Balta-Liman konvensiyası

Mehmed Əli Paşa, oğlu İbrahim Paşa və Sülüyman Paşa Farsavi

Britaniya imperiyası Osmanlı ərazilərində sərbəst ticarət hüququnu almaq üçün uzun müddət mübarizə aparmışdır. Lakin hər dəfə ingilislərin cəhdləri uğursuzluğa düçar olurdu. XIX əsrin əvvəllərində dərin siyasi və iqtisadi böhran keçirən Osmanlı imperiyası böyük dövlərin güclü təzyiqinə tam gətirə bilmirdi. Həmçinin ölkənin daxili vəziyyəti də Osmanlı dövlətinin xarici təzyiqə müqavimət göstərməsinə imkan vermirdi. 1830-cu illərdə xüsusən Osmanlının ən böyük əyaləti olan Misirdə müstəqillik meyllləri Sultan II Mahmudu ingilislərə güzəştə getməyə məcbur etdi. Belə ki, Misirin Osmanlı valisi Mehmed Əli Paşa ilə 1831-ci ildən başlayaraq mərkəzi hakimiyyət arasındakı hərbi mübahisə alovlanmışdı. 1831-ci ildə Kavalalı Mehmed Əli Paşanın oğlu İbrahim Paşa Suriyaya uğurlu hərbi ekspedisiyaya rəhbərlik etdi və özünü Suriya valisi elan etdi. Onun bu hərəkəti 1833-cü ildə sona çatan döyüş əməliyyatlarının başlanmasına gətirib çıxardı və bu zaman İbrahimin qoşunları İstanbula doğru irəlilədilər. Lakin Rusiya imperiyasının müdaxiləsi İbrahim paşanın irəliləməsini dayandırdı.[2]

Buna baxmayaraq, Mehmed Əli Paşa Suriyanı idarə etməyə davam etdi və 1838-ci ilin mayında həm İngiltərə, həm də Fransa Konsulluqlarına Osmanlıdan müstəqilliyini elan etmək qərarına gəldiyini bildirdi.[3] Onun bu addımına həm böyük böyük dövlətlər, həm də II Mahmudun dövründə seperatizmin qarşısını almaq üçün hərbi əməliyyatlara hazırlaşmağa başlayan Osmanlı imperiyası qarşı çıxdı. Bu mübahisənin ən qızğın vaxtında 16 Avqust 1838-ci ildə Balta-Liman Sülh konvensiyası imzalandı. Müqavilədə açıq qarşılıqlı yardım maddələri olmasa da, Britaniya xarici işlər naziri Palmerston ertəsi ay rəsmi olaraq elan etdiyi mövqe ilə Osmanlı imperiyasının ərazi bütövlüyünə ingilis dəstəyini təmin etdi. Mehmed Əli Paşa yeni başlayacağı sənayeləşmə layihəsinə təhlükə yaradacağını düşünərək müqaviləni yerinə yetirməkdən imtina etdikdə, Sultan II Mahmud ona bir illik güzəşt müddəti verdi. Bundan sonra da Mehmed Əli Paşa bu müqavilənin şərtlərini yerinə yetirməkdən boyun qaçırırdı. 1840-cı il London Konvensiyasının şərtlərinə uyğun olaraq, Osmanlı, İngiltərənin köməyi ilə qısa müddətdən sonra Suriyaya hücum etdi və oraya nəzarətini geri qaytardı.[4] Müqavilənin nəticələri mübahisəlidir. Lakin bir çox tarixçilər bunun ingilis idxalını artırmaq üçün Osmanlı bazarlarını açdığını və Osmanlı istehsalçılarına zərər verdiyini iddia edirlər.[5]

Müqavilənin bəzi müddəaları bunlardır:

