Avropa Hun imperiyası

Böyük Hun İmperiyası dağılandan sonra hun tayfaları qərbə doğru hərəkət edib Volqa və Ural çayları ətrafındakı torpaqları ələ keçirdilər. Onların qərbə doğru əziyyətli yürüşü sonra da uzun müddət davam etdi. Hunların və digər xalqların qərbə axını "Xalqların böyük köçü" adlanır.

"Xalqların böyük köçü" eramızın IV əsrindən hunlarla başlayaraq VI əsrə qədər davam etdi. Hunlar Böyük Çin səddindən Fransaya qədər gedib çıxmışdılar. "Xalqların böyük köçü" VI əsrdə slavyanların Bizans imperiyasında məskunlaşması ilə başa çatdı. 370-ci ildə hunlar qərbə doğru hərəkət edərək Don sahilində alanları məğlub etdilər. Balamir Qara dəniz sahillərində, ostqot tayfalarını məğlub edərək Krımı ələ keçirdi və Ostqot dövlətinin varlığına son qoydu. 371-ci ildə ostqotlar məğlub oldular(Balamir tərəfindən) onların başçısı Germanirix bu məğlubiyyətə dözməyib özünü öldürdü. Bundan sonra 378-ci ildə, Dunay çayı sahilində digər qot tayfalarını məğlub edərək, Pannoniyada(Macarıstanın qərbi) məskunlaşan hunlar İdil(Volqa) çayından, Dunay çayına qədər ərazilərdə Qərbi(Avropa)Hun dövlətini qurdular. Qərbi Hun dövlətində mühüm qərarlar, tayfa başçılarının toplantısında verilirdi.

Hunlar Dnestr çayı sahillərində yaşayan vestqotlarla qarşılaşdılar. Hunlar çayı keçib vestqot kralı Atanarixin ordusuna arxadan zərbə vurdular, o isə ordusu ilə Roma İmperiyasının hi­mayəsinə keçdi. Onun hunlara qarşı tikdirdiyi "Atanarix səddi" indi də qalmaqdadır.

400-cü ildə hunlar Dunay çayı sahilinə çatdılar və burada digər qot tayfalarını məğlub etdilər. Bir sıra xalqlar hunlara qoşuldu, hunlar qüvvətləndi. Hunlar Pannoniyada qərarlaşdılar. İdil (Volqa) çayından Dunay çayına qədər ərazini ələ keçirdilər. Hun hökmdarı Balamir (374–400) ordunu möhkəmləndirdi.

Hunların digər bir hissəsi 395-ci ildə Dərbənd keçidindən keçərək Cənubi Qafqaza və Ön Asiyaya yayıldılar. Onlar Dəclə və Fərat çayları arasını, Suriya, Fələstin ərazisini tutdular. Çoxlu qənimət ələ keçirdikdən sonra "yanar odlar"ın (Abşeron yarımadasının) yanından keçərək geri qayıtdılar. Hunların bir hissəsi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış, Azərbaycan xalqının formalaşmasında iştirak etmişlər.

Balamirin ölümündən sonra yerinə Ulduz xan (400–410) keçdi. O, 404–409-cu illərdə Bizans üzərinə hücum etdi. Bizans sülh bağlamağa məcbur oldu. Onun ölümündən sonra hakimiyyətə Qaradon xan keçdi. O, daha çox dövlətin sərhədləri ilə məşğul olmuşdur. Onun yerinə keçən Muncuq xan çox yaşamadı, oğlu Attila çox gənc olduğu üçün hakimiyyətə əmisi Rua keçdi. Attila əmisinin bütün hərbi səfərlərində iştirak etdi və özünü bacarıqlı sərkərdə kimi göstərdi.

• Uldız, Bizansı təzyiq altına almaq məqsədiylə Trakya üzərinə yeridi. Barış istəyən Trakya qubernatoruna "Günəşin batdığı yerə qədər hər yeri zəbt edə bilərəm" deyərək Bizansa meydan oxudu. Türklərin gücündən çəkinən Bizans, müqavilə bağlayaraq Hunların üstünlüyünü qəbul etdi.
• Bu dövrdə Hunlar, Orta Avropadan Xəzərin şərqinə qədər uzanan geniş torpaqlara sahib olmuşdular. Dövlətin şərq bölgəsini Karatonun idarə etdiyi bilinirsə də bu hökmdar haqqında çox məlumat yoxdur.

• 412–422-ci illəri arasında Avropa Hun Dövləti ilə əlaqədar çox bir məlumata rast gəlinməməkdədir. Hökmdar soyundan gələn Rua 422 ilində taxtı ələ keçərərək, ölkəni qardaşları Muncuk, Oktar və Aybars ilə birlikdə idarə etdi. Muncukun erkən ölümü üzərinə Aybars ölkənin şərq qanadının rəhbərliyinə, Oktar isə qərb qanadının rəhbərliyinə gətirildi.
• Rua, Uldızın təyin etdiyi Hun xarici siyasətini tətbiqə davam etdi. Casusluq fəaliyyətlərini irəli sürərək Bizans üzərinə bir səfər təşkil etdi (422). Bu səfər nəticəsində Bizans ağır bir vergiyə bağlandı.
• Qərb Romadakı taxt qarışıqlıqlarından faydalanmaq istəyən Bizans, İtaliyaya qüvvət göndərdi. Bunun üzərinə Rua, altmış min şəxsiyyət bir ordunu Qərb Romanın köməyinə göndərərək Bizans İmperatoru Theodosiusı (Teodosyus) döyüşmədən geri çəkilmək məcburiyyətində buraxdı.
• Bizans üzərinə edəcəyi yeni bir səfərə hazırlanarkən 434 ilində öldü. Yerinə qardaşı Muncukun oğulu Atilla keçdi.

