Bruselyoz

Bruselyoz Aralıq dənizi zonasında qədim vaxtlardan çox vaxt "aralıq dənizi qızdırması" adı altında məlumdur. XIX əsrin ikinci yarısında xəstəlik Britaniya hərbi və hərbi-dəniz bazasında (malta adası) hərbi xidmət keçmiş ingilis əsgərləri arasında baş vermişdir. Xəstəlik Malta qızdırması adını almışdır, onun mənşəyinin açıqlanması üçün Bryusun (Bruce) rəhbərliyi altında elmi ekspedisiya təşkil olunmuşdur. Həkim- lərin işi olduqca məhsuldar olmuşdur: törədici (Micrococcus me- litensis) aşkar edilmişdir, infeksiya mənbəyi təyin edilmiş, hərbi qulluqçuların yoluxması üsulu, həmçinin profilaktika metodu işlənib hazırlanmış və effektiv şəkildə həyata keçirilmişdir (qay- nadılmamış keçi südünün istifadəsinə qadağa qoymaq). Klinik əlamətinə görə müasir bruselyozu xatırladan bu xəstə- lik bəşəriyyətə hələ eradan əvvəl 2400-cü ildə məlum idi. Bu xəs- təliyə dair ilk elmi axtarışlar coğrafi cəhətdən Aralıq dənizinin adaları və sahilləri ilə bağlıdır. Özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik bu xəstəliyin yaranma səbəblərinin anlaşılmasında dönüş mərhələsi D.Bruce tərəfindən 1887-ci ildə törədicinin aşkar edilməsi oldu. XX əsrin əvvəllərində (1904 –1907) Malta ada- sında aparılan tədqiqat işinin nəticəsində keçilər və insanların xəstələnməsi arasında epidemioloji əlaqənin olduğu, bu əlaqənin əhali arasında bruselyozun yayılmasında oynadığı rolu təyin edil- mişdir. 1897-ci ildə Danimarka alimi Banq bala salan (abort) inəkdə aşkar edilən törədicini ilk dəfə təsvir etdi. Ayırd edilmiş kultura

Banq tərəfindən B.abortus, bovis (Bang) kimi adlandırıldı. Traum (1914) donuzlarda balasalmanın törədicisini aşkar etdi; o, B.abortus suis adını aldı. Meyer (1920) bu mikroorqanizmləri Brucella adı altında ümumi bir qrupda birləşdirməyi təklif etdi (D.Brucenin şərəfinə). Bu mikroblar tərəfindən törədilən xəstə- likləri 1920-ci ildən başlayaraq bruselyoz kimi adlandırmaq qə- bul edildi və tədricən xəstəliyin klinik gedişi, epizootologiyası və epidemiologiyası öyrənildi, həm ümumi mübarizə vasitələri, həm də spesifik profilaktika vasitələri işlənib hazırlandı. Rusiyada bruselyoza çoxdan rast gəlinmişdir, lakin yalnız 1911-ci ildə E.İ.Marsinovski ilk dəfə olaraq ölümcül nəticələnən bruselyoz hallarını təsvir etdi. Bruselyozun hərtərəfli öyrənil- məsi üzrə işlərin sistematik aparılmasına 30-cu illərdən başlanıl- mışdır. Bruselyoz probleminin öyrənilməsinə P.F.Zdrodovski bö- yük töhfə vermişdir. Belə ki, o, problemi öyrənərək elmi məktəb yaratmışdır. Məhz P.F.Zdrodovskinin və onun şagirdlərinin işləri bu nozoforma ilə mübarizənin müvəffəqiyyətlə aparılmasını tə- min etmişdir. Törədici. Brucella cinsi müasir dövrdə 6 növü birləşdirir ki, onlardan yalnız 3-ü insanlar üçün real təhlükə yaradır; B.meli- tensis, B.abortus, B suis, hər biri bir neçə biovara diferensiasiya olunur. Göstərmək lazımdır ki, B. melitensis insan üçün daha patogen növdür. B. abortus insanda çox nadir hallarda patolo- giya törədir. B. suis Amerika qitəsində xəstəliyin real törədicisi kimi təhlükəlidir (görünür ki, orada yüksək virulentli ştam sir- kulyasiya edir). B.suis biovarlarından biri şimal marallarının ara- sında tapılmışdır, insan üçün onun patogenliyi hələ dəqiq müəy- yən edilməmişdir. Təkamül prosesində, daha doğrusu, müəyyən heyvana adap- tasiya prosesində bruselyoz törədicilərinin üç ekotiplərə bölün- məsi baş vermişdir: 1) B.melitensis – keçi (Bruce 1887-ci ildə təsvir etmişdir); 2) B.abortus bovis – buğa (1897-ci ildə Banq təsvir etmişdir); 3) B.abortus suis – donuz (Traum 1914-cü ildə təsvir etmişdir). Brusellalar çox kiçik ölçülü, şarşəkilli, ovoid və ya çöpşəkilli formada olan mikroorqanizmlərdir; onlar anilin bo- yalarının hamısı ilə rənglənirlər, qram-mənfidirlər.