1. İnhisar sistemi ləğv edildi. İngilislərə istədikləri qədər xammal almaq imkanı verildi.
2. Osmanlı vətəndaşları ilə yanaşı ingilislərin də daxili ticarətdə iştirak edəcəyi nəzərdə tutulurdu.
3. İngilis vətəndaşları, Osmanlı məhsullarını tacirlər kimi eyni vergi şərtləri altında Osmanlı təbəəsindən satın alma hüququna sahib idilər.
4. İngilislərlə tranzit ticarətdə rəsmi vergi qoyulması ləğv edildi.
5. Böyük Britaniya gəmiləri tərəfindən gələn ingilis mallarına görə gömrük ödənildikdən sonra, malların alıcı tərəfindən hara aparıldığından asılı olmayaraq əlavə gömrük ödənilməli deyildi.[6]

Yuxarıda sadalanan maddələrin sonuncusu ingilis vətəndaşlarının Osmanlı dövlətinin sərhədləri daxilində ticarət edərkən Osmanlı vətəndaşlarından daha az vergi ödəyəcəyi mənasını verirdi. Məsələn, Salonikidən İstanbula mal göndərən müsəlman yerli tacir dövlətə tranzit gömrük vergisi ödəsə də, ingilis tacir bu vergidən azad idi. Yüksək vergilər səbəbindən müsəlman tacirlərin başqa bir Osmanlı şəhərinə mal göndərməsi və ya ticarət etməsi mümkün deyildi. Yüksək vergilər səbəbindən müsəlman tacirlərin başqa Osmanlı şəhərinə mal göndərməsi və ya ticarət etməsi mümkün deyildi.[7]

1838-1841-ci illərdə Fransa, İsveç, Norveç, İspaniya, Hollandiya, Belçika, Danimarka və Portuqaliya ilə oxşar müqavilələr imzalanmışdır. Bu müqavilələr kapitulyasiya sistemini gücləndirdi, Osmanlı sənayesinə böyük zərbə vurdu. Osmanlı imperiyasının digər dövlətlərə borclu olmasına səbəb oldu və maddi çöküşünü sürətləndirdi.

• Keith Hitchins, Românii, 1774–1866, Humanitas, Bucharest, 1998 (translation of the English-language edition The Romanians, 1774–1866, Oxford University Press, USA, 1996).
• История Отечества с древнейших времён до наших дней. М. 1999.
• Эрнест Лависс, Альфред Рамбо. История XIX века: Том 5. Москва: Государственное социально-экономическое издание. 1938.
• Garvin, J. L., Franklin Henry Hooper, and Warren E. Cox. "Egypt: Modern History. Rule of Mehmed Ali." The Encyclopædia Britannica. 1910.
• Geyikdağı, V. Necla. Foreign Investment in the Ottoman Empire: International Trade and Relations 1854-1914. London: Tauris Academic Studies, 2011. 18-28.
• Hanioğlu, M. Şükrü. A Brief History of the Late Ottoman Empire. Princeton: Princeton University Press, 2008. 60-71.
• Hartesveldt, Fred Van. "Henry Buwler and the Convention of Balta Liman." Diss. Fort Valley State College, 1980. Columbus State University Archives. Web. 11 Dec. 2013.
• Kasaba, Reşat. "Treaties and Friendships: British Imperialism, the Ottoman Empire, and China in the Nineteenth Century." Journal of World History 4.2 (1993): 215-41.
• O'Brien, Patrick K., and Geoffrey Allen Pigman. "Free Trade, British Hegemony and the International Economic Order in the Nineteenth Century." Review of International Studies 18.02 (1992): 89-113. Print.
• Omar, Yousef Hussein Yousef. "Russia Attitude Towards the Egyptian Question from Balta-Liman Convention until end of the Crisis 1838-1841: A Study in the Light of British Documents." Journal of Human Sciences 2017.2 (2017). online Arxivləşdirilib 2021-07-09 at the Wayback Machine
• Pamuk, Şevket. "On the Free Trade Treaties of 1838-41." in The Ottoman Empire and European Capitalism, 1820-1913: Trade, Investment, and Production ( Cambridge: Cambridge UP, 1987). 18-23.

• Ədirnə sülh müqaviləsi (1829)
• 1848-ci il inqilabları