Arxip Kuinci

Arxip Kuinci 1842-ci ildə Azov (əsl adı Azak) dənizi sahillərində Kalçık çayı ağzında əsl adı Kalçık olan, sonra adı dəyişdirilərək Mariupol qoyulan, indiki Mariupol şəhərində doğulmuşdur.

Kuincinin ailəsi burada Yemençilər ləqəbi ilə tanınırdı (26, 8). Atası çəkməçiliklə məşğul idi. Yemençi türkcə "çəkməçi" deməkdir. Gələcək rəssam 15 yaşına kimi doğum şəhadətnaməsində rəsmən Yemençi oğlu soyadı ilə göstərilirdi.

Yemençilər ailəsi şəhərin Karasevka məhəlləsində yaşayırdılar. Yaşlılar hələ də öz məhəlləsinə Karasu deyirdilər. Onlar hələ 1738-ci ildə General Minixin fəth edib dağıtdığı Kırımın Karasu Bazar şəhərindən köçürülüb gətirilmişdilər. Karasu Bazar şəhərinin indiki adı Beloqorskdır. Kırımın minlərlə adı kimi o da dəyişdirilmişdir. Məşhur Azərbaycan alimi Bəkir Çobanzadə də bu şəhərdən çıxmadır.

Mariupol şəhərində gəlmələr-yenicə xristianlaşdırılmış türklər hər biri öz keçmiş şəhərlərinin adını məhəllələrində saxlayırdılar. Feodosiyadan köçürülən Kafa kvartalında (Kafa "qafa, baş" yəni baş Ģəhər, mərkəz. Feodosiya şəhərinin əvvəlki adı), Yevpatoriyadan gələnlər Kozlev məhəlləsində (Kozlev Yevpatoriya şəhərinin əvvəlki türk adı: Gozlev) yaşayırdılar. Yemençilər ailəsi həm də bilirdilər ki, onların ata-babaları nəsillikcə qızıl ustaları (türkcə kuyumçu "qızıl ustası, zərgər" deməkdir) olmuşlar; kuyumçuluq onların qədim peşələridir.

Ata-anasını 6 yaşında itirən gələcək rəssamı baba himayəsinə alır və öz ləqəbini, çox qürrələndiyi Kuyumçu adını ona verir. 1857-ci ildə yerli əhali siyahıya alınarkən Kuyumçu familiyasını qeyd etdirirlər. Kilsədə rəsmən xaçlanıb şəhadətnamə verilərkən kiçik rəssamın familiyası Kuyumçu yazılır. Bu vaxta kimi Yemençi kimi tanınan ailənin uşağı dədə-baba sənətini soyadı götürməli olur. Beləliklə, bu ailədə ilk rəsmi şəhadətnaməni Kuyumçu Arxip almış olur (26.11.).

Arxipin böyük bacı-qardaşları isə özlərinin türk soyadından ürkərək öz familiyalarının ruscaya tərcümə variantını – Zolotaryov (qızıl ustası, qızılçı sözündən) rəsmiləşdirdilər.

Kuinci ilk təhsilini xristianlaşmış türk olan Kostançıoğlunun Ģəhərdəki yunan məktəbində almıĢdır. Öz türk soyadını yunanlaşdırmaq arzusu da bu təhsil aldığı yunan məktəbində doğmuşdu. Onun şagirdlik illəri barədə sinif yoldaşı Karakaş xatirəsində göstərirdi ki, oxumağa çox laqeyd olan Arxip dərsdə müəllimə qulaq asmır, yalnız elə şəkil çəkirdi.

Sonralar qazandığı böyük sənət şöhrətinin rüşeymləri idimi, bu? Yoxsa yetimçilik qəhri idi?! Daldığı gözəllikləri, şirin nağılları, xəyallarındakı cənnət mənzərələri – həsrətində olduğu şirin bir dünyanı şəklə köçürürdü.

Kuinci yeni inanc, yeni din qazanmışdı, amma arxası yox idi, ata-anadan məhrum idi; işləməli idi, ona öz əlinin zəhmətilə yaşamaq, dolanmaq lazım idi. Başqa ailəyə boğazortağı və qabırğa olan oğlan 11 yaşının içində olsa da işləmək, öz əlinin çörəyini yemək zərurətini duyurdu. Odur ki, oxumağın daşını atır, təhsilini yarımçıq buraxır.

