Alp Ər Tonqa

Həyatı haqqında məlumatlar əfsanələrlə bağlı olan Alp Ər Tonganın turançılara görə türklərin qədim atalarının soyundan gəldii önə sürülür. Ayrıca Divanü-Lügat-it-Türkdə və Qutadqu-Bilikdə, İran dastanı "Şahnamə"nin qəhrəmanı Əfrasiyabla eyni adam olduğu bilinir. "Şahnamə"yə görə İran-Turan savaşları sırasında Keyxosrov ilə girişdiği mübarizə zamanı pusquya salınaraq öldürülmüşdür. Öldürülməsiylə bağlı Alp Ər Tonga Sagusu, Divan-ı Lügati't-Türk'ün müxtəlif yerlərində örnək mətin olarak verilmişdir.

Alp Ər adı, Altay dağlarından olan qədim runik Türk yazılarında da bəhs edilmişdir. Orxon Yazılarıında (i, kuzəy. 7, ii, doğu. 31), Kül Tigin 714-cü ildə Oğuzlara qarşı beşinci dəfə etdiyi səfəri qazanınca, kitabəyə belə yazdırmışdır;

"tunga tigin yoghinda kiri ölürtimiz."

"الب ار تنكا Alp Ər Tonqa" "Türklərin ulusal kahraman və büyük Hakanı." dır. Mahmud Qaşqarlı "ترم Tarım" "Təkinlərə və Afrasyab soyundan olan hatunlara və bunların çocuklarına karşı söylənən bir kəlmə, Hakanlı hanları oğullarından başkasına söylənməz." və "التن ترم Altun Tarım" "Büyük kadınların lakâbıdır." şəklində "Tarım" kəlməsinin anlamını açıklar. Yinə Kaşgarlı, "Tégin" kəlməsinin Afrasyab oğullarından oluşan Hakanlı ailəsi çocukları için kullanıldığını bəlirtərək bunun nasıl oluştuğunu anlatır. Ayrıca "xan" kəlməsinin Türklərin başbuğları için kullanıldığını, bütün Türk xanlarının Afrasyab soyundan gələnlər olduğunu, Afrasyab için "xaqan" kəlməsinin kullanıldığını və bunun uzun bir hikayəsinin olduğunu Kudatqu-Bilikdə Yusuf Has Hacib'də Karaxanlı hükümdarı Tabgaç Buğra xana ərmağan olaraq sunduğu Kutadgu Bilig adlı əsərində dünya hükümdarları içində ən adalətli olanların Türk hükümdarları olduğunu və onların içində adı məşhur olanın Taciklərin (İranlıların) Əfrasiyab dedikləri Alp Ər Tonga olduğunu Ayrıca; "Kənt: Şəhər. Bu kəlmədən alınaraq Qaşqar üçün "Ordu Kənd" dərlər. Hanın oturduğu şəhər dəməkdir. Çünki Afrasiyab, havası gözəl olduğu üçün burada otururdu." şəklində qeyd edər.

1259-cu ildə qələmə alınmış "Təbakəti — Nəsəri" adl əsərdə də bənzər şəcərənamə yer almaqda, orada Əfrasiyab adı altında Alp Ər Tonqadan da söz açılmaqdadır. Həmin kitabda deyilir ki, Əfrasiyab (Alp Ər Tonqa) Bəşəncin (Pəşəng, Paskam), Bəşənc Rüstəmin, Rüstəm isə Türkün oğludur. M. Xorenatsinin sözügedən əsərində dolayısı ilə Alp Ər Tonqa ilə bağlı olan başqa bir türk mənşəli əfsanə də yer almaqdadır. Söhbət Altay türklərində "Alp Manaş", özbəklərdə isə "Alpamış" adı ilə məşhur olan dastanın süjeti ilə üst-üstə düşən bir süjetdən gedir. Bu süjetdə əsərin qəhrəmanı Majan adlanır. "Kitabi-Dədə Qorqud"un Bamsı Beyrəkdən söz açılan boyu ilə səsləşən həmin süjetin Altay və özbək süjetləri ilə eyniliyi məsələsinə ayrı-ayrı vaxtlarda V. Jimunski və M. H. Tantəkin toxunmuşlar. Eyni əfsanənin Firdovsi tərəfindən qeydə alınmış variantında (Bijən və Mənijə) həm Kiaksarın (Keyxosrov), həm də Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyab) adına rast gəlinir. Firdovsinin yazdığına görə, Ərməniyyə elçiləri Keyxosrovun yanına gələrək ölklərini basmış donuz sürülərindən onları xilas etmələrini xahiş edirlər. Keyxosrov bu məqsədlə Bijəni Ərmniyyəyə göndərir. Gərgini ona bələdçi kimi qoşur.

• Türk Kültür Tarihinde Alper Tonga Arxivləşdirilib 2011-12-16 at the Wayback Machine