Azad bir quşdum (mahnı)

Əməkdar artist Süleyman Tağızadənin (1905-1960) xatirələrindən aydın olur ki, Azad bir quşdum mahnısını Cəfər zümzümə edib və bəstəkar, dirijor, Xalq artisti Əfrasiyab Bədəlbəylidən (1907-1976) xahiş edib ki, onu nota salsın.[2] Azad bir quşdum mahnısının sözləri və musiqisinin Cəfər Cabbarlıya məxsus olduğunu təsdiqləyən tanınmış dramaturq və aktyor, əməkdar artist Məcid Şamxalov (1907-1984) yazır: Əsərdə (“1905-ci ildə” nəzərdə tutulur – A.N.) Sonanın yanıqlı bir havası var:

• Azad bir quşdum,
• Yuvamdan uçdum,
• Bir bağa düşdüm
• Bu gənc yaşımda.

Musiqisini şəxsən Cəfərin özünün bəstələdiyinin şahidiyəm” [3] Cəfərin ölümündən sonra Azad bir quşdum adlanan bu mahnının başqa müəllifi də peyda oldu. Cəfərin müasirləri, tanınmış aktyorlar – M.Şamxalov, S.Tağızadə və başqaları həmin mahnının musiqisinin Cəfər Cabbarlıya məxsus olduğunu öz yazıları ilə təsdiqləmişlər. 1905-ci ildə tamaşasında Sona rolunun ifaçısı, gələcəyin xalq artisti Sona Hacıyeva (1907-1979) “Azad bir quşdum” mahnısını oxuyurdu, Baxşı rolunu oynayan S.Tağızadə isə onu (Sonanı) tarda müşayiət edirdi. Xatırladaq ki, C.Cabbarlının Süleyman Tağızadəyə bağışladığı tar hazırda AMEA-nın Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində (inventar №2238) qorunur.

Süleyman Tağızadə xatirələrində yazır:

Teatrın foyesində gəzirdim. Bu vaxt Cəfər Cabbarlı mənə yaxınlaşıb: – Yoldaş Tağızadə, tar çala bilirsinizmi? – deyə, soruşdu. – Xeyr, bilmirəım. – Çox təəssüf – deyə o, məndən ayrılıb, pillələrlə yuxarı çıxmağa başladı. Bu söhbət məni çox maraqlandırdı. Ertəsi gün Cəfər Cabbarlının kabinetinə ge¬dib soruşdum: – Cəfər qardaş, sizin mənə verdiyiniz sualın səbəbini bilmək istəyirəm. – Mən sənə bir rol yazırdım, təəssüf ki, tar çala bilmirsən. – Cəfər qardaş, məktəbi yenicə qurtarıb gəlmişəm, tar almağa imkanım yoxdur. Əgər tarım olsaydı, sizin arzunuzu yerinə yetirərdim. Cəfər bir söz demədi. Bu vaxt zəng çalındı. Mən məşqə getdim. O zaman “Lyu¬bov Yarovaya” pyesində Yarovoyun rolunu oynayırdım. Saat üçdə, məşqi qurtara¬na yaxın xidmətçi qadın mənə yaxınlaşıb dedi: – Yoldaş Tağızadə, Cəfər Cabbarlı səni çağırır. Getdim. Cəfər bir söz demədən ayağa durdu və: – Gedək! – dedi. İsti avqust günlərindən biri idi. Biz küçəyə çıxdıq. O, qoluma girdi. Yavaş-ya¬vaş Kommunist küçəsinə doğru yönəldik. İndiki Sabir bağının yanındakı meydanda musiqi alətləri satılan mağaza var idi. Mağazaya girdik. Satıcı Cəfər Cabbarlını tanıdı və: – Cəfər qardaş, nə istəyirsiniz? – deyə, soruşdu. – Mənə bir yaxşı tar ver! Satıcı bir tar gətirib Cəfərə uzatdı. Cəfər tarın simlərini mizrabla cingildətdikdən sonra kassaya yaxınlaşıb, tarın pulunu verdi və tarı alıb, mənə uzatdı. Yəqin ki, tarı küçə ilə əlində aparmağa utanır, – deyə düşündüm. Biz mağazadan çıxıb yolumuza davam etdik. İndiki Azərbaycan Dövlət Universitetinin (hazırda İqtisadiyyat Universitetinin yerləşdiyi bina – A.N.) qabağında 2 nömrəli tramvayın dayanacağı var idi. Cəfər mənimlə xudahafizləşib tramvaya doğru yönəldi. – Cəfər qardaş, tarınız qaldı, – deyə, mən onu səslədim. Cəfər qayıtdı. – Deyirdiniz ki, tarım yoxdur, tar olsa, çalmağı öyrənib, sizin arzunuzu yerinə yetirərəm. Bu da tar. Mən bunu sənə yadigar verirəm. Necə deyərlər, bu meydan, bu da şeytan. İndi öyrən, – deyə, o, ikinci dəfə xudahafizləşib məndən ayrıldı. Bir tərəfdən böyük dramaturqun mənim üçün yazdığı rol, digər tərəfdən bu hədiyyə məni son dərəcə sevindirdi. Evə gəldim və o gündən tar çalmağı öyrənməyə başladım. Bir neçə vaxtdan sonra teatrda Cəfər Cabbarlıya dedim: – Cəfər qardaş, mən bir qədər öyrənmişəm. Əsərdə çalacağım havanı bilsəydim, pis olmazdı. O, Əfrasiyab Bədəlbəyliyə zəng etdi və dedi ki: – Sabah saat üçdə teatrda mənim yanımda olarsan. Ertəsi gün saat üçdə Əfrasiyab, mən və Cəfər Cabbarlı bir ye¬rə toplaşdıq. Cəfər Əfrasiyaba dedi: – “Azad bir quşdum” mahnısını Tağızadəyə öyrətmək lazımdır Cəfər mahnının havasını zümzümə edib, notu yazmağı Əfrasiyab Bədəlbəyliyə tapşırdı. Bir müddət bəstəkarla bu havanın üzərində işlədim və nəhayət, Cəfərin istədiyi kimi çalmağa müvəffəq oldum. Əsər meydana çıxdı[4]