Şəhərdə xristianlıq qələbə çalırdı; hər tərəfdə kilsələr tikilirdi, iş çox idi. Kuinci memar Cabanenkonun tikdiyi kilsədə usta əli altında şagird işləyir. Lakin əli işə yatmır, tezliklə hər şeyi atır. Kafaya, düz rəssam Ayvazovskinin yanına üz tutur rəssamlığı öyrənmək üçün, lakin şagirdlik baş tutmur. Çünki gözəl rəssam Ayvazovski, gözəl də müəllim ola bilməmişdi. Ayvazovski Kırımda Kafa altında ġah Mamay oymağında sultan saraylarını andıran villasında yaşayırdı (indi ġah Mamay kəndi onun adını daşıyır). Bu 60 yaşa girən qoca bir də görürdün nə zamandır əlinə fırça almır, əyanlarla, yüksək dairə adamları ilə oturub-durur, görürsən dənizə baxan eyvanında sarmaşıqlar altında odlu qartal gözlərini aludəsi olduğu özü kimi nadinc, dəli dənizə zilləyib dizləri üstə endirdiyi kamanda ahəstə-ahəstə zümzüməyə başlayır. Ən çoxu da "Qalanın dibində bir daş olaydım..." mahnısını dili ilə kamanı bir oxuyur. Bu səs həzin bir istək olub indi qaranlığa qovuĢan qorxunc dənizin narahat, xoflu köksünə tumar çəkir, yalvara-yalvara onu dincliyə, uyğuya səsləyir.

...Ayvazovskiyə şagird olmaq ona nəsib olmur. Əvəzində Qara dənizi qazanır, onu görür, ona bənd olur. Qədim türklərin həm Sudak dediyi, həm də böyüklüyünə, vahiməsinə görə Qara dəniz adı verdiyi dənizə. Əsl sənətlə və ilhamla artıq üz-üzədir. Sevgi də erkən gəlir onun ömrünə. Kuinci evlənir. Qız da onun özü kimi türk əsilli idi. Rəssamın evləndiyi tacir qızı Ketçerçi Vera Leontyevanın da ailəsi türk və sonrakı rus familiyasını bir müddət qoĢa iĢlətsələr də, sonra özlərinin türk soyadlarından tamam imtina edib özlərini tacir ġapovalov kimi yazdırmıĢdılar. Yerli əhalinin – türklərin bu yerlərdə xristianlaĢdırılması sürətlə gedirdi. Kuincidən çox yazılıb: onun özü də, müasirləri də, indi çox-çox sonralar dahi rəssamın həyat və yaradıcılığının araĢdırıcıları onu yunan əsilli rus kimi təqdim etmiĢlər və etməkdədirlər.

Yazıçı Viktor Jukov "Kuinci iĢığı" adlı romanında onu yunan kimi göstərir, həmçinin romanda iĢlətdiyi yerli türk koloritini saxlayan türk sözlərini, bütöv cümlələri əsərin bədiiliyi və reallığını artıran bir çox vasitələr kimi istifadə olunmuĢ atalar sözlərini belə yunan sözləri kimi təqdim edir. Hətta romanda verdiyi türk mahnılarını, məsələn:

ġərqisinin sözlərinin türkcə olmasını belə nəzərə almadan yunan mahnısı kimi göstərir və s. Kuincinin özü-özünü yunanlıdan dönmə deyə təqdim etdiyi kimi. Rus mənzərə rəssamı Arxip Kuinci öz xarici görünüĢü – qara qıvrım saçları, qapqara qaĢ-gözü, coĢqun temperamenti ilə də öz mənĢəyini büruzə verirdi.

