Bərgüşad (Ucar)

Hazırda Bərgusad bugünkü Ucar şəhərinə aid kənd ərazi vahididir. Adı tarixi baxımdan qədim türk adları qrupuna daxildir. Hətta bu kənd haqqında dillərdə bir çox əhvalatlar da dolaşmaqdadır. Azərbaycanın ərazisinin fərqli yerlərində rast gəlinən Bərgüşad toponimini, demək olar, hələ alimlər tam öyrənməyib. Bərgüşad sözü ədəbiyyata XV əsrdən məlumdur. Əsas versiyalara görə, Bərgüşad türk tayfasına mənsub bir addır. XIX əsrin 50-ci illərinə aid ədəbiyyatda indiki Naxçıvan ərazisində Bərgüşad adlı türkdilli tayfanın adı ç əkilir. XVI əsrə aid mənbələrdə isə göstərilir ki, Bərgüşad sözü Qızılbaş tayfalarının adından alınmışdır və Bərgüşad zonası ilə bağlıdır. Orta əsrlərdə Bərgüşad indiki Araz çayına tökülən Həkəri çayı ilə Bərgüşad çayı arasındakı ərazini əhatə etmiş, burada vaxtilə Bərgüşad adlı kənd olmuş, sonralar onlar köçəri maldarlığın inkişafı ilə əlaqədar olaraq Kür-Araz ovalağına, o cümlədən, Ucar rayonuna gedib çıxmışlar. 1917-ci ildə Cavanşir qəzasının Şirvanlı kəndinin inzibati ərazi vahidində, 1933-cü ildə Bərdə rayonunun eyni adlı inzibati ərazi vahidində də Bərgüşad adlı yaşayış məntəqələri qeydə alınmışdır. Ukraynanın Vannitski vilayətində Bərşad adlı şəhər və rayonun olması faktı da məlumdur. Bir çox tədqiqatçılara görə, sözün birinci komponentini təşkil edən “bərgü” sözü qədim türk mənşəli “barq” tayfasının adındandır. Çingiz xanın oğlu Çuçinin 1207-ci ildə qərbə doğru yürüşü zamanı başqa tayfalarla yanaşı “bərgü” tayfasının torpaqlarını tutması faktı tarixdən məlumdur. Iran tarixçisi Fəxrəddin Mübarəkşah (XII) 58 türk tayfası arasında “bərgü” tayfasının da adını çəkib. Fəzlullah Rəşidəddin (XIII əsr) bu etnonimi “bərküt” (bərgülər) kimi qeydə almışdır. Tədqiqatçıların fikrinə görə, bərgülər monqol işğalından xeyli əvvəl Azərbaycanda məskunlaşmışlar. Toponimin tərkibindəki şad/şat sözü isə bir növ cəmlik bildirir. Bərgüşad dağları, Bərgüşad çayı, Bərgüşad çökəyi toponimləri “bərgülərin dağı”, “bərgülərin çayı”, “bərgülərin çökəyi” mənasındadır. XV əsr Azərbaycan şairi Bədr Şirvaninin əsərlərində də Bərgüşad coğrafi adı çəkilir. Bərgüşad toponimi çox geniş coğrafi areala sahibdir. Qeyd etdiyimiz kimi, respublikamızın bir çox bölgələrində bu maraqlı toponimlə bağlı adlara təsadüf etmək mümkündür. Şübhəsiz, daha ətraflı və əsaslı araşdırmalar aparıldığı halda, bu adların bağlılığı və ortaq nöqtələrinin haradan qaynaqlandığı barədə daha dəqiq məlumat vermək xeyli asanlaşacaq. Bir zamanlar Ucar rayonuna köçmüşlər.

Maraqlı tarixi olan Ucar rayonunun Bərgüşad kəndi rayondan 25–30 km cənub-şərqdə və Bərgüşad dəmir yolu stansiyasından 10 km aralı Şirvan düzündə - aran ərazisində yerləşir.

Bərgüşad kəndinin əhalisi 5843 nəfər olmaqla, 1305 ailədən ibarətdir (2005-ci il). Kəndin sahəsi 5052 ha-dır. Kənd əhalisi pambıqçılıq, taxılçılıq, baramaçılıq, bağçılıq, tərəvəz-bostançılıq və heyvandarlıqla məşğuldur. Bu, rayonda ən böyük kənd olmaqla, 3 ümumtəhsil məktəbi, mədəniyyət evi, kitabxana, uşaq bağçası, xəstəxana, rabitə qovşağı, çörək zavodu, çoxlu ictimai iaşə obyektləri olan yaşayış məntəqəsidir. Bərgüşad kəndi rayonda ən qədim kəndlərdən biri sayılır.

