal olunur ki, Sakson ən qədim dövrlərdən Danimarka tarixinin izahlı təsvirinin təqdim edilməsinin vacib olduğuna inanırdı. Buradakı ən aydın nümunə, Danimarkanın xilaskarı Tiranın[lower-alpha 4] atasının Ağılsız Etelred[lower-alpha 5] olaraq verilməsidir, ancaq tarixçilərə məlumdur ki, Hatelrad Tiranın nəvəsi, hətta nəticəsi yaşında idi. Sakson Uesseks kralı I Etelredi düşünməmişdisə, bu adın ortaya çıxmasının səbəbi Saksonun Harald Klaka məktub göndərmiş Hattelradı qəsdən səhv bir şəkildə təqdim etməsi ola bilər. Şübhəsiz ki, Saksonun ədəbi təqdimatındakı Frode Fredegodun[lower-alpha 6] Roma imperatoru Qay Yuli Sezar Oktavian Avqusta əsaslanıb. Onların ikisi də sülh şəraiti yaradan cahanşümul hakimdirlər və Məsihin davamçıları hesab edilirlər. Frode Fredegodun krallığı Oktavian Avqustun krallığı ilə paralellik daşıyır. Fredegod ilk öncə Baltik dənizinin sahillərində, daha sonra Şimal dənizinin sahillərində hökmranlıq sürmü, Avqust isə Aralıq dənizinin sahillərində hökmranlıq sürmüşdür.[5]

Sakson Qrammatikin əsərləri ilə İslandiya və Norveç mənbələri, eləcə də Danimarka tarixşünası Sven Aqqesenin verdiyi məlumatlar arasında böyük fərqlər var. Fərqliliklərə adətən Saksonun nəzmi və onun şəxsi fikirləri səbəb olur.[17] Nümunə olaraq, Qrammatikin Tiranın əhvalatını təqdim etmək tərzi Sven Aqqeseninkindən daha təəccübləndiricidir. Qrammtik bu dəyişikliklər və nəzminə görə tez-tez tənqid olunur.[18]

"Danların əməlləri" orta əsrlərdə latın dilində danışa bilən yeganə sosial təbəqə olan elita üçün nəzərdə tutulmuşdur. Baxmayaraq ki, salnamə bu qədər məhdudi bir auditoriyaya sahibdir, əsər növbəti illərdə çox məşhurlaşmışdır. Digər tərəfdən, əsər Danimarka tarixi ədəbiyytı üçün önəmli bir mənbəyə çevrilmişdir. Əsər 1514-cü ildə yenidən aşkarlanmışdır və 1575-ci ildə Danimarka dilinə tərcümə edilmişdir.[11] Daha sonra əsər Nikolay Frederik Severin Qrundtviq tərəfindən tərcümə edilmişdir. Bir sıra Danimarka şairləri salnamədəki mif və əfsanələrdən ilhamlanaraq şeirlər yazmışdılar. Danimarka tarixçilərinin yalnız kiçik bir hissəsi daha çox Saksonun salnaməsi ilə tanınan Anql Uffa, Hrolf Kraki və Raqnar Lodbrok kimi əfsanəvi krallara etina eləmir.

Əsər latın dilində, elmi və mürəkkəb şəkildə yazılmışdır. Sakson Qrammatik salnamənin latın dilinin romalılar tərəfindən Oktavian Avqustun dövründə, təqribən 0-cı illərdə istifadə edilən klassik latın forması ilə yazmışdır. Latın dilinin bu forması orta əsrlərdə istifadə edilən formasından çox fərqlənirdi.[11]

Sakson Qrammatik yazılış üslubunun ilham mənbəyi olaraq Kvint Kurtsi, Ovid, Valeri Maksim, Yunian Yustin, Vergili, Horatsi və Martsian Kapella kimi latındilli yazıçılardan istifadə etmişdir. Sakson orta əsr tarixçiləri olan "Anql xalqının kilsə tarixi" əsərinin müəllifi Möhtərəm Beda, Pavel Diakon, Solsberili İohann, norman salnaməçisi və "Normandiya tarixi" əsərinin müəllifi Sen-Kantenli Dudodan da ilham almışdır. Buna baxmayaraq, onun müəllifi olduğu "Danların əməlləri" əsərinin yazılış üslubu daha çox Monmuntlu Qalfridin müəllifi olduğu "Britaniya krallarının tarixi" əsərinin yazılış üslubuna bənzəyir.

