Birinci Rus Antarktika ekspedisiyası

Ceyms Kuk özünün ikinci dövü aləm səyahəti zamanı Cənub Qütb dairəsi sularına daxil olmuş və — 71° 10' c.e. qədər üzdükdən sonra buzlar onun hərəkətinə maneə olur. Ceyms Kuk belə fikir irləli sürür ki, ya altıncı materik yoxdur ya da ora getmək mümkünsüzdür. Onun bu fərziyyəsi səyyahları altıncı materikin axtarışı fikrindən daşındırmışdır. Kük öz ekspedisiyanın nəticələri incələyərkən yazırdı: «Mən cənub yarımkürəsində yerləşən, okean sularının ucqar enliklərə qədər üzərək altıncı materikin mövcudluğunu inkar edirəm, lap belə mövcud olsa o ancaq qütb enliklərinə yaxın, gəmilərin üzə bilməcəyi yerdə yerləşə bilər.»[1].

31 mart 1819-ci ildə İvan Fyodoroviç Kruzenştern Dəniz naziri olan İvan Traverseyə göndərdiyi məktubda qütb sularında araşdırmaların gərəkliyi barədə bildirir[2]. Məktubda Kruzenştern Cənub və Şimal qütlərinə iki ekspedisiyanın hazırlanmasını təklif edir. Hər ekspedisiyaya iki gəminin qoşulması planlaşdırılırdı. Xüsusi ilə Cənub qütbünə təşkil olunacaq ekspedisiyaya böyük əhəmiyyət verirdi. O, bu barədə yazırdı: «Bu ekpedisiya özünün əsas məqsədindən başqa, Cənub yarımkürəsinda yerləşən ölkələri öyrənməli, Böyük okeanın cənub hissəsində düzgün olmayan hər predmetı araşdırmalı və catışmazlıqları aradan qaldıraraq onu zənginləşdirməli, belə demək olarsa bütün dənizlərə səyahəti birirmək olmalıdır.»[2].

Kruzenştern Antarktidaya göndəriləcək heyətin başına kapitan olaraq Vasili Mixayloviç Qolovnin təyin olunmasını təklif edir. Ancaq həmin anda o dövrü dünya səyahətində idi. Onun yerinə Faddey Bellinshauzen olaraq təklif edilir. Bu zaman o Qara dənizdə freqatlardan birinə rəhbərlik edirdi. Ancaq nazirlik birinci ekspedisiyaya rəhbərliyi Makar İvanoviç Ratmanova həvalə etməyi düşünürdü. Təyinatdan bir qədər əvvəl Ratmanov İspaniyadan qayıdarkən Skagen burnuda qəzaya uğrayır. Bu səbəbdən o, Kopenhagendə qalmalı olur. Bununla da ekspedisiyaya rəhbərlik Bellinshauzenə həvalə olunur.

Ekspedisiya üçün iki gəmi ayrılmışdı — Mirnı və Vostok. «Mirnı» rus muhəndisləri Kolodkin və Kurepanov tərəfindən yenidən inşa edilərək hazırlanmışdı. Ekspedisiyada gəmi özünü yaxşı tərəfdən göstərmişdir.

«Vostok» gəmisi isə britaniyalı mühəndislər tərəfindən inşa edilmişdi. Bu gəminin bəzi catışmamazlıqları mövcud olmuşdur. Onun gövdəsi qütblərdə üzməyə imkan vermirdi. Bu səbəbdən onu ekspedisiyanın gedişində bir necə dəfə təmir etməli olmuşlar. Ekspedisiyanın sonlarına yaxın gəminin vəziyyəti o qədər pis olmuşdur ki, Bellinshauzen səyahətin bitməsinə bir ay qalmış geriyə qayıtmağı əmr vermişdir.

Gəmilərin sürətləri fərqli olduğundan müəyyən çətinliklər yaradırdı.

Ekspedisiyanın iştirakçıları

SSRİ poçt markası. 1950 il.

«Vostok» Sovet markasında. 1965 il.

Sovet markası. 1970 il.

Aşağıdakı siyahıda ekspedisiyada iştirak etmiş insanlar verilmişdir[3]

4 iyul 1819-ci ildə ekspedisiya Kronştatdan yola çıxır. Onlar artıq 14 noyabr tarixində Rio-de-Janeyroya gəlib çatırlar. Buradan onlar bir başa Cənubi Georgiya adasının cənub-qırbinə istiqamətlənirlər. Buradan sonra istiqamət Sandviç Torpağı adlandırılan bölgəyə yönəlir. Onlar adaların şərqinə keçdikdən sonra torpaq adlandırılan ərazinin arxipelaq olmasını müəyyən edirlər. Bu səbəbdən «torpaq» kəlməsi yerinə Cənubi Sandviç adaları olaraq adlandırılır. Qurupa daxil olan Leskov adası, Zavadovski adası və Torson adası kəşf edilir[5]. Arxipelaqa daxil olan və yeni kəşf olunmuş üç adadan ibarət olan qrupa Dəniz Naziri olan Markiz de Travesenin adı verilir (Traverse arxipelaqı). Sonradan ekspedisiya üzünü şərqə tutur.

16 yanvar 1820-ci ildə ekspedisiya 69° 21' 28" c. e. və 2° 14' 50" q. u yaxınlaşırlar. Bununla da Antarktida materiki kəşf olunur. Onların yan aldıqları ərazi Bellinshauzen şelf buzlağı, Şahzadə Marta sahili ərazisində yerləşir. 21 yanvarda iştirakçılar yenidən sahili müşahidə edirlər. 5 və 6 fevral tarixlərində sahilə olduqca yaxın gələ bilirlər. Burada qışın sərtliyi ilə əlaqədar bölgəni tərk edərək Sakit okean istiqamətdə hərəkət edirlər. Burada bir neçə adanı kəşf edirlər.

Antarktik yayın başlaması ilə əlaqədar 1821-ci ilin yanvarında Antarktidanın qərb yatımkürəsində yerləşən hissəsinin sahillərini araşdıraraq bir sıra açılışlar edirlər. I Pyotr adası kəşf edilir. Ada Rusiya dəniz donanmasının qurucusu I Pyotrın şərəfinə adlandırılır. Adaya yan alaran ona enmək mümkünsüz olmuşdur. Ekspedisya üzvləri burada buzdan azad olan böyük bir dağlıq ərazini müşahidə edirlər və onu I Aleksandr Torpağı olaraq adlandırırlar. Sonradan Cənubi Şetland adalarına çataraq onların xəritəsini tərtib edirlər. Onlar burada üç adanı kəşf edirlər. Qibbs adası, Fil adası, Kornuells adası və Klarens adasının xəritəsini tərtib edirlər

Cənubi Şetland adalarından Rio-de-Janeyroya istiqamət götürürlər. Buradan isə Avropaya gələrək 24 iyul 1821-ci ildə Kronştata qayıdırlar. Ekspedisiya iştirakçılarının qarşılanmasında I Aleksandr şəxsən iştirak edir. İştirakçlara orden və medallar verilir.

Altıncı materik olan Antarktida və 29 ada kəşf edilir. Dünya əhəmiyyətli açılışlar həyata keçirilir. Bir çox etnoqrafik kolleksiyalar toplanılır. Antarktida sahillərində yaşayan canlılar haqqında məlumat verilir.