Brusellaların hamısı bir sıra bioloji xüsusiyyətlərinə görə fərq- lənərək həm sınaq şüşəsində (Rayt reaksiyası), həm də şüşə üzə- rində (rənglənmiş öldürülmüş bakteriyalarla Xeddelson reak- siyası) aqqlütinasiya reaksiyasını istifadə edərək diferensiasiya edilir. Lakin daha həssas müasir metodlar vasitəsilə antigen struk- turundakı müxtəlif fərqləri təyin etmək olur ki, bunlar da brusel- laların göstərilən növlərinin diferensiasiyasını aparmağa imkan verir. Brusellalar bakteriyaların yetişdirilməsi üçün tətbiq olunan bir çox qidalı mühitlərdə (ətli-peptonlu, zərdab və s.) böyümə qabiliyyətinə malikdir və yavaş böyümə ilə səciyyələnirlər. Ona görə də xəstədən götürülmüş və brusellaların olmasına görə şübhəli sayılan qanın və digər materialların əkilməsi 3 həftə ər- zində 370C temperaturda həyata keçirilir. Bruselyozun törədici- ləri orqanizmdən kənarda yüksək davamlılığı və həyat qabiliy- yətinin uzun müddət saxlanması ilə səciyyələnir. Belə ki, onlar quru halda tozda, paltarda 2 ay ərzində sağ qala bilərlər. Duru mühitlərdə 600 temperaturda onlar 30 dəqiqədən sonra, qayna- dıldıqda isə dərhal məhv olurlar. Birbaşa düşən günəş şüası onları bir neçə dəqiqə, səpələnmiş işıq isə 7–8 gün və daha gec müddətdə öldürür. Brusellalar kimyəvi maddələrin təsirinə qarşı son dərəcə həssasdır. Adi dezinfeksiya vasitələrini tətbiq etdikdə onlar 5 dəqiqə ərzində məhv olurlar. Brusellalar yüksək dərə- cədə invazivdirlər və orqanizmə hətta zədələnməmiş selikli qişa- lardan da daxil ola bilirlər. Onlar üçün yüksək aqressivlik səciy- yəvidir. Onlar hemotoksik xüsusiyyətlərə malikdirlər. Brusellalar hüceyrədaxili parazitlərə aiddir, onlar retikul-endotel sistemin hüceyrələrinin daxilində yaşayır və çoxalırlar, lakin hüceyrədən kənarda da yerləşə bilirlər. Qeyd edildiyi kimi, brusellalar ətraf mühitdə kifayət qədər yüksək davamlılğa malikdir. Çox vacibdir ki, xəstə heyvanlar- dan ifraz olunmuş quru substratlarda yaxşı qalırlar. Brusellalar süddə o, turşuyana qədər, yəni 1–3 gün həyat qabiliyyətini sax- laya bilir. Süd məhsullarında, xüsusilə də qaynadılmamış süddən hazırlanmış yumşaq pendir və brınzada brusellalar 1–3 ay sağ qalır. Südü qaynatdıqda və əti termiki emaldan keçirdikdə bru- sellalar çox tez məhv olur.

Adi dezinfeksiya vasitələri (xlorlu əhəng, hidrogen peroksid, siklik sıradan olan üzvi birləşmələr — fenol, lizol, həmçinin hazırla istifadə olunan digər preparatlar) qəbul olunmuş konsent- rasiyada bruselları qısa müddətdə (30 dəqiqəyə qədər) öldürür. Brucella qrupundan olan müxtəlif variantların patogenliyi eyni deyildir: Br.melitensis insan üçün olduqca yüksək pato- genliyi ilə fərqlənir, Br. suis və Br.abortus insan üçün nisbətən az patogendir. İndiyə qədər brusellaların antigen strukturu haq- qında vahid fikir yoxdur. Xüsusi tədqiqatlar sayəsində iki antige- nin olması müəyyən edilmişdir – A antigeni və M antigeni, bun- lar hər brusella tipinin mikrob hüceyrəsinin tərkibinə müxtəlif nisbətlərdə daxildirlər. Brusellaların hər tipinin antigen tərki- bində həm spesifik, həm də qeyri-spesifik ümumi antigenləri vardır. A antigeni abortus, bovis və suis tipi brusellaları üçün, M antigeni isə melitensis tipli brusellalar üçün spesifikdir. Üçüncü tip – G antigeni qeyri-spesifik ümumi antigen sayılır. Təbiətdə bruselyoz bakteriofaqının olması hazırda artıq danılmaz fakt he- sab edilir. O, brusellaların kulturasında, xəstələrin, insanların və heyvanların orqanizmində, həmçinin ətraf mühitdə ola bilər. Xəstənin orqanizmində bruselyoz bakteriofaqının olması törə- dicinin xüsusiyyətlərinin dəyişilməsinə gətirib çıxarır, nəticədə belə xəstələrin qanından brusellaların atipik ştamları əkilir. Bun- dan başqa, xəstədən götürülmüş qan porsiyalarında bruselyoz bakteriofaqının olması qanda, onurğa beyni mayesində və s. mən-fi nəticələrin alınmasını şərtləndirir. Tədqiqatlarda təyin edilmiş- dir ki, Brucella qrupu həm onun normal vəziyyətini bütün göstə- ricilərə əsasən səciyyələndirən S-formada, həm də bu və ya digər dərəcədə dəyişmiş vəziyyətdə, xüsusilə dissosiasiya vəziy-yətində (R-formalar) ola bilər. Brusellaların dəyişkənliyi, xüsu-sən də kulturanın morfoloji dəyişkənliyinə münasibətdə o, son də- rəcə geniş diapazona çata bilər.

Bruselyoz bütün qitələrdə, əsasən hey- vandarlığın inkişaf etdiyi ölkələrdə yayılmışdır. Xəstələnmənin epidemioloji xüsusiyyətləri müəyyən dərəcədə törədicinin növ mənsubiyyətindən, epidemik ocağın aktivliyindən və kütləviliyindən asılıdır.

