Adi dazı

Adi dazı üfüqi istiqamətdə uzanan incə kökümsova və güclü inkişaf etmiş kök sisteminə malik, dikduran gövdəli çoxillik ot bitkisidir. Hündürlüyü 30-60 sm, bəzən də artıq olur. Gövdəsi iki qabırğalıdır. Yarpaqları saplaqsız olub, gövdə üzərində qarşı-qarşıya düzülürlər, ovalşəkilli, bir qədər uzunsov və tam kənarlıdırlar. Yarpaqlarının üzərində çoxlu vəzilər vardır. 5 kasa və 5 taç yarpaqlarından ibarət olan qızılı-sarı rəngli çiçəkləri qalxanabənzər süpürgə çiçək qrupu əmələ gətirir.

Ləçəklərinin kənarlarında nöqtə şəkilli qırmızı rəngli vəzilər yerləşir. Meyvəsi yumurtavari, üç yuvalı qırmızımtıl qəhvəyi rəngli çoxtoxumlu qutucuqdur. Qutucuğun hər yuvasında çoxlu sayda, tünd qəhvəyi rəngli xırda (1 mm-ə yaxın) toxumlar olur. Çiçək və meyvəsində narıncı rəngli hiperisin piqmenti var. Bu piqment dəriyə toxunduqda əvvəlcə narıncı rəngli ləkə kimi görünür, sonra getdikcə tədricən tündləşərək qəhvəyi rəng alır. Adi dazı iyun ayından başlayaraq avqusta qədər çiçəkləyir. Meyvələri avqust-sentyabr aylarında yetişir.

Çoxillik ot bitkisi olub, gövdəsinin hündürlüyü 30-80 sm, ikitərəfli qabağa çıxan qabırğalı, yuxarı tərəfində qarşı-qarşıya düzülmüş yarpaqları vardır. Qarşı-qarşıya düzülmüş yarpaqlarının uzunluğu 1-3 sm, eni 2-8 mmolub, çoxsaylıdır. Çoxsaylı çiçəkləri gövdənin zirvəsində süpürgəvarı və ya qalxanşəkilli çiçəkqupunda toplanmışdır. Səbətciyi 5 bölümlü, tacı 5-ləçəkli olub, uzunluğu 12-15 mm, qızılı-sarı olmaqla, kənarları qara nöqtəlidir. Meyvəsi çoxtoxumlu, 3-yuvalı qutucuqludur.

Subasar çəmənliklərdə, meşə, meşə kənarlarında və pöhrəliklərdə rast gəlinir.

Yabanı və mədəni çoxillik ot bitkisi olan adi dazıotu tam çiçəkləmə dövründə (iyul-avqust) xammal olaraq toplanılır və keyfiyyətli dərman bitki xammalı kimi istifadə edilir. Topladıqda zirvəsindən 25-30 sm aşağı kəsmək lazımdır. Xammal kölgəli yerlərdə brezent və çadır üzərində 5-7 sm qalınlığında sərilməli, yaxşı ventiliyasiyalı çardax və naveslərdə və ya 40-60^оС-də quruducu şkafda qurudulmalıdır.

Yaxşı havalı qaranlıq yerlərdə stellaj və yeşiklərdə saxlanılmalıdır. Saxlanılma müddəti 3 ildir.

Əsasən meşə kənarlarında, kolluqlarda, əkin yerlərinin kənarlarında, becərilməyən yerlərdə bitir. Meşə yolları və sahələrin ətrafında alaq otu kimi gözə dəyir. Avrasiyada Atlantik okeanı sahillərindən Sibir, Monqolustan və Çinə qədər ərazidə geniş yayılmışdır. Şimali Afrikada, Kanar və Azor adalarında rast gəlinir. Bəzi növləri Avstraliya, Yeni Zelandiya, Yaponiya, Şimali və Cənubi Amerikaya gətirilmib yayılmışdır. Azərbaycanın bir çox rayonlarında yayılıb. Respublikamızda ehtiyatı boldur.

Tərkibində aşı maddələr 10-12%, qatran 10%, katexin, leykoantosianidin, karatinoidlər 55mq%, antrasen 0,4%, hiperisin, psevdohiperisin, protopsevdohiperisin), efir yağları, flavonoidlər, hiperozid (otda - 0,7%, çiçəkdə - 1,1%), rutin, kversitrin, izokversitrin, kversetin), vitaminlər (C, PP, karotin, nikotin turşusu), antosian, spirt, alkaloid, qatran və piqmentlər vardır.

Büzücü, antiseptik, iltihabsorucu və antidepressant dərmandır. Tərkibində flavonoidlər (hiperozid, rutin, kverçitrin, izokverçitrin, miriçetin) antrosen törəmələri (hiperesin, psevdohiperesin), aşı maddələri, efir yağları, karotinoidlər və askorbin turşusu vardır.

Dazıotu xammalı. Büzücü, iltihabsorucu, antiseptik dərman.

Dazıotu qarışığı. Antidiabetik qarışıq - «Arfazetin», «Mirfazin».

Sidikqovucu qarışıq - «Brusniver», «Brusniver-Т».

Ödqovucu - hepatoprotektor qarışıq - «Hepavit».

Dazıotu cövhəri. 40% etil spirtdə (1:5) nisbətində büzücü, iltihabsorucu dərmandır.

Novaimanin 1% məhlul. Antibakterial dərmandır.

Deprim həb. Ümumtonuslandırıcı və adaptasiyaedici.