Cəfərin yazdığı "1905-ci ildə" əsərində səslənən "Azad bir quşdum" mahnısının yaranma tarixçəsi belə olmuşdur. Süleyman Tağızadənin xatirəsindən bəlli olur ki, bu mahnının yalnız melodiyası Əfrasiyab Bədəlbəyli tərəfindən notlaşdırılmışdır.[5] Sonra isə həmin mahnını çalmağı Cəfərin bağışladığı tarda S.Tağızadəyə öyrədiblər. Cəfər Cabbarlının ömür-gün yoldaşı Sonaxanımın (1907-1971) digər mahnılar, eləcə də Azad bir quşdum mahnısının böyük dramaturqun bəstələməsi haqqında maraqlı xatirələri var.[6]

Bütün sübut və dəlillərə baxmayaraq, Xalq artisti Sara Qədimova (1922-2005) bu mahnını Azərbaycan radiosu üçün lentə yazdırarkən kartotekada mahnının bəstəkarı kimi Əfrasiyab Bədəlbəylinin adı qeyd olunub (01.04.1955, №8421). Daha sonra digər müğənnilər də müxtəlif vaxtarda bu mahnını lentə aldırmışlar, lakin sənəddə mahnının bəstəkarı hər dəfə yanlış olaraq – “Əfrasiyab Bədəlbəyli” göstərilmişdir. Təəssüf ki, Ə.Bədəlbəyli buna nə o vaxt, nə də sonralar münasibət bildirməmiş, etiraz etməmişdir. Cəfər Cabbarlının digər mahnılarını da ilk dəfə S.Qədimova lentə yazdırmış, hər dəfə də kartotekada musiqilərin müəllifi kimi Ə.Bədəlbəylinin adı göstərilmişdir. Bilərəkdənmi, ya bilməyərəkdənmi yol verilmiş bu haqsızlıq baş alıb getmiş, sonralar başqa müğənnilər də həmin mahnıları ifa etdikdə artıq kartotekada Ə.Bədəlbəylinin musiqisi kimi qeydə alınmışdır.