Bruselyoza görə epidemioloji vəziyyət keçmiş Sovet İttifaqı respublikalarının ərazisində, xüsusən də şimal və mərkəzi vila-yətlərdə son dərəcə gərgin olaraq qalır. Xəstəliyə görə qeyri-sağlam məntəqələrin 75%-i burada cəmlənmiş və xəstə heyvanların 90%-i aşkar edilir. Zaqafqaziyada, Orta Asiyada, Şimali Qafqaz zonasında, cənubi Volqaboyunda da bruselyozun ləğv edilməsi problemi aktual olaraq qalır. Hazırda heyvanların bruselyozu Aralıq dənizi hövzəsi, Kiçik Asiya (Türkiyə, İran), cənubi və cənub-Şərqi Asiya (Hindistan, Laos), Afrika, Mərkəzi və cənubi Amerika (Meksika, Braziliya, Çili, Paraqvay, Qvatemala, Kolumbiya) ölkələrində çox geniş yayılmışdır. Bolqarıstan, Yuqoslaviyada bruselyozla mübarizə müvəffəqiyyətlə aparılır, burada ayrı-ayrı regionlarda xəstəliyin nadir halları qeydə alınır. Bununla yanaşı, bir çox ölkələr, xüsusilə də Avropa ölkələri, həmçinin Yaponiya kənd təsərrüfatı heyvanları arasında bu xəstəliyin praktik olaraq tam ləğvinə nail olmuşdur. ÜST-ün məlumatlarına əsasən, bu xəstəlik heyvanlar arasında praktik olaraq bütün dünyada (155 ölkədə), o cümlədən ABŞ, Fransa, Kanada, Avstraliya, İtaliya, İspaniya kimi inkişaf etmiş ölkələrdə yayılmışdır. Qeyd olunur ki, inkişaf etməkdə olan öl- kələrin əksəriyyətində epizotik vəziyyət üzərində lazımi nəzarə- tin təmin edilməsi üçün kifayət qədər vəsait yoxdur, ona görə də belə dövlətlərdə, xüsusən də tropik ölkələrdə sürünün brusel- yozla zədələnmə dərəcəsi haqqında məlumatlar tam dolğun deyildir. İnqilabdan əvvəlki Rusiyada "kütləvi bala salma" halları yüz- lərlə hesablanırdı ki, bu da həmin hadisənin tam qeydə alınma- ması ilə izah edilirdi. Lakin 1912–1913-cü illərdə dərc olunan ilk elmi məlumatlar Rusiyanın şimal quberniyalarında (məsələn, keçmiş Novqorod quberniyasında) xəstəliyin geniş yayıldığını təsdiq edir. İnfeksiya mənbəyi. Brusellalar insan üçün təhlükəli olub heyvanların, praktik olaraq yalnız ev heyvanlarının, xüsusilə də otyeyən cütdırnaqlıların – keçi, qoyun, iribuynuzlu mal-qara, həmçinin donuzların parazitləri sayılır. Yoluxmuş heyvanlarda törədici bağırsaq divarının limfa sistemində toplandıqdan sonra yayılmış (generalizə olunmuş) infeksion proses (bakteriemiya) inkişaf edir ki, bu da bir çox toxumaların, xüsusilə də cinsiyyət üzvləri, süd vəziləri, həmçinin bəzən oynaqların zədələnməsinə gətirib çıxarır. Yoluxmuş heyvanlarda bruselyoz xronik residivləşən gedişə malikdir, ona görə də onlar çox vaxt məhz kəskinləşmələr zamanı, dişi fərdlərdə o, doğuşlar və abortlar dövründə baş verir, həm epizootik, həm də epidemik aspektdə təhlükəlidirlər. Bu zaman törədicinin dölyanı maye və cift ilə ifraz olunması mümkündür. Bundan başqa, bruselyoz törədicisinin sidik (bakteriemiyanın nəticəsi) və nəcis kütlələri vasitəsilə (bağırsaq divarında limfatik follikulla- rın fəsadının nəticəsi) ifraz olunması müşahidə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, heyvanlarda bruselyoz infeksiyası çox vaxt simptomsuz keçir, yəni həm heyvan populyasiyasında, həm də insan üçün infeksiya mənbəyi kimi zahirən sağlam fərd- lər iştirak edə bilər. Bruselyoz infeksiyası üçün müxtəlif növ bru- sellaların ev heyvanlarının ayrı-ayrı nümayəndələrinə qarşı kəskin adaptasiyası səciyyəvidir. Məsələn, B. melitensis xırdabuynuzlu mal-qaranın, B.abortus — iribuynuzlu mal-qaranın, B.suis — donuzların paraziti sayılır. İnsan üçün daha virulent növ olan B. melitensisin əsas sahibləri keçilər və qoyunlar olduğu üçün hamısından çox məhz xırda buynuzlu mal-qaranın yoluxmuş fərdləri təhlükəlidir. Lakin bəzən B. melitensis-in iribuynuzlu mal-qaraya miqrasiyası müşahidə olunur, belə hallarda insanın belə heyanlardan yoluxması və xəs- tələnməsi ehtimalı tamamilə real vəziyyət alır. Son illər bizim öl- kəmizdə məhz bu hadisə müşahidə edilir. İnsanda manifest for- maların inkişaf etməsi üçün B. abortus və B.suis ifraz edən heyvanlar böyük əhəmiyyət kəsb etmirlər, lakin bu, brusellaların göstərilən növləri ilə yoluxmadan sonra insanın xəstələnməsini inkar etmir. İnsan bruselyoz zamanı infeksiya mənbəyi kimi iştirak etmir. Düzdür, insandan yoluxma halları haqqında məlumatlar olma- sına baxmayaraq, onların bəziləri ya şübhəli xarakter daşıyır, ya da kazuitik hallardır (bruselyozla xəstə baytar həkim – qadın təsdiq edir ki, öz həyat yoldaşını cinsi yolla yoluxdurmuşdur, bəzən südəmər uşaqların xəstə anaların südü ilə yoluxması təsvir edilir).

Bruselyoz – zoonozlar qrupundan olan tipik infeksiyadır. Bruselyoz zamanı insanlar üçün başlıca infeksiya mənbəyi xəstə qoyunlar, keçilər, inəklər, donuzlar sayılır. Br.melitensis insan üçün obliqat patogenliyə malikdir və xəstəliyin epidemik alovlanmalarını törədir, halbuki Br.abortus və Br.suis nisbətən az patogendirlər və sporadik xəstələnmə törədirlər. Məlum olduğu kimi bioloji adaptasiya nəticəsində brusellaların hər bir tipi müəyyən heyvan növünə uyğunlaşmışdır. Br.melitensis əsasən keçiləri və qoyunları, Br.abortus – iribuynuzlu malqaranı, Br.suis – donuzları zədələyir. Ona görə də insanların bruselyozla xəstələnməsində xırdabuynuzlu mal-qara ən təhlükəli infeksiya mənbəyi sayılır. Digər heyvanların (atlar, itlər, toyuqlar, hind toyuğu, sünbülqıran, siçovullar, marallar, eşşəklər, dəvələr və s.) bruselyozu çox nadir hadisə sayılır, ona görə də elə bir epidemioloji əhəmiyyət kəsb etmir. Bruselyozun epidemiologiyasında brusellaların ayrı-ayrı tiplərinin miqrasiya imkanını nəzərə almaq lazımdır. Belə ki, Br.melitensis qoyun və keçilərdən heyvanların digər növlərinə və əsasən də iribuynuzlu mal-qaraya keçə bilir və onu epidemik bruselyozun rezervuarına çevirir. Bruselyozla xəstə heyvanlar üçün infeksion balasalmalar (abortlar) səciyyəvidir. İnsanların yoluxması baxımından daha təhlükəlisi bruselyozla xəstə heyvanların balasalma və balalama dövrü sayılır (düşüklər, ölü doğulmuş döl, diri bala, dölyanı qişalar, cift, dölyanı maye, ifrazatlarla təmas). Bruselyozun törədicisi xəstə heyvanların nəinki balalaması (quzulama, buzovlama və s.) dövründə, həm də onların normal ifrazatları ilə (südü, sidiyi, nəcisi) xaric edilir. Bala salan heyvanlarda brusellalar doğuş yollarının Patoloji ifrazatlarında, onların südündə və sidiyində uzun müddət (15 aya qədər) aşkar edilir.

