İqtisadiyyat İnstitutu (Azərbaycan)

2022-ci ilə qədər Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası sistemində özünəməxsus yer tutan, sonrakı dövrdə isə Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin tabeliyində öz fəaliyyətini davam etdirən və Azərbaycanda iqtisad elminin inkişafına böyük töhfələr vermiş İqtisadiyyat İnstitutu çox şərəfli bir tarixi inkişaf yolu keçib. İqtisadiyyat İnstitutu əvvəllər SSRİ EA-nın Azərbaycan filialı nəzdində 1935-ci ildə təşkil edilmiş İqtisadiyyat və Coğrafiya sektorunun, 1945-ci ildən isə Azərbaycan EA-nın nəzdində fəaliyyət göstərmiş İqtisadiyyat sektorunun bazası əsasında 14 aprel 1958-ci il tarixində Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə yaradılmışdır. 2019-cu ildən etibarən aprelin 14-ü AMEA İqtisadiyyat İnstitutunda "İnstitut Günü" kimi qeyd olunur.

İnstitut fəaliyyətə başladığı ilk dövrdə (1958–1960-cı illərdə) onun quruluşu 5 şöbədən — "Siyasi iqtisad və iqtisadi fikir", "Sənaye iqtisadiyyatı", "Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı", "Sosialist istehsalının yerləşdirilməsi" və "Xalq təsərrüfatı tarixi"ndən ibarət olub. Sonrakı dövlərdə (1961–1965, 1966–1970, 1971–1985, 1986–1990-cı illər) İnstitutda aparılan elmi-tədqiqat işləri bütünlüklə götürüldükdə keçmiş İttifaq və Respublikanın hökumət və dövlət orqanları tərəfindən müəyyən edilmiş həmin dövrlərin mühüm iqtisadi problemlərinin və dövlət tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə yönəldilmişdir.

XX əsrin 70-80-ci illərində İqtisadiyyat İnstitutunda yerinə yetirilmiş elmi-tədqiqat işlərinin səviyyəsini səciyyələndirən ən əsas cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, bu dövrdə İnstitut əməkdaşlarının 23 elmi nəticəsi keçmiş SSRİ EA-nın Rəyasət Heyəti tərəfindən Sovet elminin ən mühüm nailiyyətləri kimi qiymətləndirilərək SSRİ EA Rəyasət Heyətinin Hesabatına daxil edilmişdir.

1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycanın müstəqillik qazanması ilə yanaşı, bazar iqtisadiyyatına keçid ölkəmizin iqtisadiyyatının və iqtisad elminin inkişafı sahəsində də yeni mərhələnin başlanğıcı olmuş, habelə İqtisadiyyat İnstitutunun qarşısında yeni dövrün tələblərinə uyğun vəzifələr qoymuşdur. Müstəqillik illərində AMEA İqtisadiyyat İnstitutu Azərbaycanın müstəqil milli iqtisadiyyatının formalaşdırılması və inkişafı istiqamətində uğurlu və sanballı elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirmiş, peşəkar milli kadrların, iqtisadçı alimlərin yetişdirilməsində mühüm xidmətlər göstərmişdir. İnstitut bir sıra dövlət tapşırıqlarını uğurla icra etmiş, ciddi elmi nailiyyətlər qazanmışdır. Son illərdə İnstitutda iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin sosial-iqtisadi inkişafa təsirinin kəmiyyətcə ölçülməsi metodologiyası müəyyən edilmiş, bu metodologiya əsasında tənzimlənmənin nəticələrini qiymətləndirməyə imkan verən İqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) – İS (S)İ indeksi hesablanmışdır. Bu metodologiya və indeks dünya ölkələrində həyata keçirilən iqtisadi islahatların nəticələrini təhlil etməyə, qiymətləndirməyə, müqayisə aparmağa və proqnazlaşdırmağa imkan verir.

İqtisadiyyat İnstitutunda Bəhmən Axundov, Əlisöhbət Sumbatzadə, Əhməd Mahmudov, Asəf Nadirov, Ağasəlim Ələsgərov kimi tanınmış iqtisadçı alimlər çalışmışdır.

İqtisadiyyat İnstitutu yarandığı 1958-ci ildən 1964-cü ilədək onun direktoru vəzifəsində iqtisad elmləri namizədi H. T. Hüseynov, 1964–1989-cu illərdə akademik Ə. Ə. Mahmudov, 1991–1998-ci illərdə AMEA-nın müxbir üzvü A. K. Ələsgərov, 1999-cu ilin yanvar ayından 2008-ci ilin iyun ayına kimi AMEA-nın müxbir üzvü, i.e.d. professor Ş. M. Muradov, 2008-ci ilin iyun ayından 2014-cü ilin may ayına kimi i.e.d., professor İ. H. Alıyev çalışmışdır. 2014-cü ilin may ayından İnstituta i.e.d., professor Nazim İmanov (Müzəffərli) rəhbərlik edir.

