Dəmir pərdə

«Dəmir pərdə» — siyasi termin olub, Vinston Çörçill tərəfindən 5 mart 1946-cı ildə onun Fultondakı çıxışı zamanı işlədilmişdir. Çıxış, "soyuq müharibə"nin başlanğıcı üçün siqnal rolunu oynadı.

Dəmir pərdə qara/ağ xətt kimi təsvir olunur. Varşava Müqaviləsi Təşkilatı ölkələri Dəmir pərdənin bir tərəfində qırmızı, NATO üzvləri isə digər tərəfdə göy, hərbi cəhətdən bitərəf ölkələr boz rənglə göstərilmişdir. Qara nöqtə Berlindir. Yuqoslaviya baxmayaraq ki kommunist idi, 2 əsas blokun arasında müstəqil olaraq qalmış və yaşıl rənglə göstərilmişdir. Kommunist Albaniya 1960-cı illərin əvvəllərində SSRİ ilə əlaqələri kəsdi, Çin-Sovet ayrılığından sonra Çin Xalq Respublikası ilə qruplaşdı və boz rənglə ştrixlənmişdir.

Dəmir pərdə, ideoloji münaqişə idi və fiziki sərhəd, 1945-ci ildə İkinci dünya müharibəsinin sonundan 1991-ci ildə Soyuq müharibənin bitiminə qədər Avropanı 2 ayrı əraziyə bölürdü. Termin, SSRİ-nin özünü və peyk dövlətlərinin qərblə və sovetlərin nəzarətində olmayan ərazilərlə açıq əlaqədən məhrum etmək səylərini simvolizə edirdi. Dəmir pərdənin şərq hissəsində olan ölkələr, SSRİ-nin təsirində olan ölkələr idi. Dəmir pərdənin digər hissəsindəki dövlətlər isə özlərinin beynəlxalq iqtisadi və hərbi ittifaqlarını inkişaf etdirmişdi:

Dəmir pərdə, əsasən qitənin mərkəzində Avropa ölkələri arasında sərhəd müdafiələri formasını götürdü. Ən diqqətəlayiq sərhəd, Berlin divarı və bütünlüklə dəmir pərdənin simvolu kimi xidmət edən Çekpoynt Çarli ilə idi.[1]

Dəmir pərdəni dağıdan hadisələr, Polşada narazılıqla başladı[2][3] və Macarıstan, Almaniya Demokratik Respublikası, Bolqarıstan, Çexoslovakiya və Rumıniyada davam etdi. Rumıniya, Avropada yeganə kommunist dövləti idi ki, zorla öz totalitar hökumətini devirmişdi.[4]

Soyuq müharibə ifadəsinin işlədilməsi öncəsi
"Rusiyanın dəmir pərdəsi arxası" kitabı, 1923-cü il

Vinston Çörçillin ifadəni söyləməmişdən öncə "dəmir pərdə" termininin müxtəlif işlədilmə formaları — Rusca: Железный занавес Zheleznyj zanaves; Almanca: Eiserner Vorhang; Çexcə: Železná opona; Slovakca: Železná opona; Macarca: Vasfüggöny; Rumınca: Cortina de fier; İtalyanca: Cortina di ferro; Serbcə: Гвоздена завеса Gvozdena zavesa; Estonca: Raudne eesriie; Bolqarca: Желязна завеса Zhelyazna zavesä. İfadə Traktote Sota 38b-nin "mechitza shel barzel", yəni dəmir maneə və ya ayırıcı kimi istinad etdiyi bizim eranın III və V əsrlərinə aid olan Talmuda gedib çıxır. Belçikalıların kraliçası Yelizaveta, "dəmir pərdə" terminini 1914-cü ildə Birinci dünya müharibəsi zamanı Belçika və Almaniya arasındakı siyasi durumu təsvir etmək üçün işlətmişdi.[5]