Ev heyvanları arasında epizootik proses bruselyozun fekal-oral yoluxma mexanizminin sayəsində saxlanır, lakin cinsi yolu da istisna etmək olmaz. İnsan bruselyozla əsas etibarilə alimentar yolla – törədicilərlə yoluxmuş süd və süd məhsullarını istifadə etdikdə, həmçinin qidada kifayət dərəcədə termiki emaldan keçirilməmiş və ya çiy ətdən istifadə etdikdə yoluxur. Sənəti ilə əlaqədar heyvanlarla təmasda olan insanların (baytarlar, zootexniklər, heyvandarlar, sağıcılar, çobanlar və s.) təmasla yoluxması qeyd edilir. Təmas yoluxması adlanan belə yoluxma törədicilərlə çirklənmiş əllər vasitəsilə ağız boşluğunun selikli qişasına törədicilərin da- xil edilməsi zamanı baş verir. Beləliklə, sənəti xəstələnmə də həmçinin həzm yolu vasitəsilə yoluxma ilə bağlıdır. Dəri örtüklərinin tamlığının pozulmasına gətirib çıxaran mik- rotravmalar zamanı bruselyozla yoluxma istisna olunmur. Bru- sellaların zədələnmiş dəridən orqanizmə daxil olması fikri həqi- qətə uyğun deyildir, çünki brusellalar – hərəkətsiz mikroblar olub, dəri toxumasını zədələmək üçün bioloji imkanlara malik deyildir. Təmas yoluxması xüsusilə doğuş, abortar, ölmüş və ölü doğulmuş quzu balalarının dərisini soyduqda realizasiya olunur. Brusellalar heyvanların ifrazatlarında qurumaya qarşı da- vamlı olduqlarına baxmayaraq, aborta uğramış və doğulmuş heyvanların dölyanı mayesi və cifti ilə ətraf mühitin hətta yük- sək kontaminasiyasında onların hava-toz yolu ilə yoluxması baş vermir. Bu, onu göstərir ki, bruselyozun birincili ağciyər forması müşahidə edilmir. Bir sıra müəlliflər yalnız ağırlaşmaın nəticəsi kimi bronxların zədələnməsi və hətta pnevmoniyanın inkişaf et- məsi imkanını qeyd edirlər. Çiy süd məhsulları, ət və bruselyozlu qoyun və keçilərdən alınmış xammal daha böyük epidemioloji əhəmiyyət daşıyır. Süd- də və turş süd məhsullarında brusellalar uzun müddət həyat qabiliyyətlərini saxlayır (10 gündən 40 günə qədər və daha çox). Bruselyozla xəstə keçilərin südü bruselyozun epidemiologiya- sında xüsusi yer tutur. Ondan çiy halda istifadə etdikdə insanla- rın xəstələnməsinə səbəb olur. Qida məhsulu kimi nadir tətbiq olunan qoyun südü çox az hallarda xəstələnmənin səbəbi sayılır. İnək südü şəxslərin böyük qisminin yoluxmasının əsas səbəbi hesab olunur və sənəti və məişət şəraiti ilə heyvandarlıqla bağlı olmayan insanların yoluxmasında xüsusi yer tutur. Süd məhsulları içərisində keçi südündən hazırlanmış pendirin (brınza) epidemioloji əhəmiyyəti daha böyükdür. Müəyyən edilmişdir ki, brınzadan yoluxmaya nəinki onun istehsal olunduğu yerlərdə, həm də uzaq ərazilərdə rast gəlinir. Bruselyozlu heyvanlardan alınmış ət və ət məhsullarında törədicilər 30 gündən 45 günə qə- dər və daha çox saxlanır. Dondurulma və duzlama ətdə brusel- laların saxlanma müddətinin azalmasına təsir göstərmir. Brusellalar xəstə keçilərin və qoyunların yununda və dərisində uzun müddət saxlanır. Törədici bruselyozlu heyvanların sidiyi, ekskrementləri, həmçinin cinsiyyət orqanlarından Patoloji və normal ifrazatları ilə, xüsusən də balasalmadan (abort) və doğuşlardan sonra torpağa, yemə, suya və ətraf mühitin müxtəlif əşyalarının üzərinə düşür, onlar isə öz növbəsində həm insan üçün, həm də sağlam heyvanlar üçün yoluxma amillərinə çevrilirlər. Bu obyektlərin əhəmiyyəti xəstəlik törədicisinin onlarda uzun müddət saxlanması (3–5 aya qədər və daha çox) nəticəsində artır. Xəstə heyvanın orqanizmindən bruselyozun törədicisinin uzun müddət xaric edilməsi, normal və Patoloji ifrazatlarda brusellaların yüksək miqdarı, həmçinin onların ətraf mühitə düşməsi imkanı infeksiyanın insana yoluxması yollarının müxtəlifliyini şərtlən- dirir. Bruselyozun törədicisi insan orqanizminə həzm yolunun, tənəffüs yollarının selikli qişasından, konyunktivadan, dəri örtüklərindən daxil ola bilər.

Yoluxma yolları bunlardır:' alimentar – termiki emaldan keçməmiş süd məhsulları vasitəsilə, təmas, aerogen (dölyanı sular havada, həmçinin yun qırxımı zamanı aerozol əmələ gətirir). Yoluxmanın şaquli yolu — transplasentar yol da mümkündür: brusellalar həmçinin xəstə anaların südündə aşkar edilir. Bruselyoza yoluxmuş döşlə əmizdirən ananın südü vasitəsilə infeksiyanın ötürülməsi imkanı axıra qədər təyin edilməmişdir. Tək-tək hallarda bətndaxili yoluxma təsvir olunmuşdur. Əhali arasında süd, süd məhsullarının və digər qida məhsullarının işlədilməsi zamanı alimentar yoluxma hallarına daha çox rast gəlinir. Təmas yoluxma yolu nisbətən az hallarda bruselyozla xəstə heyvanlarla və ya onların ifrazatları ilə çirklənmiş əşyalarla təmasda olduqda müşahidə edilir. Bu yola daha çox keçi bruselyozu ocaqlarında rast gəlinir və yoluxma bu halda dəri örtükləri və selikli qişalardan baş verir. Aerogen yoluxma yolu toz şəklində havaya qalxan yun hissələrində, peyində, tor- paqda törədicinin olması ilə şərtlənə bilər. Yoluxmanın bu yolu nadir təsadüf olunur və yun qırxımı, tükün daranması və onların sonradan emalı zamanı (çeşidləmə, toxuma və s.), habelə heyvanların saxlandığı və ya onlardan alınmış xammalın emal edildiyi yerlərin və ərazilərin yığışdırılması zamanı mümkündür. Brusel- yozla xəstə insandan yoluxma son dərəcə nadir hallarda müşahidə edilir. Bruselyozla xəstələnmə müəyyən dövrlərdə artmaqla bütün il boyu qeyd olunur. Keçi-qoyun tipli bruselyoz üçün xəstəliyin qış-yaz mövsümiliyi xarakterdir ki, bu da qoyunların və keçilərin balalama dövrü ilə bağlıdır. İribuynuzlu mal-qaradan yoluxma zamanı insanların xəstələnməsinin mövsümiliyi xeyli az təzahür edir, nəinki keçi bruselyozunda. Balalama dövründə xəstəliklərin sayı az da olsa artır, sonra isə bir qədər azalır və bütün laktasiya mövsümündə, demək olar ki, eyni göstəricilərdə qalır. Kənd əhalisi arasında xəstələnmənin mövsümiliyi daha qabarıq ifadə olunur.

