Avropanın monqollar tərəfindən istilası

Vladimirin monqollar tərəfindən alınması. Rus salnaməsindən miniətür

1235-ci ildə Monqol feodallarının xuralı (qurultayı) Qərbə hücum haqqında qərar qəbul etdi. Bu hücuma Cuçi xanın oğlu, Çingiz xanın nəvəsi Batı xan başçılıq edirdi. Onlar 1236-cı ildə Kama bulqarlarını məğlub edib 1237-ci ilin qışında Şimal-Şərqi Rusiya torpaqlarına soxuldular. Qısa müddət ərzində Ryazan (1237), Kolomna, Moskva, Vladimir, Suzdal, Yaroslavl, Tver, Kostroma, Kozelski və digər şəhərləri tutdular. 1238-ci il martın 4-də Siti çayı sahilindəki döyüşdə rus qoşunları məğlub oldu. Beləliklə, Şimal-Şərqi Rusiya torpaqları monqollar tərəfindən tutuldu. Monqollar Novqorodun 100 kilometrliyində dayandılar. Monqollar cənub çöllərinə çəkildilər, iki il burada dincəlib ordularını möhkəmləndirdilər.

1239-cu ildə Batı xan Cənubi Rusiyanı işğal etməyə başladı. 1240-cı ildə monqollar Kiyevi tutdular. Qaliç-Voln knyazlığından keçib Avropaya soxuldular. Polontsk-Minsk, Smolensk,Novqorod-Pskov torpaqlarını tuta bilmədilər. 1242-ci ildə onlar Olomoutsedə çex və macarlara məğlub olub geri qayıtdılar.

Beləliklə, monqollar 1237-1240-cı illərdə rus knyazlıqlarını işğal etdilər. Rusların 240 il monqolların hakimiyyəti altında qalması dövrü başlandı. Uzun müddət ruslar vahid dövlətdə birləşə bilmədilər və Qızıl Orduya bac verdilər. XIV əsrin 2-ci yarısından başlayaraq monqollara qarşı mübarizənin mərkəzi Moskva knyazlığı oldu.

1240-cı ildə monqollar tərəfindən hiylə yolu ilə darmadağın edilən Şimali Qafqazdakı qıpçaqlar Kotyan xanın başçılığı altında Macarıstana getməyə məcbur oldular. İndi də Macarıstanda Kunzaq (Qıpçaqıstan) adlanan ərazi iki inzibati dairəyə - Dunay və Tissa çayları arasında yerləşən Kişikkunzaq (Kiçik Qıpçaqıstan) və Tissa çayının sağ sahilində yerləşən Naqikunzaqa (Böyük Qıpçaqıstan) bölünür. Macar ensiklopediyasında onların XVIII əsrin sonuna qədər öz türk dillərini və muxtariyyətlərini saxladıqları qeyd olunur.

1240-cı ildə Batı xanın Volın və Qalisiyanı işğal edərək, Polşa, Macarıstan və Çexiyaya hücum etməyə hazırlaşdı. Nəticədə bütün Şərqi Avropa monqolların tabeçiliyinə keçir. Hətta Müqəddəs Roma imperiyasının imperatoru II Fridrix bildirmişdi ki, xan tələb edərsə onun quşçusu olmağa hazırdır. Lakin monqollar Mərkəzi və Qərbi Avropaya getmədilər, Volqa çayı ətrafında Saray-Batı yaxud sadəcə Saray şəhəri salıb burada əyləşdilər.

Macar kralı IV Bela

1241-ci ildə Macarıstan krallığı o dönəmdə Avropadaki digər feodal dövlətlər kimiydi. Xanədan nümayəndələri hələ Árpád soyundan çıxsa da, kralın təsiri yüksək faizlə sınırlandırılmışdı. Zəngin soylular bütün krallığın güvənliyindən çox öz feodal hökmdarlıqlarının çıxarlarını öndə tuturdular. IV Béla kralın yetkilerini genişlətməyə çalışsa da, başarılı olamayacaqdı. Beləliklə monqol istilası Avropa qapılarına dayandığında Macarıstan feodal bir dağınıqlıq içindəydi.