Halbuki, "dəmir pərdə" ifadəsinin ilk dəfə işlədilməsi bəlkə də, britaniyalı yazıçı Artur Maken (1863-1947) tərəfindən təyin edilmişdir. O, 1895-ci ildə yazdığı "Üç fırıldaqçı" romanında qeyd etmişdi: ". . . qapı gurultu ilə danqıldadı və mən hiss etdim ki, dəmir pərdə həyatımın qısa dəhlizində düşmüşdü".[6] Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, rusca mətnin ingiliscəyə tərcüməsi "danqıldamaq" "dəmir pərdə"yə istinadla istifadə edilmişdir və bu göstərir ki, rus yazıçı 23 il sonra nəşr edir, ola bilsin ki, britaniyalı yazıçı ilə tanış olsun.

İlk dəfə Sovet Rusiyasında terminin tətbiqi Vasili Rozanovun 1918-ci ildə qələmə aldığı "Bizim dövrlərin Apokalipsi" əsərində olmuşdur və mümkün idi ki, Çörçill 1920-ci ildə kitabın ingiliscə tərcüməsini oxusun.

Dəmir pərdə termininin ingiliscə işlədilməsi "keçilməz maneə" mənası ilə Sovet Rusiyasının sərhədinə tətbiq edilmiş və 1920-ci ildə Etel Snouden tərəfindən Bolşevik Rusiyasının içindən kitabında istifadə olunmuşdur.[7][8]

Gilbert Kit Çesterton, ifadəni 1924-cü ildə The Illustrated London News jurnalında referatla qeyd etmişdi. Çesterton distributizmi müdafiə edirdi.

Termin, həmçinin 1933-cü ildə satirik roman "İngiltərə, onların İngiltərəsi"ndə peyda olur, artilleriyanın piyadanı düşmən hücumundan qoruması ilə bağlı təsvir olunmuşdu: ". . .qərbdəki səma sarı məşəlin alovu idi. Dəmir pərdə aşağıda idi." Sebastian Haffner, 1940-cı ildə Londonda nəşr edilən "Almaniya: Cekil & Hayd" kitabında metaforanı istifadə etmişdi və bu, 1933-cü ildə nasistlərin hakimiyyətə gəlməsi ilə bağlı müzakirənin təqdimatı kimi qiymətləndirilmişdi.

1943-cü ilin mayında Siqnal jurnalında çoxlu dillərdə "Dəmir pərdə arxası" başlıqlı məqalə dərc edilmişdi. Təbliğat naziri Jozef Göbbels həftəlik Reyx qəzetində yazırdı ki, əgər nasistlər müharibəni uduzsa, sovet modelli "dəmir pərdə" Stalin, Ruzvelt və Çörçill arasında Yalta konfransında olmuş razılığa əsasən, yaranacaq.: "Dəmir pərdə, SSRİ tərəfindən nəzarətdə olan və xalqların zülmə məruz qalacağı bu böyük ərazidə dağılar."[9][10] İlk dəfə şifahi olaraq "dəmir pərdə" 1945-ci ilin 2 mayında Lutz fon Krosigk tərəfindən alman xalqına ünvanlanan müraciətdə qeyd olunmuşdur:

" "Şərqdə dəmir pərdə dünyanın gözləri ilə görünməyəndir, dağılma işi gedir, tərəddüdsüz irəli hərəkət edir." "

Çörçill, "dəmir pərdə" terminini ABŞ prezidenti Harri Trumenə göndərdiyi 12 may 1945-ci il teleqramında işlətmişdir. 4 iyun 1945-ci ildə də bir teleqramla bu sözləri təkrarlamışdı.