İnsanda bruselyoz infek- siyasının patogenezi hazırkı dövrdə axıra qədər öyrənilməmişdir. Brusellalar orqanizmə dəridən və selikli qişalardan keçir, infek- siyanın giriş qapılarından limfa yolları vasitəsilə yayılır və regi- onar limfa düyünlərində çökürlər. Törədicinin birincili lokaliza- siyası giriş qapılarının yeri ilə təyin olunur. İnsanda törədici ən çox ağız boşluğunun limfa aparatında (badamcıqlar və limfa dü- yünləri, dilin kökü), dilarxası, çənəaltı, boyun limfa düyünlə- rində və nəhayət, bağırsağın ileosekal şöbəsinin aparatında aşkar edilir. Kiçik yoluxma dozalarında brusellalar məhv edilə və xəs- təlik baş verməyə bilər. Sitoloji müayinələr göstərmişdir ki, regionar limfa düyünlərində (faqositlərdə) brusellalar ilk 5–10 gündə həddən artıq çoxalır. Regionar limfa düyünlərindən bruselyozun törədicisi limfa və qan damarları vasitəsilə bütün orqanizmə yayılır. Yaranan generalizə olunmuş bruselyoz infeksiyası bakteriemiya ilə müşayiət edilir ki, o da insanlarda uzun müddət saxlanma meylinə malikdir. Belə ki, xəstənin qanından brusellalar xəstəliyin ilk 3 ayı ərzində 70,5% hadisədə, sonrakı 4–12 ay ərzində 43,6% hadisədə, ikinci ildə 17% hadisədə əkilir, sonralar bakteriemiya sönür və xəstəliyin 3-cü ilindən etibarən aşkar edilmir. Hematogen gətirilmə fazası eyni vaxtda qaraciyər, dalaq, sümük iliyi və s. kimi orqanlarda brusellaların saxlanması ilə müşayiət olunur, nəticədə çoxsaylı ikincili ocaqlar, yəni infektin rezervuarı əmələ gəlir, oradan isə müxtəlif, endo və ekzogen amillərin təsiri al- tında dövri surətdə brusellaların təkrar xaric olması baş verir. Yoluxmuş şəxslərdə brusellalar sidiklə, nəcislə, tüpürcəklə, südlə, nadir hallarda isə qadınların vaginal sekreti ilə ifraz edilər bilər. Allergiya bruselyozun patogenezində aparıcı amil sayılır, o artıq infeksiyanın generalizasiyası dövründə aşkar olunur və qeyri-müəyyən uzun müddət ərzində saxlanır. Ona görə də allergik fon həm patomorfoloji dəyişikliklərin, həm də klinik gedişin xüsusiyyətlərini müəyyən dərəcədə təyin edir. İnək və donuz tipi brusellaları ilə insanların yoluxması nadir hallarda generalizə olunmuş, kəskin septiki formalarda keçən xəstəliyin əmələ gəl- məsinə səbəb olur. Brusellaların bu tipləri ilə yoluxmuş insanların əksəriyyətində klinik və ya zəif üzə çıxan obyektiv əlamətlərin olması ilə gedən müsbət immunoloji və allergik reaksiyalar müşahidə edilir. Bruselyozun residivləri limfohemopoetik sistemdə "yuxulayan" infeksiyanın hesabına həm endogen, həm də ekzogen provokasiya amilləri ilə şərtlənə bilər. Bununla belə, həddindən artıq donma, həddindən artıq qızma, fiziki və ya kimyəvi zədələr və ya mübadilə proseslərinin pozulması kimi provokasiyaedici amillərlə yanaşı, residivlərin inikşafı üçün labüd olan şərtlərdən biri həm qeyri-steril, həm də steril immunitetin fonunda baş verən super və reinfeksiyadır. İmmunitetin ləng tipdə formalaşması və davamsız olması onun səciyyəvi xüsu- siyyətlərindəndir. Müəyyən edilmişdir ki, bruselyoz infeksiya- sında öz-özünə sağalma mümkündür. Bruselyoz ümumilikdə orqanizmi zədələyən və orqanizmin allergik yenidənqurulması nəticəsində onun reaktivliyinin kəskin dəyişilməsi ilə gedən xronik residivləşən qranulematoz infeksiyadır. Xəstəliyin başlanğıc dövründə iltihabi dəyişikliklər spesifik xarakter almayaraq, ocaqlı və diffuz alternativ-nekrobiotik və ya kəskin ekssudativ-produktiv proseslər formasında təzahür edir. Bu zaman daxili orqanların parenximatoz elementləri, adətən, degenerativ-nekrobiotik dəyişikliklərə məruz qalır. Sonralar orqanizmin allergizasiyası yüksəldikcə iltihabi dəyişikliklər qranulematoz-spesifik xarakter alır. Bruselyoz xəstəliyinin inkişafı prosesində spesifik və qeyri-spesifik dəyişilmiş toxumalar əvvəlcə çapıqlaşmaya, sonra isə sklerotik proseslərə məruz qalır. Bruselyoz zamanı patomorfoloji dəyişikliklər bütün orqan və toxumalarda müşahidə edilir, lakin bu dəyişikliklər daha çox sinir sistemində, limfa, qan-damar və bir- ləşdirici toxumalarda üstünlük təşkil edir. Xəstəliyin kəskin inki- şaf mərhələsində parenximatoz orqanların keçiriciliyinin artması və sonradan distrofiyası nəticəsində daxili orqanların seroz iltihabı birinci yerdə durur. Ardıcıl olaraq limfa düyünlərində, dalaqda, qaraciyərdə və digər orqanlarda retikulyar hüceyrələrin hiperplaziyası inkişaf edir. Bu dəyişikliklər bruselyoz infeksiyasının kəskin generalizasiyasının təzahürüdür və iltihabi hiperergik xarakter alır. Bruselyozun yarımkəskin mərhələsində müxtəlif orqanlarda əsasən həmin infeksiya üçün səciyyəvi sayılan qranulemaların yaranması ilə meydana çıxan produktiv iltihab aşkar olunur. Produktiv-iltihabi proseslər çox vaxt distrofik dəyişikliklər və sirkulyator pozğunluqlarla uyğunlaşır. Bruselyozun xronik gedişli mərhələsində çapıqlaşma əlamətləri və sklerotik proseslərin inkişafı ilə təzahür edən produktiv xarakterli proseslər üstünlük təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bruselyoza xas patomorfoloji dəyişikliklərin böyük rəngarəngliyində həmin infeksiya üçün səciyyəvi xüsusiyyət yayılmış xarakterli infeksion- allergik vaskulit hesab olunur.