Macarlar yaxınlaşmaqda olan təhlükədən çeşitli şəkillərdə xəbərdar oldular. 1229-cu ildə Monqollardan qaçan Volqa çayı sahillərindəki Rus boyarlarının[1] Macar torpaqlarına girməsinə izin verildi. 1237-ci ildə Dominikan rahibi Julianus öndərliyində yenidən torpaqlarına götürülmək istendiklerində Batı xan tərəfindən redd edilirlər. Ayrıca Batı xan, Macar kralı Bélaya yazdığı məktubda Macarların qeyd-şərtsiz təslim olmasını tələb edir, əksi durumda qorxunç bir qədərin onları gözlədiyini bildirir. Bela məktuba cavap vermir. Monqollar tərəfindən yenilen kumanlar ilə 1239-cu ildə, eymi aqibətə uğrayan Polşalı zadəganlar aracılığıyla da 1241-ci ildə iki mesaj daha gönderilir.

Durumun ciddiyetini geç de olsa kavrayan Béla, feodalları toplayaraq ölkənin müdafiəsi üçün qurduğu orduya qatılmalarını istəyir. Ayrıca Papadan və diğer Avropa dövlətlərindən yardım tələb edilir. Ölkə xaricindən sadəcə kiçik bir şövalye dəstəyi gəlir. Avstriya Prensi Frederixə bağlı süvariler savaşın sonucuna etki etmekten uzaktır. Macaristan’daki feodal beyler durumun ciddiyetini kavramazlar, hətta bəziləri bu istila sonucunda kral Béla’nın olası yenilgisiyle özlərinin hakimiyetlerinin artacağını düşünenler de vardır.

Artık iyice yakıcı olarak hissedilen Monqol istilasına karşı Macar halkı hazırlıksız yakalanmıştır. Son bir kaç yüzyıl boyunca göçebe kavimlerin istilalarından uzak yaşanan dönem sonucunda yeni bir istilanın yaşanılacağına kimse inanmamaktadır. Macar toplumu artık eskisi gibi asker bir toplum olmaktan çıkmış, yerleşik hayata uyum sağlamıştır. Sadece zengin asiller zırhlı süvari olarak yetiştirilmekte, önceki dönemlerdeki hafif süvari geleneği terkedilmiş durumdaydı.

Sayısı yaklaşık 60 bin civarında olan Macar ordusu birbirinden bağımsız, savaş deneyimi olmayan asillerin biraraya gelmesinden oluşuyordu. Béla ordusuna Kumanları dahil etmeye çalışacak, hafif süvari eksikliğini bu şekilde karşılamaya çalışacaktır. Ancak ordu içinde Kumanların Moğol ajanları olduğu söylentileri yayılmaktaydı. Kumanların Macar ordusuna dahil edilmeleri, onları hain sayan Moğollar tarafından Macar topraklarının işgal edilmesi için ayrı bir bahane de oluşturmaktaydı.

Monqol istilalarından önce Macar ordusunda yengül süvari ağırlığı vardı. Macar savaşçılarının əski savaş taktikleri de Monqol taktiklerine benzemiş olsa da, XIII yüzilə gelindiyində unutulmuşdu. Buna görə düşmana beklemediği sırada kütlesel olarak saldırılıyordu. Ancak bu taktik düşmanın direnmesi veya yeniden toplanması durumunda etkisiz olabiliyordu. Diğer bir taktik ise göstermelik bir geri çekilme ve kaçma üzerine kuruluydu. Düşmana göstermelik bir saldırıdan sonra kaçarcasına geri çekilen süvari birliklerini takip ederek düzensizce ileri atılan düşman birlikleri yedek birliklere hedef olmakta, geri dönen süvariler ise düşmanı yanlardan çember içine alarak imha etmekteydi. Ancak Macarlar Avrupa’ya yerleştikten sonra 11.yüzyılda bu taktikleri bırakmış, ağır süvari ve piyadelerden oluşan orduya dönmüşlerdi.

Kumanlarla Macarlar arasındaki gerilimli ilişki sonunda kopacak ve Kumanların kralı Macarlarca öldürülecektir. Moğollara karşı koyabilecek önemli süvari kuvveti oluşturan Kumanlar Balkanlara kaçar ve geçtikleri yerleri yağmalarlar. Macar kırsal hayatını etkileyen bu iç karışıklık sonucunda artık Macar ordusu Moğollar karşısında yapayalnız kalmıştır.