Amerikan mətbuatında ilk dəfə olaraq "dəmir pərdə" ifadəsinə rəy, 23 iyul 1945-ci il tarixində The New York Times qəzetində K.L. Sulzberger tərəfindən verilmiş məlumatda istifadə edilmişdi. O, termini xorvat siyasətçi Vladko Maçek tərəfindən işlədilərkən eşitmişdi.[11]

Termin, Çörçill tərəfindən ilk dəfə 1945-ci ilin 16 avqustunda Böyük Britaniya İcmalar palatasında işlədilmişdi.[12]

Soyuq müharibə dövründə

Ziddiyyətlər
"Dəmir pərdə"nin qalıqları, Bratislava, Slovakiya
Çexiyada "dəmir pərdə"nin qorunan hissəsi

Antanta və İttifaq dövlətləri, 1918-1920-ci illərdə baş vermiş Rusiya vətəndaş müharibəsi ərzində bolşeviklər əleyhinə Bəyaz Orduya arxa durmuşdu və SSRİ bunu unutmamışdı.

1939-cu ilin yayı ərzində, həm Böyük Britaniya – Fransa qrupu, həm də Almaniya ilə potensial hərbi və siyasi sazişlərlə bağlı danışıqlardan sonra,[13] SSRİ və Almaniya Alman-Sovet ticarət sazişi[14][15] və Molotov-Ribbentrop paktını (iki dövlət arasında Polşa və Şərqi Avropanın bölüşdürülməsi ilə bağlı gizli protokol daxil olmaqla) iki ölkənin xarici işlər nazirləri olan Vyaçeslav Molotov və İoaxim fon Ribbentrop arasındakı görüşdən sonra imzalanmışdı.[16][17]

SSRİ, Polşanın şərqini (sentyabr 1939-cu il), Latviyanı (iyun 1940-cı il), Litvanı (1940-cı il), Rumıniyanın şimalını (Bessarabiya və Şimali Bukovina, iyunun sonu 1940-cı il), və Finlandiyanın şərqini (mart 1940-cı il) işğal etdi. 1939-cu ilin avqustundan etibarən, Qərb və SSRİ arasında münasibətlər, SSRİ-nin Almaniyaya neft, kauçuk, manqan və digər maddi resurslar, əvəzində isə alman silahları, mexaniki avadanlıqlar alması bu ölkələr arasında ekstensiv iqtisadi münasibətlərin artmasına şərait yaratdığından pisləşmişdi.[18][19] Nasist-Sovet ticarəti, 1941-ci ilin iyununda Almaniyanın müqaviləni pozması və Barbarossa əməliyyatı ilə SSRİ-ni işğala başlaması nəticəsində sonlandı.

İkinci dünya müharibəsi əsnasında, Stalin Almaniyaya qarşı bufer ərazi formalaşdırmağı qətiləşdirmişdi. Stalinin məqsədləri, Yalta konfransı və sonrakı Potsdam konfransında gərgin münasibətlərə şərait yaratdı.[20] Qərbdə insanlar, bufer dövlətlər üzərindəki Sovet dominantlığına qarşı idi və SSRİ-nin onlara və onların maraqlarına hədə ola bilən imperiya qura biləcəyindən qorxurdular.

Potsdam konfransında, müttəfiqlər Polşa, Finlandiya, Rumıniya, Almaniya və Balkanların Sovet nəzarətinə və təsirinə keçməsini təyin etdilər. Müharibə ərzində Sovet əməkdaşlığına rəğmən, bu imtiyazlar Qərbi çox çətinliyə saldı. Xüsusilə, Çörçill qorxurdu ki, ABŞ müharibə öncəsi təcridə qayıda bilər və bu vəziyyət zəif Avropa dövlətlərini SSRİ qarşısında qoya bilərdi (Prezident Franklin Ruzvelt Yaltada elan etmişdi ki, Almaniyanın məğlubiyyətindən sonra, ABŞ qüvvələri 2 il ərzində Avropadan geri çəkiləcək).[21]

Dəmir pərdə nitqi
Çörçillin "dəmir pərdə"ni Vestminster kollecində təsvir etməsi. Vyana, Avstriyanın Sovet işğalı zonasında yerləşdiyindən "dəmir pərdə"nin arxasındadır.