İqtisadiyyat İnstitutu yarandığı dövrdən etibarən onun fəaliyyət istiqaməti bütünlüklə keçmiş İttifaqın və respublikanın mərkəzi partiya komitəsi tərəfindən müəyyən edilərək mühüm sosial-iqtisadi problemlərin və dövlət tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə yönəldilmiş, burada yerinə yetirilən elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri dövlət və hökumət orqanları tərəfindən ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf planlarının hazırlanmasında istifadə edilmişdi. İnstitutun aparıcı alimləri elmi-tədqiqat işləri ilə yanaşı, aktuallığını və elmi əhəmiyyətini bu gün də itirməyən nəticələr əldə etmişdilər.

Azərbaycanın müstəqillik qazanması və sosialist təsərrüfatı sistemindən bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçməsi iqtisad elminin inkişafında da yeni mərhələnin başlanğıcı oldu. Həmin illərdə sosialist təsərrüfatının dağılması və yeni iqtisadi sistemə keçidlə əlaqədar olaraq yaranmış dərin sosial-iqtisadi böhran İqtisadiyyat İnstitutunun qarşısında yeni dövrün tələblərinə uyğun vəzifələr qoydu. Bu tarixi mərhələdə Azərbaycan iqtisad elmi, onun flaqmanı olan AMEA İqtisadiyyat İnstitutu öz fəaliyyətini iki fundamental problemin həlli istiqamətində qurdu:

Birincisi — bir iqtisadi sistemdən digərinə, daha doğrusu inzibati amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin bərqərar olduğu bir sistemə keçid prosesi və bu keçid prosesi ilə bağlı yaranan çətinlik və problemlərin həlli;

İkincisi — milli iqtisadiyyatın qurulması, formalaşması və inkişafı ilə bağlı həm nəzəri, həm də praktiki problemlərin tədqiq olunması və müvafiq təkliflərin verilməsi. Məhz bunlar nəzərə alınaraq, İnstitutun istər strukturunda, istərsə də aparılan tədqiqatların istiqamətlərində ciddi dəyişikliklər aparılmış, kadr potensialının tərkibi bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun gücləndirilmişdir.

Müstəqillik illərində İnstitutda "Azərbaycanın müstəqil milli iqtisadiyyatının formalaşdırılması və inkişafı, onun iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi" istiqamətində əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, əhalisakinliyi, demoqrafiya, məşğulluq, əhali miqrasiyası və sosial siyasətin konseptual əsasları, xarici və MDB ölkələri ilə yeni iqtisadi əlaqələrin qurulması, regionlarda məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi və təbii sərvətlərdən istifadə edilməsi, sənaye və investisiya siyasəti, aqrar münasibətlərin bazar iqtisadiyyatına uyğunlaşdırılması, həmçinin Azərbaycanda maliyyə və vergi siyasətinin, milli sahibkarlığın formalaşdırılması və inkişafı ilə bağlı bir çox sanballı elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirilmiş, peşəkar milli kadrların, iqtisadçı alimlərin yetişdirilməsində mühüm xidmətlər göstərilmişdir. Hazırda milli iqtisadiyyatın əsas inkişaf istiqamətlərini və iqtisadi təhlükəsizliyini təmin edən Azərbaycan dövləti dünya iqtisadi düzənində özünəməxsus mövqeyini müəyyənləşdirmişdir. AMEA İqtisadiyyat İnstitutu da iqtisad elminin aparıcı elm mərkəzi kimi, bu prosesə bacardığı qədər öz töhfəsini vermiş və bu gün də əsas elmi fəaliyətini Azərbaycanın müstəqil milli iqtisadiyyatının formalaşmasının sosial-iqtisadi problemlərinin tədqiqi və müasir iqtisadiyyatın mühüm aspektlərinin həlli istiqamətində qurmuşdur. İnstitut öz tədqiqatlarında dövlət proqramlarının, strategiya və konsepsiyaların qarşıya qoyduğu məqsəd və vəzifələri əsas tutur.