Radionun fondunda SSRİ xalq artisti Rauf Hacıyevin (1922-1995) İthaf adlandırdığı bir əsər də qorunur. Əslində bu, C.Cabbarlının Azad bir quşdum mahnısı əsasında işlənmiş instrumental bir melodiyadır. R.Hacıyev mahnını C.Cabbarlının əziz xatirəsinə ithaf etməklə haqqında danışdığımız musiqini Cəfər Cabbarlının bəstələdiyini təsdiqləmiş olur. Yoxsa, əsəri Ə.Bədəlbəyliyə ithaf edərdi. Bu da melodiyanın C.Cabbarlıya məxsusluğunu təsdiqləyən daha bir fakt... Müasirimiz, görkəmli Xalq yazıçısı Anar bir məqaləsində yazır: “Bəlkə də, pyeslərinin birinə yazdığı mahnıdakı sadə sətirlər müəllifin (Сəfər Cabbarlının – A.N.) özünün çətin yaradıcılıq taleyinin ifadəsidir” (Anar. Azad bir quşdum… // “Ədəbiyyat” qəzeti, 8 yanvar 2009, s. 3). Anar burada, pyeslərinin birinə yazdığı mahnı dedikdə, “1905-ci ildə” əsərində Sonanın oxuduğu və C.Cabbarlının bəstələdiyi Azad bir quşdum mahnısına işarə edir. Həqiqətən, sanki bu mahnıda o, öz nakam taleyini yazmış və “gənc yaşında torpağa düşəcəyini” öncədən görür, bilirmiş. Anar da yazdığı həmin məqalədə Azad bir quşdum mahnısının Cəfər Cabbarlıya məxsus olduğunu təsdiqləyir.

“Azad bir quşdum” mahnısının poetik mətnini təqdim edirik:

• Azad bir quşdum,
• Yuvamdan uçdum.
• Bir bağa düşdüm
• Bu gənc yaşımda.
• Bir ovçu gördü,
• Köksümdən vurdu.
• Torpağa düşdüm
• Bu gənc yaşımda.