Vinston Çörçillin Vestminster kollecində 1946-cı ilin 5 martında Fulton çıxışında etdiyi nitqdə "dəmir pərdə" termini, Şərqi Avropa üzərindəki Sovet dominantlığı kontekstində istifadə edilmişdi:

Baltikdə Şetsindən Adriatikdə Triestə "dəmir pərdə" qitəni bölür. Bu xətt ilə Mərkəzi və Şərqi Avropanın qədim dövlətlərinin bütün paytaxtları uzanır. Varşava, Berlin, Praqa, Vyana, Budapeşt, Belqrad, Buxarest və Sofiya; bu məşhur şəhərlərin hamısı və insanları, mənim Sovet zonası adlandırmalı olduğum yerdədir və hamısı təbəədir, yalnız Sovet təsiri deyil, bəzi hallarda Moskvanın nəzarəti artır.

Çörçillin "dəmir pərdə" barəsində coğrafi təsviri, Almaniya və Avstriyanın Sovet işğalı zonalarında Berlin və Vyana şəhərləri yerləşdiyinə görə ikimənalı idi, sonra ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və Sovet işğalı zonalarına bölündü, lakin Sovet təsiri altında olan ərazilərdə yerləşdiyindən blokadaya düşmüşdü. Lakin, Çörçill Oder-Neyse xəttinin şərq hissəsində yerləşən Şetsin şəhərini "dəmir pərdə"nin Baltikdəki dayanacağı kimi qələmə vermişdi.

Çörçillin Fulton çıxışı, SSRİ-nin tənqidinə məruz qalmışdı. ABŞ – SSRİ əməkdaşlığı iflasa uğradı və sonra ABŞ prezidenti Harri Trumen anti-kommunizm xətti siyasətini tətbiq etməyə başladı. Sonra bu ifadə məşhur oldu və Qərb ölkələrində anti-Sovet İttifaqı təbliğat termini kimi istifadə edildi.[22]

Şərq bloku
Şərq blokunun xəritəsi

Dəmir pərdə, Şərqi Avropa və Mərkəzi Avropanın çox hissələrinin SSRİ-nin hegemonluğu altında qaldığı yerdə idi (Qərbi Almaniya, Lixtenşteyn, İsveçrə və Avstriya istisna olmaqla). SSRİ ilhaq etmişdi:

Almaniya, Molotov-Ribbentrop paktı ilə bu ərazilər üzərində nəzarəti Moskvaya vermişdi.

Digər ilhaq edilmiş ərazilər:

1945-ci və 1949-cu illər arasında SSRİ aşağıdakı əraziləri kukla dövlətlərə çevirmişdi:

Müstəqilliyini saxlayan Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respublikası, Şərq blokuna daxil deyildi. Dəmir pərdənin şərqində yerləşən Avropa dövlətlərinin əksəriyyəti, Qarşılıqlı İqtisadi Yardımlaşma Şurası və Varşava Müqaviləsi Təşkilatı kimi öz beynəlxalq iqtisadi və hərbi alyanslarını yaratmışdılar.

Dəmir pərdənin qərb hissəsi
Şərq/Qərb sərhədi boyunca çəkilmiş hasar, Almaniya

Dəmir pərdənin qərbində, Qərbi Avropa, Şimali Avropa və Cənubi Avropa ölkələri yerləşirdi. İspaniya (1970-ci illərə qədər) və Portuqaliyada (1974-cü ilə qədər) faşizm dövrü və Yunanıstanda (1967-1974) hərbi diktatorluq istisna olmaqla, demokratik hökumətlər bu ölkələri idarə etdi.

Dəmir pərdənin qərbində yerləşən Avropa dövlətlərinin çoxu, bitərəf İsveçrə, Lixtenşteyn, Avstriya, İsveç, Finlandiya, Malta və İrlandiya istisna olmaqla, digərləri ABŞ və Kanada ilə NATO-da müttəfiq idi. İqtisadi cəhətdən, Avropa İqtisadi Birliyi və Avropa Azad Ticarət Birliyi, Qarşılıqlı İqtisadi Yardımlaşma Şurasına qarşı təmsil olunurdu. Bitərəf dövlətlərin çoxu, iqtisadi cəhətdən Varşava Müqaviləsi Təşkilatında olduğundan ABŞ-yə daha qapalı idi.

