Azərbaycan toponimləri

Abşeron. Bəzi tədqiqatçılar toponim adının tat dilindəki "ab" (su) və "şeron" (duzlu) sözlərindən əmələ gəldiyini və "duzlu su" anlamına gəldiyini yazırlar. Digərləri[1] "ab" (su) və "şirin" köklərindən törədiyini və "şirin su" mənası daşıdığını iddia edirlər. Ancaq toponimin mənşəyi haqqda ən əsaslı açıqlama Seyran Vəliyevə məxsusdur: o, Abbasqulu ağa Bakıxanova, B. Dorna, Rəmzi Yüzbaşova[2] istinad edərək toponimin ilkin tarixi adının Əfşaran olduğunu və XVIII əsrdən etibarən rus dənizçiləri tərəfindən xəritələrə Abşeron kimi köçürüldüyünü qeyd edir. Əfşəran sözü türk tayfası əfşarlarla bağlıdır. Əgər "Abşeron" sözü əfşar tayfasıyla bağlıdırsa, bu o deməkdir ki, onlar bu yarımadada Nadir şahdan öncə də yaşayıblar.[3]

• Ağcabədi
• Ağdaş
• Ağstafa — Oğuz tayfa və ya Oğuztəpə. Oğuz yurdu anlamına gəlir.
• Ağsu
• Biləsuvar
• Gəncə.
• Göyçay
• İmişli
• İsmayıllı
• Kəngərli
• Kürdəmir
• Neftçala — Keçmişdə soyuq, şaxtalı qışı keçirmək üçün yaxınlıqdakı dağlıq ərazidə yerləşən xanlıqların qoyun sürülərini qışlamaq üçün buraya gətirərdilər. Buna görə də həmin ərazi əvvəllər Xanqışlağı adlanıb. Sonradan ortaya çıxan Neftçala adını isə qara qızıldan alıb. Burada zəngin neft və qaz yataqlarının olması ilə bağlıdır. Toponim "neft çalası" anlamına gəlir. Həqiqətən ərazidə içərisi neftlə dolu çox sayda çala mövcuddur.
• Ordubad
• Qax
• Qubadlı
• Qusar
• Saatlı
• Sabirabad
• Şəki
• Tərtər
• Tovuz

• Ucar

• Yevlax
• Xaçmaz. Yerlilər bu adı "xaç almaz" kimi yozurlar. Rəvayətə görə yerli əhali xaçı sındıranlar kimi tanınsa da bu iddianın elmi sübutu yoxdur. "Xaçmaz" adı vaxtilə bu ərazidə yaşamış Hun qəbilələri birliyinə daxil bir qəbilənin adından əmələ gəlib. Sonradan tələffüzdə dəyişikliyə uğrayaraq müasir formasını alıb. Alimlərin fikrincə, toponimi bu ərazilərə gəlmə Hun tayfalarından olan Xaçmatak və ya Xaçmat tayfalarının adı ilə bağlıdır. Onlar yerli əhali ilə qaynayıb qarışıblar. Maraqlıdır ki, bu türk qəbilələrindən biri sonradan Xaçmaz ərazisindən indiki Oğuz rayonuna köçərək eyni adlı Xaçmaz kəndi, daha sonra Xaçmaz qalası yaradıblar. Oğuz rayonunda eyni adlı kənd var.
• Xocalı
• Xocavənd
• Zəngilan

• Astara

• Abşeron

• Bakı

• Lənkəran

• Lerik

• Siyəzən

• Zərdab

• Quba. Qədim alban və ərəb mənbələrində, Avropalı coğrafiyaşünaslarının əsərlərində buradan bəhs ediblər. Ərəblər Məhəmməd Peyğəmbərin Məkkə şəhəri ətrafında tikdirdiyi ilk məscidin "Kuba" adlandığını yazıblar. XI əsr ərəb tarixçisi İbn – Haqvei Azərbaycan hökmdarı Ənuşirəvan tərəfindən "Bab–Firuzqubad" qalasının tikilməsi barədə xəbər verir. Bu ad altında Qubanın nəzərdə tutulduğu hesab edilir. XII əsrdə ərəb alimi Həməvinin "Coğrafiya" lüğətində adları çəkilən Azərbaycan şəhərləri arasında "Kubba"vardı. Quba toponiminin mənşəyi haqqında ola bilsin ki, VI əsrdə həmin yerdə qala tikdirmiş İran şahənşahı Qubadın adı ilə bağlıdır. Məşhur ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərli (1863 – 1920) Qubanın Nadir Şah dövründə onun çadırının qübbəsi ilə bağlı belə adlandırıldığını qeyd edir. Quba adının ilkin olaraq X əsrdə "Qübbə" şəklində işləndiyini bildirir.

Ərəb dilindəki "qübbə"dən yarandığını inkar edən alimlər bu toponimin Quba adlı qədim türk tayfalarından birinin adı ilə bağlayır, bunun türk mənşəli tayfa adı olduğunu qeyd edirlər. Azərbaycan coğrafiyaşünası və səyyahı Hacı Zeynalabdin Şirvani yazır:

"Qübbə Şirvan şəhəridir. Deyildiyinə görə, ürək açan bir yerdir. Oradan Şamaxı şəhərinə qədər 3 günlük yoldur. Ab–havası ürəyə yatandır. Hələ qədimdə ərəb tayfalarının biri Qubaya köçüb və orada məskən salıb. Şıxəli xanın atası Fətəli xan və onun ata–babaları Qubanın hakimləri olub."

• Sədərək. Sözün etimoloji mənası ilə bağlı müxtəlif ehtimallar var. Bəzi tədqiqatçılara görə Sədərək farsca üç dərə deməkdir. Doğrudan da Sədərəkdə 3 dərə var: Çanaqçıçay, Cəhənnəmdərə, Bağırsaq dərəsi (bağırsaq kimi uzun olduğu üçün belə ad veriblər). Bir qrup dilçiyə görə, "sed rəng" yəni yüz rəng sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib. Çox adam yaşayan yer mənasını bildirən "Sedrək", ərəbcə düşərgə bildirən "sədər" sözlərini 14-cü əsrdə burada yaşamış səədli tayfasının adı ilə də bağlayırlar. Xalq etimologiyasına görə isə Sədərək – sel gərək mənasındadır. Bəzi tədqiqatçılar "Kitabi – Dədə Qorqud" dastanının adı çəkilən Səkrək adı ilə eyni kökdən olduğunu söyləyirlər.
• Şəmkir. Orta əsr ərəb və fars mənbələrində Şəmkir, türk mənbələrində Şəmkür kimi göstərilib. 1924-cü ildə İstanbulda "Müxtəsər Azərbaycan tarixi" kitabını çap etdirən Zeynaloğlu bu adı "şəms" – günəş, "kür" – tapınan, yəni günəşə tapınanlar yurdu kimi izah edib. Bir qrup dilçi alimlər isə toponimi Şamkür, yəni Kür qırağı kimi izah edirlər. A. Bakıxanov etimologiyanı Təbəristan hökmdarı bin – Ziyadın adı ilə bağlayır. Bu sülalənin 6 hökmdarı 150 il müddətində İranın, Cənubi Qafqazın bir çox əyalətlərini fəth edib. Nəslin ikinci hökmdarı olan və 935–967-ci illərdə şahlıq etmish Şəmkir bin – Ziyadın Gəncə yaxınlığında saldırdığı şəhəri öz adı ilə adlandırdığı haqqında yazılı məlumatlar var. Iki girişli qalanın qalıqları, qədim körpü ve minarə indiyədək durur.