2001-ci ildə C.Cabbarlının Ev Muzeyinin layihəsinə əsasən (layihənin müəllifi dramaturqun nəvəsi, muzeyin direktoru Qəmər Seyfəddinqızıdır) yazıçının bəstələdiyi mahnılardan ibarət “Azad bir quşdum” adlı disk hazırlanmışdır. Alboma C.Cabbarlının əsərlərinə özünün bəstələdiyi 5 mahnı (7 aranjimanda) daxil edilib. Musiqi parçaları dramaturqun “Almas”, “1905-ci ildə”, “Od gəlini”, “Sevil” və “Yaşar” əsərlərindəndir. Bu mahnıları bəstəkar, Əməkdar artist Vüqar Camalzadə aranjiman etmişdir. Onları tanınmış sənətkarlar, Xalq artistləri – Ağaxan Abdullayev (1950-2016), Nisə Qasımova, Mələkxanım Əyyubova və estrada müğənnisi Rəşad İlyasov oxumuşlar. Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar incəsənət xadimi İbrahim Quliyev göstərdiyimiz bu tutarlı faktlara məhəl qoymadan problemi oxucuya birtərəfli təqdim etmişdir. O, yazır: Təəssüflər olsun ki, bəzən mətbuat səhifələrində naşı insanların belə şəxsiyyətlərlə bağlı umulmaz yazıları, məntiqsiz fərziyyələri, qeybət və şayiə səviyyəli bəyanatları işıq üzü görür ki, hər belə hal qəlb incidir. Meydan və qələm naşı əllərə düşəndə kobud səhvlər, islahı qəliz qüsurlar ortaya çıxır ki, sonra bir dəlinin quyuya atdığı bircə daşı çıxartmaqçün yüz ağıllının zəhmət sərf etməsi ehtiyacı yaranır. Bu cür xoşagəlməz hadisələrdən biri də iki dost, iki məsləkdaş, iki böyük sənətkar – Cəfər Cabbarlı və Əfrasiyab Bədəlbəyli ilə əlaqədar törədilmişdir”( Quliyev İ. Maestro. B.: CBS, 2008, s. 26). Möhtərəm oxucu, İ.Quliyev etikaya sığmayan bu sözləri (naşı, məntiqsiz fərziyyələr, qeybət, şayiə və s.) yazarkən kimi nəzərdə tuturmuş? Onun yazdıqlarından bəlli olur ki, bu şəxs XX əsrin əvvəllərində nəşr edilən dövrü mətbuatı dərindən araşdırmayıb. Cəfərin bəstələdiyi mahnılar haqqında tanınmış şəxsiyyətlərin XX əsrdə – həm onun sağlığında, həm də ölümündən sonra öz fikirlərini mətbuat səhifələrində söyləmişlər. Görünür, İ.Quliyev bütün bunlardan ya xəbərsizmiş, ya da özünü görməməzliyə, bilməməzliyə qoyub. Yoxsa, bu məsələ ilə bağlı fikirlərin “XXI əsrin əvvəllərində” ortaya çıxdığını yazmazdı. İ.Quliyev daha sonra yazır: “İddia edilmişdir ki, ənənəvi olaraq Cəfər Cabbarlının sözlərinə Əfrasiyab Bədəlbəylinin bəstələdiyi kimi təqdim olunan bir sıra mah¬nıların musiqisinin müəllifi də elə Cəfər özü olmuşdur. Bu əsassız müddəanın isbatı üçün məntiqi zəif və qondarma, inanılası sübutu olmayan şayiəvari izahlar verilmişdir. Guya Cəfər Cabbarlı kiməsə deyibmiş ki, filan musiqi özümündür, ya kiməsə o musiqilərdən hansınısa zümzümə edibmiş. Ortada isə nə canlı şahid, nə əyani sübut, nə qaldırılıb baxılası bir yazılı qaynaq, sənəd. Gətirilən ən tutarlı dəlillərdən biri budur ki, Cabbarlı tar çalırmış və ona görə də musiqi də bəstələyə bilərmiş”. Deməli, Cəfər Cabbarlının həyat yoldaşı Sonaxanım, ictimai-siyasi xadim, yazıçı, dramaturq, ədəbiyyatşünas, publisist Mirzəbala Məhəmmədzadə (1898-1959), görkəmli rus aktyoru, rejissor və teatrşünas Aleksandr Aleksandroviç Tuqanov (1871-1960), cəfərşünas alim Məmməd Arif, görkəmli aktyor Süleyman Tağızadə, yazıçı, dramaturq Şəmsəddin Abbasov (1906-1975), tanınmış bəstəkar Rauf Hacıyev, sevilən Xalq yazıçısı Anar, Cəfərin qardaşı qızı, peşəkar tar ifaçısı Mələkxanım Abbasova (1912-2003), M.Əliyev adına Teatr İnstitutunun (indiki ADİMU) müəllimi, rejissor, əməkdar incəsənət xadimi Ağaəli Dadaşov (1906-1973), dramaturq, aktyor Məcid Şamxalov, Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının dirijoru olmuş musiqişünas, əməkdar incəsənət xadimi Əbdüləhəd İsrafilzadə (1914-2014) və başqa informatorların dahi Cəfər Cabbarlının bəstələdiyi mahnılar haqqında söylədikləri və yazdıqları fikirləri İ.Quliyev “məntiqi zəif və qondarma, inanılası sübutu olmayan şayiəvari izahlar” kimi qavrayır. “Ortada isə nə canlı şahid, nə əyani sübut, nə qaldırılıb baxılası bir yazılı qaynaq, sənəd” olmadığını bildirən bu alim “canlı şahid” dedikdə düşünmür ki, onların əksəriyyəti Cəfərin müasirləri, yaxınları və dostları idi, bu fikirləri söyləyərkən məhz həmin hadisələrin canlı şahidi olmuşlar. Yazdıqları da əyani sübut, qaldırılıb baxılası qaynaqlardır. İ.Quliyevin çox işlətdiyi “naşılar” dedikdə konkret kimləri nəzərdə tutduğu məlum deyil (1930-cu illlərdə, repressiya illərində olduğu kimi). Lakin bu şəxsi da¬ha çox Cəfər Cabbarlının melodiyalarından ibarət diskə adını çəkdiyimiz tanınmış sənətkarların ifa etdikləri mahnıların daxil olunması əsəbləşdirmişdir: “Tarixi ədaləti bərpa etdiklərini söyləyən bu şəxslər təşəbbüslərində bir az da irəli getmiş, ayrıca disk buraxaraq orada Əfrasiyab Bədəlbəylinin Cəfər Cabbarlının sözlərinə bəstələdiyi melodiyaları elə Cəfər Cabbarlının öz halal musiqisi kimi qələmə vermişlər” (Quliyev İ. Maestro. B.: CBS, 2008, s. 27). Əsərdə “1905-ci ildə” pyesində “Sonanın mahnısı”nın (“Azad bir quşdum”) Ə.Bədəlbəyliyə məxsus olduğunu sübut etmək üçün not yazısının kserosurəti verilir. Bu mahnını 1931-ci il mayın 7-də Ə.Bədəlbəyli notlaşdırıb. Həmin pyesə, eləcə də C.Cabbarlının digər əsərlərinə başqa bəstəkarlar da musiqi tərtibatı vermiş və müəyyən melodiyalar bəstələmişlər. Lakin onlar Cəfərin öz qəhrəmanları üçün yazdığı mahnıları olduğu kimi saxlamışlar. Belə çıxır ki, bu gün də Cəfərin hansısa tamaşasına kimsə musiqi tərtibatı verərsə, afişalarda səslənəcək bütün melodiyaların müəllifi kimi həmin bəstəkarın adı yazılmalıdır? Bu məntiqlə yanaşsaq, 5-10 ildən sonra bu və ya digər bəstəkar afişalarda adının yazıldığını əsas tutaraq və həmin mahnıların notlarını sübut kimi göstərərək bütün melodiyaların müəllifi olduğunu iddia edə bilər? Əslində qəhrəmanlar üçün Cəfər tərəfindən bəstələnmiş bəlli mahnılar istisna olunmaqla digər melodiyalar tamaşanın musiqi tərtibatçısına aid edilir. Bu baxımdan İ.Quliyevin göstərdiyi “dəlillər” əsassızdır.