Bu maraqlı keçmişi olan kənddə indi də respublika əhəmiyyətli arxeoloji qazıntılar aparılır. Bu qazıntı işləri bölgənin uzaq tarixinin dərindən öyrənilməsi üçün zəngin material təqdim etməklə bərabər, qədim zamanlarda bura köçüb gəlmiş əhalinin keçmişinə də işıq salır. Bərgüşad kəndində aparılmış ilk arxeoloji qazıntılar burada hələ eramızdan əvvəl yaşayış yerləri olduğunu sübut edir. Burada Qaratəpə, Qızıltəpə və digər adsız təpədə e.ə. II əsrə, b.e.ilk əsrlərinə aid küp qəbirlər aşkar edilmişdir. Bu qəbirlər küpün böyüklüyü ilə (hündürlüyü 2 m-dək), ölünün küpdə arxası üstə qoyulmasına və istiqamətinə görə Azərbaycan ərazisindəki başqa küp qəbirlərdən əsaslı şəkildə fərqlənir.

Ucar rayonundakı indiki Bərgüşad kəndi adını qeyd etdiyimiz bu tayfanın maldarlıqla məşğul olmaq, qışlamaq, yeni otlaq sahələrinə yiyələnmək məqsədi ilə buraya köçüb gəlmiş əhalisindən təşkil olunmuşdur. Kənd burada insanların oturaq həyat tərzinə keçərək məskunlaşma nəticəsində əmələ gəlmiş bir yaşayış məntəqəsi kimi formalaşmışdır. Bərgüşad qədim və böyük kənddir. Burada yaşayanlar vaxtilə Göyçay qəzası ilə əlaqə saxlamaq üçün indiki Bərgüşad dəmir yolu stansiyası ərazisindən yol salaraq bu yolla gedib-gəlmişlər. Indi də bu yol Bərgüşad yolu adlanır. Odur ki, 1883-cü ildə Bərgüşad dəmir yolu stansiyası tikilib istifadəyə verilərkən Bərgüşad dəmir yolu stansiyası bu kəndin adı ilə adlandırılmış və indi də bu ad qalmaqdadır. Hazırda əhalinin bura köçüb gəldiyi ehtimal olunan respublikamızın Qubadlı rayonunda, Kiçik Qafqazda Bərgüşad çayı və Bərgüşad dağı var. Məlumdur ki, belə gözəl yerdə, dağın ətəyində, çayın kənarında insan yaşamasaydı, o yerlərə də tayfa adı verilməzdi. Deməli, həmin ərazidə Bərgüşad çayı və Bərgüşad dağının ətəyində vaxtilə Bərgüşad adlı kənd də olmuşdur. İndi həmin kənd orada yoxdur. Göstərildiyi kimi, onlar vaxtilə köçəri maldarlığın inkişafı ilə qışlaq sahələrinə yiyələnmək məqsədi ilə Kür-Araz ovalağına, digər yerlərə gəlmiş və bir daha öz yerlərinə getməyərək birdəfəlik burada oturaq həyatı keçirərək məskunlaşmışlar.

Bərgüşad kəndindən bir çox tarixi şəxsiyyətlər çıxmışdır. Onlardan ən məşhuru saray şairi Həbibidir (1470-1520). Şairin məşhurlaşmasının çox maraqlı bir tarixi var. Kiçik yaşlarında quzu otaran Həbibi təsadüfi bir hadisə nəticəsində Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun sarayına gəlib çıxmışdır. Ona burada bir şair kimi yetişmək imkanı yaranmışdır. Ağqoyunluların süqutundan sonra şair Səfəvilərin sarayında da hörmətlə qarşılanmış, Şah İsmayıl Xətainin sarayında "Məlik üş-şüəra" rütbəsi qazanmışdır. Çaldıran vuruşmasından sonra ömrünü Türkiyədə keçirmişdir. Mənbələrdə Türkiyəyə getməsinin səbəbləri barədə dəqiq məlumat yoxdur. Həbibinin ahəngdar poetik dili, bədii üslubu, şeirlərindəki sadəlik və əlvanlıq ona Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xüsusi bir mövqe qazandırmışdır. Şairin əsərləri tam halda günümüzə gəlib çıxmayıb. Həbibinin 50-yə yaxın şeiri kitab halında 1980-ci ildə çap etdirilmişdir.