1940-cı illərin sonunda vəziyyət
Almaniya Demokratik Respublikası ilə sərhədə 1 km məsafənin olduğunu göstərən nişan, 1986-cı il

1947-ci ilin yanvarında, Harri Trumen General Corc Marşalı dövlət katibi təyin etdi. Corc Marşalın 1947-ci ilin 5 iyununda söylədiyi nitqdə, Marşal planı adlanan SSRİ və Şərqi Avropa daxil olmaqla, iştirak etmək istəyən bütün Avropa ölkələrinə yardımın əhatəli proqramı elan edildi.[33]

Stalin, Marşal planına qarşı çıxdı. O, Qərblə sərhəddə SSRİ əsarətindəki millətlərin Şərq bloku adlı qoruyucu kəmərini yaratdı[34] və dövlətlərin bufer zonasını SSRİ nəzarətindəki zəif Almaniya ilə birləşdirməyi istədi.[35] ABŞ-nin siyasi, mədəni və iqtisadi yayılmasından qorxan Stalin son olaraq Şərq bloku ölkələrinə Marşal planı yardımını qəbul etməyi qadağan etdi.

1948-ci ilin yanvarında münasibətlər pisləşəndə, ABŞ dövlət departamenti Almaniyanın SSRİ ilə imzaladığı Şərqi Avropanı bölməklə bağlı gizli protokol daxil olmaqla, Molotov-Ribbentrop paktı, Alman-Sovet ticarət sazişi və SSRİ-nin nasistlərlə müttəfiq olması barəsindəki müzakirələrinə dair Nasist Almaniyasının xarici ofisinin arxivindən götürülmüş sənədlərin toplusunu dərc etdi.[36][37][38][38][39][40][41] Buna cavab olaraq, 1 ay sonra, SSRİ Falsifiers of History kitabını nəşr etdi.[36][42]

Marşal planından sonra, bayağılaşmış Reyxsmarkanı əvəzləmək üçün Almaniyaya yeni valyutanın təqdimatı və kommunist partiyaları üçün seçkidəki itkilər, 1948-ci ilin iyununda SSRİ-nin Berlinə gedən yolu kəsməyə, qeyri-sovet ərzağı, su və digər məhsulların Berlinin qeyri-sovet hissələrinin vətəndaşları üçün kəsilməsinə səbəb olan Berlin blokadasının başlanğıcını qoymağa sövq etdi.[43] Çünki, Berlin Almaniyanın Sovet işğalı zonasında yerləşirdi, şəhəri təchiz etməyin yeganə yararlı metodları 3 məhdud hava dəhlizləri idi.[44] ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və digər ölkələr tərəfindən hava təchizatı kampaniyası başladıldı və bu, SSRİ-nin 1949-cu ilin mayında blokadanı qaldırmağına səbəb oldu.

Mühacirət məhdudiyyətləri
Keçmiş Çexoslovakiyada "dəmir pərdə"nin qalıqları

Yalta konfransının mülahizələrindən biri, müttəfiqlərin öz ölkələrində olan bütün sovet vətəndaşlarını SSRİ-yə qaytarması ilə bağlı idi.[45] Bu, azad olunmuş sovet hərbi əsirlərinə (xain kimi damğalanmışdılar), məcbur olunmuş fəhlələrə, almanlarla əməkdaşlıq edənlərə və anti-kommunist qaçqınlara şamil olunurdu.[46]