• 1.İfa: Sara Qədimova; müşayiət: Əliağa Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı (01.04.1955, № 8421).
• 2.İfa: Şövkət Ələkbərova; müşayiət: Əhməd Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı (28.05.1955, №10007).
• 3.İfa: Elmira Rəhimova (solo və xor üçün işləyəni Ə.Bədəlbəyli); müşayiət: dirijor Nəriman Əzimovun idarəsi ilə xalq çalğı alətləri orkestri (30.04.1976, №45642).
• 4.İfa: Səxavət Məmmədov; müşayiət: Əlibaba Məmmədovun rəhbərliyi ilə “Hümayun” xalq çalğı alətləri ansamblı (16.12.1981, №3647-C və №48808).
• 5.İfa: Bilal Sadıqov; müşayiət: instrumental ansambl (06.04.1983, № 4666-C).
• 6.İfa: Gülağa Məmmədov; müşayiət: dirijor Nəriman Əzimovun idarəsi ilə xalq çalğı alətləri orkestri (24.12.1991, №11091-C).
• 7.İfa: Mehri Arifqızı; müşayiət: Adil Bağırovun rəhbərliyi ilə “Xatirə” xalq çalğı alətləri ansamblı (16.07.2002, №14997-S).
• 8.İfa: Yaqut Abdullayeva; müşayiət: (06.06.2001, №14733-S).
• 9.İfa: Fədayə Laçın;
• 10. Özbək müğənnisi Ağabəy
• 11.İfa: Eda Karaytuğ (Türkiyə müğənnisi); müşayiət: Göksel Baktagirin rəhbərliyi ilə instrumental ansambl
• 12.İfa: Oktay Bora Ertuğrul (Türkiyə müğənnisi)
• 13.İfa: Çiğdem Kırankaya Gürdal (Türkiyə müğənnisi)
• Maraqlıdır ki, digər türkiyəli müğənnilər “Azad bir quşdum” mahnısını anonim musiqi kimi təqdim etsələr də, Çiğdem Kırankaya Gürdalın TRT Muzik kanalında “Akşam sefası” verilişində canlı ifa zamanı titrdə “Kaynak kişi Cafer Cabbarlı” sözləri yazılır. Biz də çox istərdik haqq, ədalət yerini alsın, musiqisi və sözləri Cəfər Cabbarlıya aid edilən “Azad bir quşdum” və digər mahnılar efirlərdə dahi dramaturqun müəllifliyi ilə tamaşaçılara, dinləyicilərə təqdim olunsun...

C.Cabbarlının bizə məlum olan (təəssüf ki, bir sıra mahnıları vax¬tında nota alınmadığından unudulmuşdur) melodiyalarının siyahısını təqdim edirik:

• 1. Od gəlini dramında Solmazın oxuduğu Mən bir solmaz yarpağam ki.
• 3. Almas dramında Yaxşının oxuduğu Gərək günəş dağları aşıb sönməyəydi
• 4. Yaşar dramında Yaqutun oxuduğu Sənin dərdindən
• 5. Dönüş dramında Turacın oxuduğu Hicrindən oldu, ey gözəl
• 6. Sevil dramında Sevilin oxuduğu Sənə nə olub, zalım yar
• 7. Nuru Paşa
• 8. Tellər oynadı (Cəfər Cabbarlı türk musiqisinə yeni mətn qoşaraq işləmişdir)
• 9. Tellər oynadı
• 10. Atakişinin kupletləri (Sevil)
• 11. Qarabağın dağlarında (1905-ci ildə, İmamverdi ilə Allahverdinin birgə ifası)
• 13. On dördü rəqsi
• 14. Saranın mahnısı (Solğun çiçəklər)

• Cəfər Cabbarlı

• Cəfər Cabbrlının musiqiləri
• Azad bir quşdum...

• Abbasqulu Nəcəfzadə: Bir mahnının tarixçəsi – “Azad bir quşdum”. // “Qo­bus­tan” jurnalı №3, s. 48-51. 2017