Müasirlərinin xatirələrindən aydın olur ki, rəssamın ailəsi tatarca danıĢırmıĢ. Yenə müasirlərinin qeyd etdiklərinə görə Kuinci Kırımda yerli adamlarla onların öz dilində – türkcə danıĢırdı. Özünün türk mənĢəyi, dünənki keçmiĢi haqqında isə susurdu. Lakin fırçasında yaratdığı mənzərələr dil olub danıĢırdı. Doğma Kırım mənzərəsi, Kalçıkın füsunkar gözəlliklərini aĢiqanə bir vəcdlə tutub saxlayan Ģəkillər – türk ruhula süslənən qapı-baca, qovaqlı, çinarlı bağlar, Kırımın cənnət sahilləri, dənizi, ilıq fəsilləri, gündüz qədər gözəl gecələr, səmanın iĢıqlı ənginlikləri, yerli xalqın – türklərin tanıĢ və doğma görünüĢləri, geyim-keçimi və məhrəm biçimləri, ġərq ətirli bağların hüsnü və s. təsvirlər, zəhmət adında bir fədakarlıq "əslini" dəyiĢən rəssamı bizim gecikmiĢ və əslində lüzumsuz məzəmmətlərimizdən aralı saxlayır.

Kuincinin şəkilləri sadəcə adi təbiət lövhələri deyil, bunlar poetik duyğuları daĢıyan mənzərələrdir. Nahaq yerə ulu babaları nəsilbə nəsil qızılçı olmayıbdılar ki. Ġndi bu barmaqlar özü qızıldan idi. Bu sənət Turgenev, Dostayevski, Mendeleyev, Suvorin, PetruĢevski kimi Rusiyanın qabaqcıl Ģəxsiyyətlərini elə heyran qoymuĢdu ki, bu heyranlıq onları Kuinci sənətindən vəcdlə yazmağa sövq etmiĢdi. Sənəti kimi onun Ģəxsiyyəti də, həyatının hər bir anı sevgi ilə anılırdı. Bu həyat bu ürəyin özü kimi çox kövrək idi. Kuincinin Ģagirdi rəssam Rılov da öz kövrək xatirələrində yazırdı ki, müəllimin Kırımdakı bağında piramida Ģəkilli artıq qurumağa üz qoymuĢ qoca Ģam ağacları da gözə dəyirdi. Bu bağın füsnkar zümrüdü gözəllikləri ilə uyuĢmayan bu qart Ģamların biri lap qurumuĢdu. Yarpaqsız, lüt qalan bu ağacın acınacaqlı görünüĢü təəccüb yaradırdı. Lakin bağbanın dediyinə görə rəssam Kuinci bu qurumaqda olan və bağın gözəlliyinə xələl gətirən ağacın kəsilib yığıĢdırılmasına icazə verməyirdi. Ağacın yaĢına hörmət edirmiĢ... Budur gözəllik və mərhəmət; hər ikisi bir yerdə. Kuinci hələ sağlığında böyük Ģöhrətə çatmıĢdı. O, hələ lap erkən "Tatar kəndi ay iĢığında" Ģəkli ilə rəssam adını qazanmıĢdısa da "Dneprdə gecə" Ģəkli ilə ürəkləri fəth etdi. Bu aylı gecədə gümüĢü rəngin sözlə deyib bilinməyən sehri hətta böyük rəssam Kramskoyu belə heyrətləndirdi; o, bu tabloda dəhĢətli dərəcədə sehrkar olan rənglər gördüyünü etiraf etmiĢdi. Peterburqda Ģəkil nümayiĢi etdirilən sərgiyə baxmaq üçün küçə boyunca adamlar, ekipajlar növbəyə durmuĢdular. ġəkil hələ sərgiyə qoyulmamıĢdan əvvəl, söz-sənət adamlarının hamisi böyük knyaz Konstantin onu almıĢ, sərgidən sonra götürərək ondan ayrılmaq istəmədiyi üçün özü ilə dünya səyahətinə aparmıĢdı. Rus çarının qardaĢı, sənət aĢiqi böyük knyaz Konstantinin təzəlikcə "Moskva" jurnalında dərc olunmuĢ gündəlik xatirələrində bu görüĢün təəssüratları geniĢ təsvir olunmuĢdu. Belə ki, Ģahzadə Kuincinin emalatxanasına xəbərsiz