Böyrəküstü vəzilər

Böyrəküstü vəzinin ön səthi - lat. facies anterior, dal səthi - lat. facies posterior və aşağı basıq - böyrək səthi - lat. facies renalis vardır. Ön səthi qonşu üzvlərə söykənmiş; bunun üzərində damarlara məxsus qapısı - lat. hilus vardır, dal səthi zəif surətdə diafraqmanın bel hissəsinə və böyrək səthi böyrəyin yuxarı ucuna söykənmişdir. Bunalardan başqa hər vəzin iki kənarı - lat. margo superior et medialis vardır. Böyrəküstü vəzi piy təbəqəsindən başqa lifli kapsul ilə əhatə olunmuşdur. Kapsul lifli birləşdirici toxumadan təşkil olaraq, vəzin daxilinə çıxıntılar buraxır və beləliklə onun stromasını əmələ gətirir. Stroma arasında isə vəzi elementləri (parenxim) yerləşmişdir. parenxim özü iki maddədən təşkil olmuşdur; qabıq maddə - lat. cortex və beyin maddə - lat. medulla. Qabıq maddə beyin maddədən sərt və qalındır; mikroskopik qurluşu cəhətcə üç məntəqədən təşkil olunmuşdur:

1. xarici yumaqcıqlı məntəqə - lat. zona glomerulosa qrup ilə düzülmüş kürəvi hüceyrələrdən ibarətdir;
2. orta dəstəli məntəqə - lat. zona fasciculata uzunsov və paralel dəstələr əmələ gətirir;
3. daxili tor məntəqə - lat. zona reticularis bir çox çarpazlaşmış hüceyrələrdən əmələ gəlmişdir.

Bu məntəqələri təşkil edən hüceyrələrin daxilində lipoid vardır. Beyin maddə olduqca böyük poliqonal hüceyrələrdən ibarətdir; bunlar adacıq və ya zolaq şəklində qruplar əmələ gətirərək, beyin maddəsinə enli ilgək toru şəklini verir. beyin maddəni təşkil edən hüceyrələrin protoplazmasında kiçik dənəciklər vardır; bunlar xrom duzları ilə sarı rəngə boyandıqları üçün xromaffin bə ya fenoxrom hüceyrələri adını alır. Beyin maddədə bir çox simpatik sinir hüceyrələri də vardır. Qabıq və beyin maddələrini təşkil edən hüceyrələrin arası böyrəküstü vəzi stroması ilə tutulmuşdur.

Böyrəküstü vəzilər peritondan xaric üzvlərdən olub, qabırğaaltı nahiyədə on birinci döş fəqərəsinin bərabərində peritonarxası piy təbəqəsində yerləşmişdir və böyrəklərlə bərabər lat. fascia renalis ilə əhatə olunmuşdur; ancaq böyrəklər ilə böyrəküstü vəzi arasında nazik piy təbəqəsi vardır. sağ böyrəküstü vəzi qaraciyərin arxasına söykənmişdir və çox vaxt periton ilə örtülü olmur, bəzən isə kaudal hissəsi parietal periton ilə örtülür. Sol böyrəküstü vəzinin yuxarı hissəsi periton ilə örtülü olub, mədəyə, dalağa və aşağı hissəsi mədəaltı vəzinin quyruğuna söykənmişdir.

Vəzi təşkil edən qabıq və beyin maddələr müxtəlif mənbələrdən inkişaf edir. Qabıq maddə böyrəkarası (interrenal) sistemə aid olub 6 mm boyunda olan embrionda arxa ümumi bağırsaq çözünün yanlarında ikinci bədən boşluğunun (seylomanın) epitelindən inkişaf edir. İlk embrional dövrdə vəzin mayası təkcə qabıq maddəsindən ibarət olur. Beyin maddə xromaffin ya adrenal sistemə aid olub 19 mm boyunda olan embrionda simpatik kötüyün mayasındakı simpatoqonilərdən (bunlardan diferansasiya edən xromaffinoblastlardan) inkişaf edir və tədricən böyrəküstü vəzinin qabıq maddəsinin mayasına içəri tərəfdən daxil olur və beləliklə bütöv bir üzv əmələ gəlir. Aşağı sinif heyvanlarda beyin və qabıq maddələrin hər biri müstəqil üzv təşkil edir. İnterrenal və xromaffin sistemlər yalnız böyrəküstü vəzilərini təşkil etmir; bunların bir sıra qalıqlarına təsadüf edilir. İnterrenal sistemin qalıqları əlavə böyrəküstü vəziləri - lat. glandulae suprarenales accessoriae adı ilə məlumdur. Bu törəmələr vəzilərin ətrafında peritonarxası birləşdirici toxuma daxilində, böyrəklərin ətrafında və daxilində, vəzi damarlarının aşağı boş vena divarlarında, uşaqlığın enli bağında, yumurtalıqlarda, toxum ciyəsində və xayalarda təsadüf edilir. Xromaffin sisteminin qalıqlarına xromaffin üzvləri ya paraqanqlionlar - lat. paraganglia adlanan xüsusi törəmələr aiddir. Anomaliyalarına yuxarda qeyd olunanlardan başqa birtərəfli ya ikitərəfli inkişaf etməməsi təsadüf edilir.