• Attilla( At idilə), əmisi Ruanın yanında yetişdi və onunla birlikdə müxtəlif səfərlərə qatılaraq dövlət rəhbərliyini və ordu komandirliyini çox yaxşı öyrəndi.Avropa Hun İmperatorluğunun Qərbi Romadaki səfiri olmuşdur. Onun zamanında Avropa Hun Dövləti ən parlaq dövrünü yaşadı.
• Taxta çıxınca, ölkəni qardaşı Bleda ilə birlikdə idarə etdi.
• 434 ildə Margos Andlaşması imzalandı.

Bu razılaşmaya görə

• Bizans, Hunlara ödəməkdə olduğu vergini iki bərkinə çıxaracaq,
• Bizans, Hunlara bağlı qövmlərlə andlaşma etməyəcək,
• Ticari əlaqələr sərhəd qəsəbələrində davam edəcək,
• Bizans, əlindəki Hun əsirləri qaytaracaqdı.

Attilanın səfərləri

Avropa Hun İmperiyası ~ M.S.400

Roma İmperiyası zəifləmiş, xalqların ona qarşı üsyanları güclənmişdi. Burqundiyada baş verən üsyan Attila tərəfindən yatırıldı və onun kralı öldürüldü, ərazisi Hun dövlətinə qatıldı. Atilla əvvəl Qərbi Roma İmperiyasını, sonra isə Bizansı tutmağı planlaşdırmışdı. O, iki ilə 200 minlik ordu (140 mini hunlar idi) hazırladı. Bizans sülhün şərtlərini pozduğu üçün 447-ci ildə Atilla ikinci dəfə Balkana yürüş etdi. Konstantinopolu mühasirəyə aldı. İmperator II Feodesi sülh üçün elçi göndərdi və Atillanın bütün şərtləri qəbul edildi. İmperator birdəfəlik 6 min, hər il isə 2 min librə qızıl miqdarında təzminat verməli oldu. Dünayın cənub ətrafındakı torpaqlar da hunlara verildi. 447-ci il sülhü Bizans üçün çox ağır oldu və onu xeyli zəiflətdi.

Bundan sonra Attilanın əsas hərbi səfəri Qərbə oldu. Atilla nişanlısı Honoriyaya imperiyanın düşən hissəsini istədi. İmperator bu təklifi rədd etdi. Bu isə müharibəyə səbəb oldu. Attila 200 min ordu ilə Fransada Orleana qədər irəlilədi. Burada 451-ci ildə Katalaunda uşaqlıq dostu Aetsinin başçılıq etdiyi Roma ordusu ilə qanlı döyüşə girdi. Hər iki tərəfdən 160 min əsgər öldürüldü və hər iki ordu geri çəkildi. Atilla 452-ci ildə Roma darvazaları qarşısına gəldi. Papa III Leon böyük bir elçi ilə onun yanına gəldi və şəhəri dağıtmamağı xahiş etdi. hunlar onların şərtlərini qəbul etdi. Atilla şəhərə toxunmayıb oranı tərk etdi. 453-cü ildə Atillanın burnundan qan açıldı və qəfildən öldü. Bundan sonra Hun dövləti zəiflədi və 470-ci ildə dağıldı. Onun yerində Bulqar, Suvar, Avar və Xəzər xaqanlıqları kimi yeni dövlətlər yarandı.

Qərbi Hun İmperiyası hərbi-feodal dövlət idi. O, hərbi qənimətlərlə yaşayırdı və təsərrüfatı çox zəif idi. Onlarda qəbilə-tayfa münasibətləri güclü idi. Bir neçə qəbilə və tayfa birləşməsi bir "el" təşkil edirdi. Qoşun bu prinsip üzərində qurulmuşdu. Onlarda ev qulları var idi. Onlar böyük mal-qara sürülərinə malik idilər. Təsərrüfatın əsasını köçəri maldarlıq təşkil edirdi. Keçi tükündən kəndir toxuyur, ondan döyüşdə və atı tutmaq üçün kəmənd kimi istifadə edirdilər. Yundan keçə toxuyurdular və bununla alaçıqların üstünü örtürdülər. Onlar qızıl və gümüş əşyalar düzəltməkdə avropalılardan qabaqda idilər.

Hun əsgərləri

• Balamir (378–400)
• Uldız (400–410)
• Qaradonlu (410–425)
• Oktar (425–430)
• Rua (430–434)
• Attila və Bleda (434 – 445)
• Atilla (445–453)
• İlek (453–455)
• Tuldila (455-458)
• Dengizik(458–470)
• İrnek (470-503)
• Dariuaş (503-515)
• Kazariq (515-540)
• Kinialon (540-551)
• Sinnion (551-550)
• Zaberqan (550-562)

Cənub Rusiya, Rumıniya, Yuqoslaviyanın şimal bölgəsi, Macarıstan, Avstriya, Çexoslovakiya, Cənub və Orta Almaniya (Şərq Fransadan Ural Dağlarına; Şimal Macarıstandan Bizans qapılarına qədər olan sahə). Sahə: təxminən 4.000.000 km²'dir.

• Avropada hakimiyyət quran və Avropa mərkəzli ilk Türk dövləti olmuşdur.
• Qövmlər Köçünün başlamasında təsirli olmuşdur.
• Qərbi Roma İmperatorluğunun yıxılmasına səbəb olmuşdur.

• Ələ keçərdikləri torpaqlarda getdikcə əhali olaraq azlıq təşkil etmələri.
• Davamlı Türk köçləriylə bəslənə bilməmələri.
• Nizamlı və möhkəm bir dövlət təşkilatı qura bilməmələri.
• Yerləşik mədəniyyət ilə mübarizə edilməsi.
• Yerləşik mədəniyyətin mənfi təsirləri.