Bruselyoz infeksiyası zamanı inkubasiya dövrünün müddəti dəqiq təyin edilməmişdir, xəstələrin əksəriyyətində o, 2–3 həftə təşkil edir, lakin 4–7 həftəyə qədər, bəzən isə daha çox uzana bilər. Bruselyozla xəstələnmə bir halda kəskin, digər halda tədricən başlayır. Bruselyozla xəstələrin başlıca şikayətləri oynaqlarda, əsas etibarilə aşağı ətraflarda yerdəyişən xarakterli ağ- rılar, ümumi zəiflik, tez yorulma, baş ağrısı, tərləmə ilə əvəzlənən titrəmə, iştahanın azalması, yuxunun pozulması və s. olmuşdur. Xəstəliyin ən çox rast gəlinən və nisbətən davamlı klinik əlaməti – orqanizmin temperatur reaksiyasıdır. Bruselyoz zamanı tempe- ratur əyriləri müxtəlif ola bilər. Uzunmüddətli subfebril temperatura daha çox rast gəlinir, nisbətən az intermittasiya edən, remissiya edən, qeyri-düzgün residivləşən qızdırma müşahidə olunur. Nadir hallarda bruselyoz afebril keçə bilər.Bruselyoz klinik əlamətlərin polimorfizmi ilə səciyyələnir. Bəzi yoluxmuş şəxslərdə klinik əlamətlər olmadan birincili-latent forma baş verir ki, o yalnız immunoloji reaksiyalarla aşkar edilir. Digərlərində xəstəlik kəskin (kəskin-septiki) və ya xronik (birin- cili-xronik metastatik və ikincili-xronik metastatik) formalarda keçir. Klinik simptomlar itdikdən sonra (orqanizmdə brusellalar saxlandığı halda) xəstəlik ikincili-latent formaya keçir, o isə orqa- nizm zəiflədikdə yenidən kəskinləşə və xronik formalardan birinə keçə bilir. Qadınlarda adneksitlər, endometritlər, mastitlər, spontan uşaq salmalar mümkündür. Ginekoloji anamnezdə aybaşı tsiklinin po- zulması, sonsuzluq, vaxtından əvvəl doğuşlar, özbaşına uşaqsal- malar kimi halların qeyd edilməsi bruselyoz infeksiyasına şübhə oyatmalıdır. Hamilə qadınlarda bruselyoz zamanı özbaşına uşaq- salmalar mümkündür. Bruselyozun xarakterik ağırlaşmaları – erkən abortlardır (düşüklər), onlar daha çox xəstəliyin xronik gedişində baş verir. Çox vaxt düşüklər xəstəliyin latent gedişi zamanı onun yeganə təzahürü kimi xidmət edir. Adətən, düşüklər xəstəliyin residivi fonunda baş verir, ondan sonra xəstəliyin gedişinin pisləşməsi mümkündür. Bruselyozla xəstə hamilə qadınlarda çox vaxt anemiya, hidrops, nefropatiya inkişaf edir. Sağlam qadınlara nisbətən onlarda tez-tez cift gəlişi, onun vaxtından əvvəl aralanması aşkar edilir. Xəstəliyin kəskinləşməsi zamanı və müalicə almayan qadınlarda bəzən dölün antenatal ölümü müşahidə olunur. Dölün bruselyozla yoluxması transplasentar yolla və doğuş zamanı mümkündür. Dölün inkişafı uzunmüddətli intoksikasiya, ana orqanizminin sensibilizasiyası ilə əlaqədar olaraq pozulur. Bəzən hipoksiya, hipotrofiya, dölün ürək fəaliyyətinin pozulması müşahidə edilir. Brusellaların qadın cinsiyyət orqanlarının neyroendokrin sis- teminə toksiki təsiri qızlarda cinsi inkişafın gecikməsinə səbəb ola bilər. Sonsuzluq uşaqlığın artımlarında iltihab proseslərinin inkişafı ilə şərtlənir. Ciftin patoloji dəyişiklikləri, vitamin balan- sının pozulması, orqanizmin intoksikasiyası hamiləliyin erkən dövründə düşüklər ilə nəticələnə bilər. Hamilə qadınlarda abortlar, ölü doğuşlar, vaxtından əvvəl doğuşlar, düşüklər uşaqlarda anadangəlmə bruselyoz tez-tez baş verir. Təzə doğmuş xəstə qadınların südündə brusellalar olduğu üçün südəmər uşaqların yoluxması istisna edilmir. Proqnoz, ümumiyyətlə, əlverişlidir. İş qabiliyyətinə görə patogenez ciddidir, xüsusən də mərkəzi sinir sistemi zədələndikdə (meninqoensefalitlər, mielitlər). Bru- sellaların həyat fəaliyyəti məhsulları, həmçinin ciftdə gedən Pato- loji dəyişiklər sayəsində qadın orqanizminin intoksikasiyası nəti- cəsində 20% hallarda ölü doğuşlar müşahidə edilir. Uşaq ölümü 5%-dən çox qeydə alınır. Xəstələrin böyük əksəriyyətində mərkəzi sinir sisteminin müxtəlif funksional pozğunluqları müşahidə edilir. Bu, baş ağrı- ları, yuxunun pisləşməsi, tez yorulma, əfvalın pisləşməsi, əsəbi- lik, ağlağanlıq kimi şikayətlərlə təzahür olunur. Parasimpatik sinir sisteminin tonusunun üstünlük təşkil etməsi ilə bərabər, vegetativ pozğunluqlar da müşahidə edilir. Çox, bəzən isə həddindən artıq tərləmə vegetativ distoniyanın tez-tez rast gəlinən əlamətidir. Bruselyoz zamanı seroz meningitlərə və meninqoensefalitlərə nisbətən az hallarda rast gəlinir. Bruselyoz zamanı dəri örtüklərinin rənginin dəyişilməsi müşahidə edilir və o, solğun, müxtəlif çalarlı sarımtıl, özünəməxsus mərmər rəng alır. Dəridə əmələ gələn səpkilər geniş polimorfizmi ilə fərqlənir, eritemalar, qızılcayabənzər, rozeolyoz, papulyoz, vezikulyoz, hemorragik, petexial səpkilər müşahidə olunur. Bruselyozun uzun sürən gedişində qabıq vermə, müxtəlif ölçülü və müxtəlif lokalizasiyalı piqmentasiyalar müşahidə olunur. Dayaq-hərəkət aparatının zədələnməsi bruselyoz üçün səciyyəvi əlamət sayılır. Ağrılar yaranır ki, bu, çox vaxt oynaqlarda obyektiv dəyişikliklər olmadan da üzə çıxır. Əsas etibarilə orta öl- çülü oynaqlar zədələnir və ağrılar öz intensivliyinə görə bəzən o dərəcədə kəskin olur ki, xəstələri həm narahat edir, həm də onların yuxusunu pozur. Bruselyoz zamanı nisbətən az hallarda artritlər, bursitlər və tendovaginitlərə rast gəlinir. Onlar uzun müddətli gedişi ilə fərqlənir və dayaqərəkət aparatının tam bərpa olunması ilə səciyyələnirlər. Bruselyozun özünəməxsus təzahürlərindən biri də müvəqqəti yaranan, davamsız, müxtəlif lokalizasiyalı fibrozitlər sayılır. Fibrozitlərin inkişafı sərbəst xarakterli, təktük baş verən, əziyyətli ağrılarla və məhdudlaşmış və ya diffuz infiltrasiyanın yaranması ilə səciyyələnir. Ağrıların davametmə müddəti müxtəlif ola bilər bir neçə saatdan bir neçə günə qədər. Limfa düyünlərinin (qasıq, boyun) orta dərəcəli böyüməsi müşahidə olunur, az hallarda proses generalizə olunmuş xarakter alır. Çox nadir hallarda bütün qruplardan olan periferik limfa düyünlərinin toyuq və ya göyərçin yumurtası ölçüsünə qədər böyüməsinə, bəzən isə onun xoralaşmasına rast gəlinir. Tənəffüs orqanlarında baş verən dəyişikliklər nadir hal- larda baş verir və klinik olaraq laringit, bronxitin və çox az hallarda xırdaocaqlı pnevmoniyanın əmələ gəlməsi şəklində təzahür edir. Bruselyozun ağır formalarında ürək-damar sistemi tərəfindən dəyişikliklər qeydə alınır. Çox zaman bruselyozun qrip, kəskin respirator infeksiyalar, qızılca kimi kəskin yoluxucu xəstəliklərlə birgə gedişi müşahidə olunur, onların əmələ gəlməsi bruselyoz infeksiyasının klinik əlamətlərini bir o qədər dəyişmir və xəstəliyin davametmə müddətinə təsir göstərmir.