Dəmir pərdənin şərqdən qərbə miqrasiyası, məhdud hallar istisna olmaqla, 1950-ci ildən sonra dayandırıldı. 1950-ci ildən əvvəl, 15 milyondan çox insan (əsasən, etnik almanlar) İkinci dünya müharibəsindən sonra dərhal 5 il ərzində Sovet işğalı altındakı Şərqi Avropa ölkələrindən qərbə mühacirət etdilər.[47] Halbuki, Soyuq müharibə dövründə həyata keçirilmiş məhdudiyyətlər, Şərq–Qərb miqrasiyasını dayandırdı. Təxminən, 13.3 milyon insanın miqrasiyası 1950-ci və 1990-cı illər arasında baş tutmadı.[48] Şərq bloku ölkələrindən emiqrasiya edənlərin 75%-dən çoxu 1950-ci və 1990-cı illər arasında "etnik miqrasiya" üçün ikitərəfli müqavilələrlə bunu edə bildilər.[48]

Təxminən 10%-ə qədər olan qaçqınlara 1951-ci ildə imzalanmış Cenevrə konvensiyası ilə emiqrasiya etməyə icazə verildi.[48] SSRİ-nin çox məhdud etnik emiqrasiyaları açmasına səbəb olan 1970-ci ildəki utancverici qüsurluluqlardan sonra bu dövrdə etnik yəhudilərin İsrailə emiqrasiya etməsinə icazə verildi.[49] Dəmir pərdənin çöküşü, Avropa Şərq-Qərb miqrasiyasındakı yüksəlişlə müşahidə olundu.[48]

Dəmir pərdənin məhvi
ADR sərhəd keşikçiləri, Berlin divarındakı dəlikdən baxarkən, 1990-cı il

Brejnev və xələflərinin rəhbərliyi altında iqtisadi və siyasi durğunluq dövrünün ardınca, SSRİ-nin Şərq bloku siyasətinə müdaxiləsi zəiflədi. Mixail Qorbaçov (1985-ci ildən Baş katib), sosializmin hər hansı dövlətdə zəifləyəcəyi təqdirdə, digər sosialist hökumətlərə nəzarəti saxlamaq üçün təqdim olunmuş Brejnev doktrinasına diqqəti azaltdı.[50] O, həmçinin yenidənqurma və aşkarlıq siyasi xəttini irəli sürdü. İnqilablar dalğası, 1989-cu ildə Şərq blokunun süqutuna səbəb oldu.[51]

1989-cu ilin aprelində, Polşa Xalq Respublikası parlament seçkilərində yerlərin 99%-ni qazanan "Solidarnost" Müstəqil Özünüidarəedən Həmkarlar İttifaqını yaratdı.[52] Anti-kommunist namizədlərin parlaq qələbə ilə qazandığı bu seçkilər, kommunizmin süqutuna səbəb olan Mərkəzi Avropa və Şərqi Avropadakı anti-kommunist inqilabları başlatdı.[53][54]

1989-cu ilin 19 avqustunda, Macarıstan ilə sərhəddə "Pan-Avropa pikniki"ndə iştirak edən 600-dən çox alman, "dəmir pərdə"dən keçərək Avstriyaya axın etdi. Sərhəd keşikçiləri, hər hansı bir kəsin sərhədi keçəcəyi təqdirdə, atəş açılacağını bildirdi, lakin vaxt gəldi, onlar müdaxilə etmədilər və insanlara keçməyə icazə verdilər. Oktyabrın 16-dan 20-nə qədər, Macarıstan hökuməti çoxpartiyalı parlament və birbaşa prezident seçkiləri üçün qanunvericilikdə dəyişiklik etdi.[55]

Qanunvericilik, Macarıstanı Xalq Respublikasından Macarıstan Respublikasına çevirdi, insan və vətəndaş hüquqları təmin edildi və hakimiyyətin məhkəmə, qanunverici və icraedici sahələr üzrə bölünməsini təmin edən institutsional strukturu yaratdı. 1989-cu ilin noyabrında, Şərqi Almaniyadakı kütləvi etirazlardan və Çexoslovakiyadakı sərhəd məhdudiyyətlərinin yüngülləşməsindən sonra on minlərlə insan Berlin divarı boyunca axın etdi və Qərbi Berlinə keçdi.[55]