Hernád çayı kıyılarında 11 aprel 1241-ci il tarixinde yapılan Mohi Muharebesinde Monqollar üstünlük qazandılar. Kral Béla muhafızlarıyla kaçar ancak ordusu Moğollar tarafından tamamen imha edilir. Bundan sonra Moğollar Macar ovasını, Karpatları ve Transilvanya’yı işgal ederler. Yerel direniş gösteren kentler acımasızca imha edilirken, teslim olan halk köle yapılır. Onbinlerce Macar kaleye sahip olan kentlere, ormanlara, bataklık bölgelere ve dağlara kaçar. 1241 yaz ayları boyunca bölgeye hâkim olan Moğollar Dunay çayı boyunca ilerler. Genelde bahar aylarında sefere çıkan Moğollar alışılanın aksine kışın Dalmaçya kıyılarına ilerler. Bu dönemde Macar topraklarına dahil olan Hırvat toprakları da ele geçirilir. Moğollar Macaristan’da Büyük Kağan adına para bastırırarak hâkimiyetlerini ilan ederler. Bölge Batu Han tarafından Orda xan’ın denetimine verilir.

İstilacı ordunun yağma ve katliamlarının yanısıra salgın hastalıklardan dolayı Macar halkı çok büyük kayıplar verir. Bölgedeki hâkimiyetlerine rağmen Moğollar kaleli şehirleri ele geçiremezler. Saldırıya uğrayan ancak ele geçirilemeyen şehirler arasında Fehérvár, Esztergom, Veszprém, Tihany, Győr, Pannonhalma, Moson, Sopron, Vasvár, Újhely, Zala, Lockenhaus, Bratislava, Nitra, Komárom, Fiľakovo ve Abaújvár sayılabilir. Bundan ders çıkaran kral IV. Béla işgalden sonraki dönemde kalelerin yapılmasını teşvik edecektir. Mali durumunun zor olmasından ötürü zengin Yahudi aileleri, tüccarlar ve zanaatkarlardan borç alan kral bu topluluklara çeşitli haklar tanımak durumunda da kalmıştır. İşgalin ardından ülkeden kovulan Kumanlar yeniden Macar topraklarına çağrılmış ve zarar gören kırsal bölgelerin yeniden bayındır hale gelmesine çalışılmıştır. Bu döneme Macaristan’ın ikinci kez kuruluşu da denmektedir.

1242-ci ildə Ögedey xan ölüncə səfərdə olan Batı xan, yeni qaaanın seçilmesi üçün ordusuyla Monqolustana dönür. Arxasında talan edilmiş torpaqlar bıraxsa da, Qərbi Avropa bu geri çekilmenin sonucunda saldırıya uğramaktan korunmuş olur.

Qərbi Avropanın Macarlar sayəsinde monqolların saldırılarından qorunduğuna dair bir inanış olsa da, monqollar Ögedayın ani ölümü səbəbiyle geri çekilmişdir. Ögeday ölmemiş olsaydı Monqolların Avropa içlerine ne qədər daha ilerleyebileceği tarixçilərcə tartışılmışdır. Ancak dönemin lojistik sorunlarının Moğolların ilerleyişini engelleyeceği öngörülmüştür.

Macarlar Moğol istilasından önemli dersler almışlardır. Korunmasız kırsal bölgenin yağmalandığını ancak kalelerin ve surlarla çevrili şehirlerin hasar görmediğini gören Macarlar sadece sınır bölgelerine değil her bölgeye kaleler inşa etmeye başlarlar. İlerleyen dönemlerde Macar kralları kale yapmaları ve güvenliğini sağlamaları karşılığında feodal prenslere toprak vereceklerdir.

Monqolların məğlubiyətə uğradığı Xorvat Klis qalası

Monqollardan qaçan kral IV Bela

Monqol istilaları dönəmində Xorvatiya Macarıstan krallığına bağlıydı və kralı IV Bela idi.[2] 1241-ci ildə monqollara yenilən Macar kralı IV Bela Xorvatiyadakı Zaqrebə qaçdı. Müdafiəsi zəif olan şəhər monqollara dirənəməz və yerle bir edilir. Kralı təqib edən Monqollar Zaqrebden Dalmaçiyaya keçerler. 1242-ci ilin mart ayında Kadan komutasındaki Monqol ordusu Xorvatiyadaki Klis qalası önünde yenilgiye uğrasalar da, kasaba kasaba kralı ararlar.[3] Xorvatiya əsilləri ve Trogir ve Rab kimi Dalmaçiya şəhərləri kralın saklanmasına ve kaçmasına yardım ederler.[4] Moğollar dağlık Dalmaçya coğrafyasında dağınık Hırvat kuvvetlerinin pusularıyla karşılaşacak ve alışık olmadıkları coğrafyada zorlanacaklardır. Buna rağmen Xorvatiya toprakları yağmalanmaktan kurtulamayacaktır. Ögedey xanın ölümü üzerine Monqollar geri çekilince Xorvatiya asilleri ve şəhərleri bağlılıklarından dolayı kral tarafından ödüllendirilecektir.