Doppelgerç məhlulu. Antidepressant dərmandır.

Helarium draje. Antidepressant dərmandır.

Heqrustin kapsul. Antidepressant dərmandır.

Yarsin 300, draje (ekstrakt). Antidepressant dərmandır.

Dazıotu kompleks preparatlar. «Sibektan», «Novo-Passit», «Farinqall», «Prostanorm». Ümummöhkəmləndirici eliksir.

Bitkinin yerüstü hissəsi (gövdə, çiçək və yarpaqları). Çox istifadə edilən dərman bitkisidir. Orqanizm möhkəmləndirən, iltihab əleyhinə olub, qankəsici xüsusiyyəti vardır. Miokardit və endokarditdə stimulaedici və spazmolotik maddə kimi işlədilir. Astenik hallarda, nevroz, nevrasteniya, baş ağrısı, halsızlıq zamanı istifadə edilir. İltihabsorucu və ağrıkəsici vasitə kimi tətbiq edilir. Dazıotu mədə-bağırsaq traktı xəstəlikləri (qastrit,  mədə və onikibarmaq bağırsağın xora xəstəliyi, enterkolit, ishal, hemorroy (babasil), xoralı kolit), qaraciyər, ödyolları (xolesistit, öddaşı xəstəliyi, sarılıq, xroniki hepatit) xəstəliklərində işlədilir. Qlomerulonefrit, pielonefrit, sistit, revmatizm, lümbaqo və prostatitdə diuretik, antidipressant, iltihabsorucu dərman maddəsi kimi tətbiq edilir. Bitkinin dəmləmə və bişirməsindən bağırsaqlarda kolit, dəridə yanıq, gingivit və stomatitlərdə təyin edilir. Dazıotu ilə qarışığı qrammüsbət mikroorqanizmlərin və stafilokokkların müalicəsində antibiotiklərlə birlikdə tətbiq edilir. Bundan başqa abses, fleqmona və infiltrativ proseslər zamanı da tətbiq edilir. Son zamanlar dazıotunun antidepressant effekti meydana çıxmışdır. Bundan başqa yüksək psixoemosional həssaslığın və stressin aradan göturülməsində və fotosensiblizasiyaedici kimi xüsusiyyətləri də olduğu təsdiq edilmişdir. Bioloji aktiv maddələrlə (spirt, karotinoidlər, tokoferol) dazıotunun qarışığı iltihabsorucu effekt yaradır. Dəmləməsi keyfiyyətli spazmalotik, büzücü, dezinfeksiyaedici və iltihabsorucu dərmandır. Qastrit, kəskin və xroniki enterit və kolitlərdə, öd yollarının diskenziyasında, xolesistit, öddaşı xəstəliyi, hepatit və meteorizmdə işlədilir. Tonzillit, angina, gingivit və stomatitlərdə dəmləməsi ilə qarqara edilir.

1 xörək qaşığı bitki 1,5 stəkan qaynanmış suda dəmlənilməklə məhlulu hazırlanılır (termosda). Gündə 3 dəfə yeməkdən 20-40 dəqiqə əvvəl 1/3 stəkan qəbul edilməlidir.

Xarici vasitə üçün 2-3 xörək qaşığı bitki 2 stəkan qaynanmış suda dəmlənərək məhlul şəklində qəbul edilir.

2 çay qaşığı bitki 250ml qaynanmış suda dəmlənilir. Gündə 2-3 fincan qəbul edilir. Bir neçə həftə ardıcıl qəbul edilməlidir. Spirtli məhlulunu hazırlamaq üçün 1:10 nisbətində 70-96%-li etil spirtində 10 gün ərzində saxlanılmalıdır. 30-50 damcı məhlul 1/3 stəkan su ilə qarışdırılır və qarqara edilir.

Yağ (Oleum Hyperici). 2-3 stəkan dazıotu çiçəkləri 200 q  günəbaxan yağında həll edilir. Saxlama müddəti qaranlıq yerdə, otaq temperaturunda 2 həftədir.

Rp.: İnf. Herbae Hyperici 10,0 : 200,0

D.S. 1 xörək qaşığı gündə 3-4 dəfə

Rp.: T-ae Hyperici 100 ml

D.S. Qəbul etmək üçün

Xalq təbabətində oynağın mübadilə, infeksion və revmatik etiologiyalı xəstəliklərində, yara, xora və müxtəlif travmalarda, kəskin yolxucu xəstəliklər: vərəm, qızdırma və xoşxassəli törəmələrində işlədilir. Mastopatiyalarda - mastit, qadın cinsiyyət orqanlarının iltihabi xəstəliklərində müalicə üçün yararlıdır. Bitkinin fotosensiblizasiyaedici xüsusiyyətinə görə vitiliqo xəstəliyinin müalicəsində, ağız və boğaz xəstəliklərinin müalicəsində, yanıq və yaralanmalarda işlədilir.

Əks göstəriş - Qaraciyər nahiyyəsində xoşagəlməz duyğular, ağızda acılıq hıssi, qəbizlik, iştahın pozulması. Qan təzyiqini qaldırdığından hipertoniyaya meyillik zamanı qəbul edilməsi məsləhət görülmür.

BQ qərbi, BQ şərqi, BQ Quba sahəsi, Samur-Dəvəçi və Xəzər sahili ovalıqları, Qobustanın rayonlarında arandan subalp qurşağına kimi yayılmışdır. Meşə, meşə kənarı, çay vadiləri, kolluq, otlu yamaclar və bağlarda bitir.[2]