Sakson Qrammatikin hansı mənvələrdən istifadə etməyi sual altındadır. Tarixi mənbələrdə Qərbi Roma imperiyasının tarixinin xülasəsinin bir nüsxəsi Sakson tərəfindən kafedraldan götürülmüş, lakin bir müddət sonra Sorö monastrına geri qaytarıldığı verilib.

"Danların əməlləri" əsərində heç bir formada hətta hadisələr üçün belə müəyyən bir tarix verilmədiyindən əsər xronik hesab edilmir. Salnamənin birinci hissəsi həm fərdlərin yaşadığı tarixləri, həm də ki, hadisələrin baş verdiyi tarixləri təyin etməkdə problemlər yaradır. Dəqiq şəkildə verilən yeganə tarix beşinci kitabda İsa Məsihin anadan olmasıdır. Bu konteksdə İsa Məsihin doğulduğu dövrdə kral Frode Fredeqod sülh içində yaşayırdı.[5] Əsərin yeganə müəyyən tarixi ilk doqquz kitabdakı şəxslərin yaşadığı tarixləri və hadisələrin baş verdiyi tarixləri müəyyənləşdirməkdə kömək edir. Saksonun haqqında məlumat verdiyi nəsillər sayıldıqda, əsərdəki ilk hadisənin təxminən e.ə. 600-cü ildə baş verdiyi aşkarlanır.

"Danların əməlləri" əsəri yazıldığı ilk dövrlər və kitabların yazıldığı ardıcıllıq tarixi interpretasiyalardan ibarətdir. Tarixşünaslar adətən əsərin 1208-ci ildən əvvəl yazılıb-qurtarmadığı faktını ortaya atırlar. On altıncı və sonuncu kitabda haqqında məlumat verilən son hadisə kral VI Knudun qraf I Boquslavın (1130–1187) hakimiyyəti dövründə Pomeraniyadakı vendləri məğlub etməsidir. Buna baxmayaraq, əsərin yepiskop Anders Sunesenə həsr olunan müqəddiməsində danların 1208-ci ildə Elba çayının şimalındakı əraziləri fəth etməsi barədə məlumat verilir.

Əsərdəki bütün mətnin demək olar ki, dörddə birini saxlayan on dördüncü kitabında verilən son məlumat Absalomun 1178-ci ildə yepiskop təyin edilməsidir. Bu böyük kitab və Absalomun bu kitabda kral Böyük Valdemardan daha çox yer tutması onun yazılan ilk kitab olması və kolleksiyadan ayrı, müstəqil şəkildə yazılması ehtimalını daha da inandırıcı edir. Sakson daha sonralarda on beşinci və on dördüncü kitabları yazaraq ilkin əsərin həcmini artırmaq istəmişdir. O, bu kitablarda kral Böyük Valdemarın hakimiyyətinin son illərindən və VI Knudun hakimiyyətinin ilk ilindən bəhs edir.

Ehtimal olunur ki, Sakson daha sonra on birinci, on ikinci və on üçüncü kitabları yazmışdır. Sven Aqqesenin təqribən 1186-cı ildə yazdığı "Danimarka krallarının qısa tarixi" əsərində Saksonun Kral və onun oğulları, yəni on birinci, on ikinci və on üçüncü kitablarda haqqında yazılan Sven II Estridsen barədə əsər yazmaq qərarına gəldiyini yazır. Sakson daha sonra ik on kitabı yazmışdır.