Bruselyoz infeksiyası dayaq-hərəkət aparatında ağrılarla, qaraciyərdə, dalaqda dəyişikliklərin yaranması ilə sürərək bəzən revmatizm, angioxolesistit, qastrit, hepatit və digər xəstəliklərin maskası altında gizlənir. Ona görə də bruselyoza görə qeyri-sağlam ərazilərdə dayaq-hərəkət aparatının, hepato-biliar sistemin hər hansı xəstəliyində bruselyoza görə müayinə olunmaq vacibdir. Bu xəstəliyə şübhə yaran- dıqda ümumi anamnestik məlumatlarla və epidemioloji anamnezlə, xəstənin obyektiv müayinəsi ilə yanaşı, laborator müayinələr də dəyərli məlumatlar verə bilər. Ona görə bruselyoza düzgün diaqnozun qoyulması yalnız müayinə metodlarının bütün kompleksinin yerinə yetirilməsi ilə təmin edilə bilər. Qanda anemiya, limfositozla birgə leykopeniya, monositoz, EÇS-nin artması qeydə alınır. Kəskin bruselyozlu xəstələrin qanının ümumi müayinəsi zamanı həm leykositlərin normal miqdarı, həm də az nəzərə çarpan leykopeniya aşkar edilə bilər.

=== Bruselyozun laborator diaqnostikası aşağıdakı metodlarla aparilha.hamilelik Zamani

2) seroloji,

3) allergik dəri sınağı.