Bolqarıstan Xalq Respublikasında, Berlin divarından kütləvi keçidlərdən 1 gün sonra, rəhbər Todor Jivkov vəzifəsindən istefa verdi.[56] Çexoslovakiya Sosialist Respublikasında, təxminən yarım milyon insanın etirazlarından sonra, hökumət qərbə səfər etməyə icazə verdi və Məxməri inqilab ilə Kommunist partiyasının idarəetmədəki aparıcı rolu ləğv edildi.[57]

Rumıniya Sosialist Respublikasında, 1989-cu ilin 22 dekabrında, rumın ordusu etirazçıların tərəfinə keçdi və Nikolae Çauşeskunun əleyhinə çıxdı. 3 gün sonra, Nikolae Çauşesku keçirilmiş qısa məhkəmənin qərarına əsasən, güllələndi.[58] Albaniya Xalq Sosialist Respublikasında, yeni qaydalar paketi, 1990-cı ilin 3 iyulunda 16 yaşdan aşağı olmayan bütün albanlara xarici səfər üçün pasport verilməsi barəsində qərar verdi. Bu anda, yüzlərlə alban vətəndaş, siyasi sığınacaq və ölkələrə axın üçün xarici səfirliklərə toplaşdı.

Berlin divarı, rəsmən 1989-cu ilin 9 noyabrından sonra qorunmuş qaldı, baxmayaraq ki sərhədin mövcudluğu, mənasızlaşmışdı. Berlin divarının rəsmən sökülməsi, 1990-cu ilin iyununa qədər başlamadı. 1990-cı ilin iyulunda, Şərqi Almaniya Qərbi Almaniya valyutasını qəbul etdi, bütün sərhəd nəzarətləri dayandırıldı və Qərbi Almaniya kansleri Helmut Kol, Mixail Qorbaçovu Almaniyanın NATO içərisində birləşdirilməsinə yönələn sovet etirazlarını aradan qaldırmaq üçün mühüm alman iqtisadi yardımı ilə inandırdı.