Orijinal salnamənin dörd fraqmenti – Anj fraqmenti,[19] Lassen fraqmenti,[20] Kall-Rasmussen fraqmenti[20] və Plezner fraqmentindən[20] başqa bütün hissələri qeyb olub. Anj fraqmenti geridə qalan fraqmentlər arasındakı ən böyüyüdür və Saksonun öz dəstxəti ilə yazıldığı sübut edilən yeganə fraqmentdir. O birisi fraqmentlərin hamısı təxminən 1275-ci ildə köçürülüb. Bütün fraqmentlər Kopenhagen Kral Kitabxanasında saxlanılır.

Nəşriyyat

Salnamənin Kristiyen Pedersen buraxılışının üzlüyü. Paris şəhəri, 1514-cü il.

Buna baxmayaraq, salnamənin tam versiyası hələ də qorunub-saxlanılır. Paris şəhərində işləmiş Danimarka tərcüməçisi Kristiyen Pedersen 1510–1512-ci illərdə Danimarkanı səyahət edərək Saksonun əsərinin mövcud nüsxələrini axtarmışdır.[21][22]

O dövrdə Saksonun əsərləri barədə olan məlumatlar təqribən 1342-ci ildə yazılmış "Yutlandiya xronikası" əsərindəki "Saksonun icmalı" adlı bir icmaldan gəlmişdir. "Danların əməlləri" (lat. Gesta Danorum) adı da bu icmaldan tapılmışdır. Saksonun əsərə verdiyi ad naməlumdur.[23]

Kristiyen Pedersen nəhayət əsərin bir nüxəsini Lund yepiskopu Birger Gunnersenin arxivindən tapmışdır ki, yepiskop əsəri məmnuniyyətlə Pedersenə borca vermişdir. O, salnaməni Coss Badinin köməyi ilə çap etdirmişdir. 15 mart 1512-ci ildə Paris şəhərində "Danların kralları və qəhrəmanlarının tarixi" (lat. Danorum Regum heroumque Historiae) adı altında nəşr edilən bu nüsxə Saksonun əsərinin ilk nəşr edilmiş və ən köhnə buraxılışı idi.[24]

Buraxılışın üzlüyündə yazılır (abreviaturalar açılıb):

Danların krallarının və qəhrəmanlarının tarixi. Təqribən yüz il əvvəl zelandiyalı və Roskille kilsəsinin prorektoru Sakson Qrammatik tərəfindən zərifcəsinə yazılıb və indi ilk dəfə olaraq illüstrasiya olunmuş və yığılmış vəziyyətdə, düzgün şəkildə nəşr edilib.[lower-alpha 7]

Saksonun ləqəbi olan Qrammatik (lat. Grammaticus – dilşünas, xəttat, yazıçı) adı bu buraxılışdan gəlmişdir. Yepiskop Birger Gunnersenin nüsxəsi qeyb olmuşdur və Pedersenin nəşr edilmiş nüsxəsi salnamə üçün əsas mənbə hesab edilir.

Salnamə 1575-ci ildə Anders Sörensen Vedel, 1818-ci ildə Nikolay Frederik Severin Qrundtviq, 2000-ci ildə Piter Ziberq tərəfindən Danimarka dilinə tərcümə edilib yenidən nəşr edilmişdir. Əlavə olaraq, salnamə alman, fransız, ispan, italyan və yapon dillərinə tərcümə edilmişdir.

• Vikimənbədə "Danların əməlləri" haqqında mətn var.
• Vikianbarda "Danların əməlləri" ilə əlaqəli mediafayllar var.
• "Danların əməlləri" latın dilində.
• "Danların əməlləri" Danimarka dilində.
• Elton, Oliver. Introduction // On-Line Medieval and Classical History: The Danish History books I-IX. Nyu-York: Norroena Society. 1905. His seven later books are the chief Danish authority for the times which they relate; his first nine, here translated, are a treasure of myth and folk-lore