Böyrəküstü vəzilər müxtəlif dövrlərdə çəkisinin müxtəlif olmasını görürük. Embrional dövrdə vəzi ilə böyrəyin ölçüləri bərabər olur; yenidoğulmuşun böyrəküstü vəzisinin çəkisi böyrəyin çəkisinə nisbətən 1:3 və böyüklərdə 1:20 bərabərindədir.Yeni doğulmuşun böyrəküstü vəzisinin çəkisi 6 q, böyüklərdə isə 11-18 q olur. Anadan olandan sonra qabıq maddə beyin maddədən çox olur, sonra beyin maddə artır, böyüklərdə hər ikisinin miqdarı bərabərləşir. Qocalarda isə beyin maddə qabıq maddədən iki dəfə artıq olur.

Böyrəküstü vəzilərin quruluşu mürəkkəb olduğu üçün vəzifəsi də çox əhəmiyyətlidir. Əgər bir heyvanın böyrəküstü vəziləri çıxarılsa , nəticədə qan təzyiqinin azalması, ürəkdöyünmə, temperaturun aşağı düşməsi, ümumi zəiflik, həzm pozğunluğu, arıqlama və apatiya olur; axırda heyvan tələf olur. Beyinmaddə adrenalin ifraz edir və bu simpatik sinir sistemini qıcıqlandıraraq qandamarlarının daralması ya yığılması hesabına qantəzyiq artırır. Adrenalin damarların tonusunu tənzim edir.

qabıq madənin vəzifəsi lipoidlər ( xüsusən lesitin və xolesterin) ifraz edərək qida mübadiləsindən və əzələ yorğunluğundan hasil olan zəhərli maddələri neytralizə etməkdir. Deməli beyin maddə bədəndə angiotonik və qabıq maddə antitoksik vəzifə ifa edir. Qabıq maddədən bir də xolin ifraz olunur; bu parasimpatik sinir sisteminə qıcıqlandırıcı təsir edir. Qabıq maddədə bir sıra başqa hormonlar da: kortikosteron, kortizon, aldosteron ekstron ifraz olunurlar. Bu hormonlar orqanizmin karbohidrat, su-duz, mineral mübadiləsində mühüm rol oynayırlar. Qabıq maddənin hiperfunksiyası zamanı cinsiyyət üzvlərində və ikincili cinsi əlamətlərdə bir sıra dəyişikliklər meydana çıxır, əgər hiperfunksiya embrional dövrdə olarsa yalançı xonsalıq əmələ gəlir; uşaqlıq dövründə olarsa qasıq nahiyəsində vaxtından qabaq tüklərin çıxması, bığın və saqqalın zahir olması və nəhayət hiperfunksiya həddi-büluğ dövründə olarsa - virilizm (səsin kobudlaşması, aybaşının kəsilməsi) və tüklülük (lat. hirsutismus) meydana çıxır. Qabıq maddəsi vücudda bir də piqment mübadiləsini tənzimləyir. Odur ki, bu vəzilər patologiyaya uğradıqda Adisson və ya bürünc xəstəliyi meydana çıxır. Bu zaman dəri quru və bürünc rəngində olur, zəiflik, qan təzyiqinin azalması, həzm və qan dövranı pozğunluğu, ürək zəifliyi müşahidə olunur. Adi hallarda qabıq və beyin maddələri bir-birindən ayrı olaraq fəaliyyətdə olur. Orqanizmin qeyri adi hallarında (məsələn aclıq zamanı, qanitirmədə, şiddətli ağrılar zamanı) onlar birlikdə fəaliyyətdə olub pozulmuş müvazinəti bərpa edir.

• Prof. Kamil Əbdülsalam oğlu Balakişiyevin, İnsanın Normal Anatomiyası, II cild, "MAARİF" Nəşriyyatı, Bakı - 1979
• Р. Д. Синельников. Атлас анатомии человека (4 тома)
• Anatomy: Embryologie

• Adrenal Gland Arxivləşdirilib 2004-04-04 at the Wayback Machine

• Daxili sekresiya vəziləri