Hazırda postneft iqtisadiyyatı quruculuğu və bununla bağlı tənzimləmə dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin ana xəttini təşkil edir. Bu baxımdan İqtisadiyyat İnstitutunun fəaliyyət istiqamətləri və elmi-tədqiqat prioritetləri arasında yeni (postneft) iqtisadiyyatın normativ-hüquqi bazasının formalaşdırılması, prosesin gedişində sosial-iqtisadi münasibətlərin yeni iqtisadiyyata uyğunlaşdırılması, qeyri-neft sahələrinin inkişafı ilə bağlı islahatların səmərəliliyinin artırılması və s. istiqamətlərdə araşdırmaların aparılması, həmçinin Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün önəmli olan beynəlxalq təcrübənin üzə çıxarılması, postneft iqtisadiyyatı quruculuğunun sürətləndirilməsi üçün zəruri islahatların həyata keçirilməsi ilə bağlı təklif və tövsiyələrin hazırlanması əhəmiyyətli yer tutur. Yaxın gələcəkdə İnstitutu iqtisadi tədqiqatların ekspert mərkəzinə çevirərək gəncləşmə siyasətini davam etdirmək və bu elmi təşkilatı dünya arenasına çıxarmaq nəzərdə tutulmuşdur.

İnstitutun əməkdaşları fəaliyyət göstərdikləri illər ərzində keçmiş İttifaqın Elmlər Akademiyalarının və SSRİ Dövlət Plan Komitəsinin İqtisadiyyat İnstitutlarının, müttəfiq respublikaların Elmlər Akademiyalarının və Dövlət Plan Komitələrinin nəzdində olan bir sıra elmi-tədqiqat iqtisadiyyat institutlarının alimləri ilə sıx əlaqədə işləmiş, onlarla birlikdə bir sıra elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirib, alınan nəticələri istifadə olunmaq üçün ümumittifaq hökumət və dövlət orqanlarına təqdim etmiş, çoxlu fundamental tədqiqat əsərləri yazıb İttifaq respublikalarının nüfuzlu nəşriyyatlarında çap etdirmişlər.

Vəzifəsi respublikada iqtisadiyyat elminin inkişaf istiqamətlərini və strategiyasını müəyyənləşdirmək, onun əlaqələndirilməsini təmin etmək və fundamental tədqiqatlar aparmaqla ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisinə xidmət göstərməkdən ibarət olan AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun xarici əlaqələri geniş və əhatəlidir. İnstitut MDB ölkələri, o cümlədən Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Belarus, Moldova, Gürcüstan, Qazaxıstan və digər Orta Asiya respublikaları, o cümlədən bir sıra yaxın və uzaq xarici ölkələrin beyin mərkəzləri ilə, həmçinin beynəlxalq təşkilatlarla elmi əməkdaşlıq edir.

2017-ci ildə İnstitut beynəlxalq əlaqələrini əvvəlki illərlə müqayisədə xeyli genişləndirmişdir. Beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsi məqsədilə İnstitutda "Beynəlxalq əlaqələr" şöbəsi yaradılmışdır. Belarus Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutu ilə birgə tədqiqatların aparılması istiqamətində müqavilə bağlanmışdır. 2017-ci ildə Çin Sosial Elmlər Akademiyasının (ÇSEA) İqtisadiyyat İnstitutu ilə daha sıx əməkdaşlıq qurulmuşdur. 2018-ci ilin iyun ayında ÇSEA İqtisadiyyat İnstitutunun direktoru professor Pei Changhonqun rəhbərliyi ilə nümayəndə heyəti "İqtisadiyyata dövlət müdaxiləsinin ölçülməsi metodologiyası" elmi-tədqiqat işləri ilə tanış olmaq üçün İnstitutun qonağı olmuşdur. İnstitutun əməkdaşları Çinin maliyyə dəstəyi ilə təşkil olunan seminarda iştirak etmişlər. Hazırda İnstitut Türkiyə, Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Finlandiya, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Belarus, Çin və s. ölkələrlə sıx əməkdaşlıq edir.

İnstitut Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanları — İqtisadi İslahatlar və Kommunikasiya Mərkəzi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Energetika Nazirliyi, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu, Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli Konfederasiyası və digər dövlət qurumları ilə, eləcə də ölkə universitetləri ilə yaxından əməkdaşlıq edir. İnstitutun İqtisadi İslahatlar və Kommunikasiya Mərkəzi ilə daha sıx əməkdaşlığı vardır. 2017-ci ildə İnstitutda Mərkəzi Bank və "Master Card Advisors"un sifarişi ilə haqqı ödənilməklə "2018–2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəqəmsal ödənişlərin genişləndirilməsi üzrə Dövlət Proqramı" layihəsi hazırlanmışdır.

• Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

• Аzərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
• AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutu
• Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi

1. "Arxivlənmiş surət". 2022-07-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-04.
2. "N.Müzəffərli. İqtisadiyyatın sosialyönlüyü sağçı və solçu sistemlərdə" (PDF). 2016-04-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-11-09.