Bruselyozun törədicisinin kulturasının alınması diaqnozun qoyulmasında mühüm rol oynayır. Törədiciləri qandan, sümük iliyindən, irindən, oynaqdaxili mayedən, dalağın punktatından, nəcisdən və s. ayırd etmək olar. Bruselyozla xəstə olan şəxslərdən törədicilərin ayırd edilməsi üçün qanın bakterioloji müayinəsi daha tez-tez tətbiq edilir. Qanda brusellaların aşkarlanması ən çox xəstəliyin kəskin mərhələsində və temperatur reaksiyası ilə mü- şayiət olunan kəskinləşmələr zamanı müşahidə olunur. Xəstələrdən götürülmüş materialda törədicilərin aşkarlanması zamanı aşağıdakı xüsusiyyətləri yadda saxlamaq lazımdır: qan əkmələrində brusellalar yavaş inkişaf edir və onların kulturaları, adətən,5–10 gündən sonra, bəzən isə yalnız əkmədən 20–30 gün sonra aşkar edilir. Hemokultura metodu, xüsusən Br.abortus tipi ilə yoluxma zamanı heç də həmişə müsbət nəticə vermir. Hemokulturanın mənfi cavabı bruselyozun olmasını qətiyyən inkar etmir. Hemokulturanın bu metodu ağır və mürəkkəb olduğuna görə adi təcrübədə işlədilmir. Bruselyozun diaqnostikasının seroloji metodlarından Rayt və Xeddlson reaksiyası daha geniş tətbiq olunur. Rayt reaksiyası yüksək spesifikliyə malikdir. Aqqlütinasiya reaksiyasının ən yük- sək titrləri adətən, xəstəliyin başlanğıcından 1–2 ay sonra qeydə alınır, sonra isə onlar kifayət dərəcədə sürətlə azalmağa başlayır- lar. Nadir hallarda Rayt reaksiyası uzun müddət ərzində (keçiril- miş xəstəliklən sonra 3–5 il müddətində) müsbət olaraq qalır. Aqqlütinasiyanın son diaqnostik titri 1:200 nisbəti sayılır. Xəs- tədə "mənfi" və ya "şübhəli" reaksiya olduqda (titr 1:50) Rayt reaksiyasının bir neçə vaxtdan sonra (məsələn, 7–10 gündən son- ra) təkrar qoyulması tövsiyə edilir. Hazırda bruselyozun təcili diaqnostikasının ümumi qəbul edilmiş metodu Xeddlson reaksi- yası sayılır. Bu reaksiya da, həmçinin spesifikdir, Rayt reaksiyası ilə eyni vaxtda və ya hətta bəzi hallarda xəstəliyin daha erkən dövrlərində müsbət ola bilir və Rayt reaksiyasına nisbətən uzun müddət ərzində təyin edilə bilər. Rayt reaksiyasına nisbətən Xeddlson reaksiyasının üstün cəhəti ondadır ki, birincini istənilən laboratoriyada qoymaq mümkündür və nəticə tezliklə alınır. Bu reaksiyanın çatışmayan cəhəti odur ki, yalnız qanda aqqlütininlərin keyfiyyətcə təyin edilməsi üçün işlədilir, onun nəticəsinə əsasən aqqlütininlərin titrlərinin dinamikasını müəyyən etmək olmaz. Bundan başqa, Rayt reaksiyası digər sınaqlardan tez əmələ gələrək və tez itərək infeksiyanın olmasının əsas göstəricisi sayılır, infeksiyanın gedişi dövründə saxlanır və aktiv prosesin getdiyini sübut edir. Deyilənlər Xeddlson reaksiyasına da aiddir, lakin o, nisbətən uzun müddət ərzində müsbət olaraq qalır və bəzən xəstəliyin yarımkəskin və xronik dövrlərində müşahidə olunur. Dəriiçi allergik sınaq – Bürne sınağı daha geniş tətbiq edilir, o, tamamilə spesifikdir və olduqca yüksək həssaslığa malikdir. Bürne sınağı brusellinin (brusellaların bulyon kulturasının filt- ratı) dəriiçi yeridilməsinə qarşı dərinin yerli reaksiyası şəklində orqanizmin spesifik cavab vermək qabiliyyətini təyin edir. O, xəstəliyin artıq başlanğıcından 3–4 həftə sonra müsbət olur, son- ralar uzun müddət ərzində (bəzən bir neçə ilə qədər), hətta tam klinik sağalmadan sonra saxlanır. nəticələrin qeydə alınması 24 və 48 saatdan sonra həyata keçirilir, onun qiymətləndirilməsi zamanı əsas etibarilə iltihabi ağrılı ödemə fikir verilir; ödem olmadan inyeksiya yerində dərinin hiperemiyası diaqnostik əhəmiyyət daşımır. Ağrının olmaması və dərinin rənginin dəyişməməsi (adətən, ödemləri müşayiət edir) sınağın müsbət qiymətləndirilməsini istisna etmir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Bürne reaksiyası diri bruselyoz vaksini ilə vaksinasiyadan sonra da müsbət olur. O, vaksinasiyadan 1–1,5 ay sonra əmələ gəlir, 2–3 aydan 12–13 aya qədər aydın nəzərə çarpır, bundan sonra sönməyə başlayır. Rayt reaksiyası və Bürne sınağının maksimal diaqnostik effekti onların kompleks şəkildə tətbiq edilməsi zamanı əldə olunur. Onlar bir- birlərini əvəz edə bilməzlər, yalnız qarşılıqlı şəkildə bir-birlərini tamamlayırlar. Xəstələrin bruselyozdan özbaşına sağalmasını və onların ikincili yoluxması imkanını nəzərə almaq lazımdır. Bruselyoz zamanı immunitet nisbi xarakter alır və digər xronik infeksiyalarda olduğu kimi, çox böyük çətinliklə yaranır. Bruselyozun gedişinə ətraf mühitin müxtəlif amilləri: donma, həddindən artıq yorulma, fiziki gərginlik, həmçinin onlara qoşulan kəskin və xro- nik yoluxucu xəstəliklər (vərəm, qızılca və s.) əlverişsiz təsir göstərir. Bruselyoz zamanı proqnoz qənaətbəxşdir. Lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, xəstəlik zamanı residivlər baş verə bilər və xronik bruselyoz rezidual əlamətlər mərhələsinə keçə bilər ki, nəticədə daxili orqanlarda, dayaq-hərəkət aparatında və sinir sis- temində yalnız qalıq dəyişiklikləri yaranır.

• Беляков В.Д., Яфаев Р.Х. Эпидемиология: М.,Москва,

1989, 414с.

• Белозеров Е.С., Иоанниди Е.А. Курс эпидемиологии: АПП “Джангар”, 2005, 136с.
• Васильев К., Шляхов Э. Методы исследования в эпиде- миологии: Картя Молдовеняска, 1971, 186с.
• Зуева Л.П., Яфаев Р.Х. Эпидемиология: Санкт-Петер- бург, Фолиант, 2006, 716с.
• Клименко Е.П., Попов В.П. Эпидемиологический анализ: М., Медицина, 1983, 192с.
• Покровский В.И., Пак С.Г., Брико Н.И. Инфекцион- ные болезни и эпидемиология: М., Москва, 2006, 810с.
• Попов В.Ф. Руководство по эпидемиологическому ана- лизу: М., Медицина, 1973, 216с.
• Флетчер Р., Флетчер С., Вагнер Э. Клиническая эпиде- миология: Изд-во Медиа Сфера, Москва, 1998, 346с.
• Черкасский Б.Л., Амиреев С.А., Кноп А.Г. Эпидемио- логический надзор за зоонозами: Изд-во “Наука”, Алма-Ата, 1988, 148с.

• Шкарин В.В., Шафеев М.Ш. Дезинфектология: Изд-во НГМА, Нижний Новгород, 2003, 358с.

• Ющук Н.Д. Эпидемиология: М., Москва, 1998, 336с.
• Ющук Н.Д., Мартынов Ю.В. Краткий курс эпидеми- ологии: М., Москва, 2005, 196с.
• Ягодинский В., Рейнару И. Элементы эпидемиоло- гического надзора: Таллин “Валгус”, 1987, 272с.
• Бронштейн А.М., Токмалаев А.К. Паразитарные болезни человека: протозоозы и гельминтозы // РУДН, 2004, с. 207.
• Никитин А.Ф., Жоголев Д.Т., Захаркив Ю.Ф., Мокро- усов В.Н. Лабораторная диагностика паразитарных болезней
• Медицинские технологии. М., Интермедика, 1998, т. 1, с. 327-388