gedir. ġəklin tərifini eĢitmiĢdi. Gündəliyindən bir parçanı veririk: "ġəkli gördükdə yerimdə donub qaldım. Öz qarĢımda enli çayın əks olunduğunu gördüm; bədirlənmiĢ ay bu çayı, deyim ki, otuz verstlik bir məsafədən iĢıqlandırmıĢdı. Mənə elə gəldi ki, özüm hündür bir təpənin üstündə dayanıb ayın iĢıqlandırdığı bu sehrli, nəhəng çaya baxıram. Ruhum vəcdə gəlmiĢdi; gözlərimi bu parlaq Ģəkildən çəkə bilmirdim. Ürəyim qısılırdı. ġəkli bir anda elə sevdim ki... Kuinci, bu Ģəkli alıram, ona nə istəsən ödəyəcəm, dedim. Bütün gün gözlərimi qapadıqda belə Ģəkil gözümün önündə dayanırdı" (17, 155). Bu Ģəkil hazırda Rus Muzeyində hifz olunur. Ümumiyyətlə, Kuincinin rəsmləri Tretyakov Qalereyasında, hətta bir Ģəkli isə "Volqa" tablosu adı ilə Azərbaycan Ġncəsənət Muzeyində saxlanılır. Bütün mədəni Rusiya Kuincini tanıyırdı. Hamı bilirdi ki, o, təmənnasız adamdır. Bu adam hər zaman yeniyetmə qədər xəyalpərvər, lakin qoca qədər müdrikdir; ən qatı düĢmənlərini bağıĢlamağa, onların günahlarını unutmağa qadirdir. Bilirdilər ki, o böyük var-dövlətə sahib olana kimi nə qədər məhrumiyyətlərə tablaĢmalı olmuĢdu. Allah onu övlad payı ilə sevindirməmiĢdi. Sanki xudbin hissləri, mal-dövlət hərisliyini bununla da ondan uzaq tutmuĢdu. Elə bil buna görə də övlad payından məhrum idi. Ona görə məhrum idi ki, neçə-neçə arxasıza arxa dursun, heç kimdə fərq qoymasın, nəyi var paylasın. Rəssamlar arteli təĢkil etmiĢdi, ehtiyacı olan hər kəsə istədiyi qədər pul verirdi və bu pulu saymırdı verərkən (niyə saymalı idi?! Geri ki alınmırdı bu yardımı, saymağa hacət var idimi?!). Kuinci ölüm ərəfəsində emalatxanasında olan Ģəkillərini, pul ehtiyatlarını və Kırımda malik olduğu torpaqlarını öz adını daĢıyan rəssamlar cəmiyyətinə vəsiyyət etmiĢdi. O ölərkən "...Dahi, böyük, doğrucul insan Kuinci öldü" – dedi müasirləri (31,62). Məzarının – son mənzilinin qurulmasında da elə bil bütün rus sənətkarları əl qoydu. Memar A.V.ġusevin layihəsi əsasında boz qranitdən hazırlanan bu abidə rəssamın ana vətəni Kırımın su quyuları Ģəklində idi. Bu ideyanı Ģagirdləri vermiĢdi: bu müəllimlərinin onlardan ötrü çeĢmə qədər həyati, əbədi olduğuna, ondan aldıqları böyüklük, gözəllik dərslərinə iĢarə idi. M.K.Rerixin budaqlarına quĢ qonmuĢ palıd ağacı rəsmini Frolov qranit divarda mozaika ilə əks etdi. Qranit sütunda (bu sanki ömür ağacı idi) Kuincinin büstünü V.A.BeklemiĢev iĢlədi. Bu birliyin nümayiĢi özü simvolik məna daĢımalıdır; bu bütün ürəklərdə Kuinci məhəbbətinin Ģölələnməsinə iĢarə edirdi.

• Архип Иванович Куинджи. Биография, картины, потомки
• Куинджи Архип ИвановичArxivləşdirilib 2013-04-25 at the Wayback Machine. Биография и творчество художника на Artonline.ru
• Архип Куинджи. Картины и биография
• Могила Архипа Куинджи Arxivləşdirilib 2010-05-11 at the Wayback Machine
• Куинджи — художник света