İstinadlar
  1. "Archive: Freedom! The Berlin Wall". Time. 20 November 1989. 25 August 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 May 2010.
  2. Sorin Antohi and Vladimir Tismăneanu, "Independence Reborn and the Demons of the Velvet Revolution" in Between Past and Future: The Revolutions of 1989 and Their Aftermath, Central European University Press. ISBN 963-9116-71-8. p.85 Arxivləşdirilib 2017-02-08 at the Wayback Machine.
  3. Boyes, Roger. "World Agenda: 20 years later, Poland can lead eastern Europe once again". The Times. 4 June 2009. 15 May 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 June 2009.
  4. Piotr Sztompka, preface to Society in Action: the Theory of Social Becoming, University of Chicago Press. ISBN 0-226-78815-6. p. x Arxivləşdirilib 2022-07-31 at the Wayback Machine.
  5. L'Album de la Guerre – Ed. L'Illustration – Paris – 1923 – p. 33 – Queen Elisabeth to author Pierre Loti in 1915
  6. The Three Impostors, by Arthur Machen, Aegypan Press, Los Angeles(?) 2005, page 60. ISBN 1-59818-437-7.
  7. Cohen, J. M. and M. J., New Penguin Dictionary of Quotations, Penguin Books, 1996, səh. 726, ISBN 0-14-051244-6
  8. Snowden, Mrs. Philip (Ethel). Through Bolshevik Russia. London: Cassell, 1920. p. 32 Arxivləşdirilib 2017-02-07 at the Wayback Machine
  9. Goebbels, Joseph, ""Das Jahr 2000" Arxivləşdirilib 2014-08-09 at the Wayback Machine, Das Reich, 25 February 1945, pp. 1–2.
  10. A New Look at the Iron Curtain, Ignace Feuerlicht, American Speech, Vol. 30, No. 3 (Oct., 1955), pp. 186–189.
  11. Weintraub, Stanley, "The Last Great Victory", Truman Talley Books, New York, 1995, p. 184
  12. Hansard, House of Commons, c84 Arxivləşdirilib 2022-03-26 at the Wayback Machine, 16 August 1945 vol 413
  13. Shirer, 1990. səh. 515–40
  14. Shirer, 1990. səh. 668
  15. Ericson, 1999. səh. 57
  16. Day, Alan J.; East, Roger; Thomas, Richard. A Political and Economic Dictionary of Eastern Europe, p. 405.
  17. "Stalin offered troops to stop Hitler". London: NDTV. Press Trust of India. 19 October 2008. 17 March 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 March 2009.
  18. Ericson, Edward E., Feeding the German Eagle: Soviet Economic Aid to Nazi Germany, 1933 – 1941, Greenwood Publishing Group, 1999, 1–210, ISBN 0-275-96337-3
  19. Shirer, William L., The Rise and Fall of the Third Reich: A History of Nazi Germany, Simon and Schuster, 1990, 598–610, ISBN 0-671-72868-7
  20. Alperovitz, Gar, Atomic Diplomacy: Hiroshima and Potsdam: The Use of the Atomic Bomb and the American Confrontation with Soviet Power, Penguin, 1985 [1965], ISBN 978-0-14-008337-8
  21. Antony Beevor Berlin: The building of the Berlin Wall, p. 80
  22. "Arxivlənmiş surət". 2021-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-08-17.
  23. Wettig, 2008. səh. 21
  24. Senn, Alfred Erich, Lithuania 1940 : revolution from above, Amsterdam, New York, Rodopi, 2007 ISBN 978-90-420-2225-6
  25. Roberts, 2006. səh. 43
  26. Kennedy-Pipe, Caroline, Stalin's Cold War, New York : Manchester University Press, 1995, ISBN 0-7190-4201-1
  27. Roberts, 2006. səh. 55
  28. Shirer, 1990. səh. 794
  29. Wettig, 2008. səh. 96–100
  30. Granville, Johanna, The First Domino: International Decision Making during the Hungarian Crisis of 1956, Texas A&M University Press, 2004. ISBN 1-58544-298-4
  31. Grenville, 2005. səh. 370–71
  32. Cook, 2001. səh. 17
  33. Beschloss, 2003. səh. 277
  34. Miller, 2000. səh. 10
  35. Miller, 2000. səh. 11
  36. Henig, 2005. səh. 67
  37. Department of State, 1948. səh. preface
  38. Roberts, 2002. səh. 97
  39. Department of State, 1948. səh. 78
  40. Department of State, 1948. səh. 32–77
  41. Churchill, 1953. səh. 512–524
  42. Roberts, 2002. səh. 96
  43. Miller, 2000. səh. 25–31
  44. Miller, 2000. səh. 6–7
  45. Hornberger, Jacob. "Repatriation – The Dark Side of World War II". The Future of Freedom Foundation. 1995. 2012-01-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-08-17.
  46. Nikolai Tolstoy. The Secret Betrayal. Charles Scribner's Sons. 1977. səh. 360. ISBN 0-684-15635-0.
  47. Böcker, 1998. səh. 207
  48. Böcker, 1998. səh. 209
  49. Krasnov, 1985. səh. 1&126
  50. Crampton, 1997. səh. 338
  51. E. Szafarz, "The Legal Framework for Political Cooperation in Europe" in The Changing Political Structure of Europe: Aspects of International Law, Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 0-7923-1379-8. p.221 Arxivləşdirilib 2016-01-25 at the Wayback Machine.
  52. Crampton, 1997. səh. 392
  53. Padraic Kenney, Rebuilding Poland: Workers and Communists, 1945 – 1950, Cornell University Press, 1996, ISBN 0-8014-3287-1, Google Print, p.4 Arxivləşdirilib 2022-03-19 at the Wayback Machine
  54. Padraic Kenney, A Carnival of Revolution: Central Europe 1989, Princeton University Press, 2002, p.2, ISBN 0-691-05028-7
  55. Crampton, 1997. səh. 394–5
  56. Crampton, 1997. səh. 395–6
  57. Crampton, 1997. səh. 398
  58. Crampton, 1997. səh. 400
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.